Limba sarda

Est classificada che a limba romanza meridionale e medas istudiosos la tenent in cunsideru comente sa prus cunservativa de sas limbas chi derivant de su latinu;^{[20][21][22][23]} a tìtulu de esèmpiu, s'istòricu Manlio Brigaglia rilevat chi sa fràsia in latinu^[24][25][26] pronuntziada dae unu romanu aposentadu in Forum Traiani Pone mihi tres panes in bertula diat currispòndere a sa tradutzione sua in sardu currente "ponemi tres panes in bèrtula"^[27]. Sa caraterìstica de su sardu de èssere a curtzu a su latinu l'aiat analizada fintzas su linguista ìtalo-americanu Mario Andrew Pei in s'istùdiu comparativu suo de su 1949,^[28] e in antis de issu l'aiat notada su naturalista frantzesu Maurice Le Lannou in su 1941, durante su perìodu suo de istùdiu in Sardigna.^[29]

Cando chi sa base lessicale siat, tando, belle totu de orìgine latina, su sardu cunservat nointames testimonias de su sostratu linguìsticu de sos Sardos antigos in antis de sa conchista romana, tantu chi s'evidèntziant paràulas protosardas^[30] e, in nùmeru minore meda, fenìtziu-pùnicas, in vocàbolos medas, mescamente topònimos,^[31] chi in Sardigna si sunt preservados de prus cunfronta a su restu de s'Europa latina.^[32] Custos ètimos paret chi siant ligados a unu sostratu pàleo-mediterràneu chi diat fàghere rilevare ligàmenes fortes cun su bascu^[33][34][35]. In s'edade de mesu, moderna e cuntemporànea sa limba sarda at retzidu influèntzias de superistradu dae su gregu-bizantinu, su lìgure, su toscanu, su catalanu, su castiglianu e s'italianu.

Caraterizadu dae una fisionomia sua crara e fàtzile de notare,^[36] su sardu beint cunsideradu, dae Tullio de Mauro^[37] e dae Fiorenzo Toso,^[38][12] che a parte de unu grupu autònomu e diferentziadu in manera crara dae s'ìtalo-romanzu,^{[Nota 2]} e Max Leopold Wagner e Benvenuto Aronne Terracini l'ant raportadu a su latinu de s'Àrica, chi in dies de oe est estintu e cun sas variedades de su cale cumpartzit parallelismos medas e unu tipu particulare de arcaitzismu linguìsticu, in paris a su fatu de s'èssere istesiados prus in presse de sa mèdia dae s'orìgine latina comuna^[39]; su Wagner (1951^[40]) annetet su sardu a sa Romània otzidentale, e Matteo Bartoli (1903^[41]) e Pier Enea Guarnerio (1905^[42]), imbetzes, lu ponent in una positzione autònoma intre sa Romània otzidentale e s'orientale. Àteros autores classìficant su sardu che a s'ùnicu esponente chi siat galu bivu de una branca chi, in su tempus coladu, cumprendiat fintzas sas limbas de sa Còrsica^[43][44] e de s'isponda meridionale de su Mediterràneu.^[45]

Su matessi argumentu a sa minuda: Sardu logudoresu, Sardu nugoresu e Sardu campidanesu.

 

Mancari custa classificatzione siat criticada a banda de unos cantos autores e istudiosos,^[47][48] su sardu propiamente naradu benit partzidu, fatu-fatu, a bisu de unas cantas persones in duas ortografias istandardizadas e chi si cumprendent una cun s'àtera. Sa de unu diat dèpere èssere relativa a sos dialetos tzentru-setentrionales (o "logudoresos") e s'àtera a cussos tzentru-meridionales (o "campidanesos").^[49] Sas caraterìsticas chi benint fatu-fatu cunsideradas pro sa partzidura sunt s'artìculu determinativu plurale (is ambigènere in "campidanesu", sos / sas in "logudoresu") e su tratamentu de sas vocales etimològicas latinas E e O, chi abarrant sas matessi in sas variantes tzentru-setentrionales e sunt mudadas in I e U in cussas tzentru-meridionales; esistent però medas dialetos mutidos "de transitzione", o Mesanía (es. arborense, barbaritzinu meridionale, ogiastrinu, etc.), chi presentant sos caràteres tìpicos como de una, como de s'àtera variedade ipotizada.

Custa visione dualìstica de sos dialetos sardos, registrada sa prima borta dae su naturalista Francesco Cetti in su Setighentos^[50][51] e torrada a pònnere dae s'editore de su ditzionàriu sardu-italianu de Giovanni Spano^[52], masaprestu chi sinnalare sa presèntzia de isoglossas beras, costituit sa proa de un'adesione psicològica de sos sardos a sa partzidura amministrativa de s'ìsula fata in època ispagnola intre unu Caput Logudori (Cabu de Susu) e unu Caput Calaris (Cabu de Giosso) e dae ue naschet, a pustis, a sa traditzione ortogràfica in una grafia logudoresa e una campidanesa illustre.^[53][54]

Su fatu chi custas grafias illustres nascant dae un'astratzione de sos dialetos chi s'agatant in su territòriu,^[55] chi imbetzes si còllocant in unu ispètru internu o continuum de faeddadas intellegìbiles una cun s'àtera,^[47][56][57] faghet in manera chi resurtet difìtzile a sinnare una làcana bera intre sas variedades internas de genia "logudoresa" e de genia "campidanesa", problemàtica comuna in sa distintzione de sos dialetos de sas limbas romanzas.

Sos dialetos sardos, fintzas si acumonados dae morfologia, lèssicu e sintassi chi, in sustàntzia, sunt parìviles, presentant diferèntzias de caràtere fonèticu e a bortas fintzas lessicale de annotu; ma fintzas gasi, custas non impedint sa cumprensibilidade de unu cun s'àteru.^[49][58]

Sa limba sarda la chistionat galu oe in belle totu s'ìsula de Sardigna unu nùmeru de locutores chi vàriat intre 1.000.000 e 1.350.000 unidades, a s'ispissu bilìngues (sardu/italianu) in situatzione de diglossia (sa limba sarda est impreada mescamente in s'àmbitu familiare e locale in su mentres chi cussa italiana est impreada in sas ocasiones pùblicas e pro sa belle totalidade de s'iscritura). In manera prus a sa minuda, dae un'istùdiu commissionadu dae sa Regione Sardigna in su 2006 resurtat chi b'apant 1.495.000 persones, pagu prus o mancu, chi cumprendant sa limba sarda e 1.000.000 de persones, pagu prus o mancu, in gradu de la chistionare.^[59] In manera aprossimativa, sos locutores ativos de su campidanesu diant èssere pagu prus o mancu 670.000 (su 68,9% de sos residentes, cun 942.000 persones in gradu de lu cumprèndere), e sos faeddadores de sas variedades logudoresas-nugoresas diant èssere pagu prus o mancu 330.000 (incluende sos locutores chi istant in S'Alighera, in su Turritanu e in Gaddura) e pagu prus o mancu 553.000 sos in gradu de lu cumprèndere. Petzi nemmancu su 3% de sos residentes de sas zonas sardòfonas non diat tènnere carchi cumpetèntzia de sa limba sarda. Su sardu est sa limba traditzionale in parte manna de sas comunidades sardas in ue istat s'82% de sos sardos (su 58% in comunidades cunsideradas ligadas a sa grafia "campidanesa", su 23% in cussas ligadas a sa grafia "logudoresa").

Pro more de su disterru dae sos tzentros sardòfonos, mescamente "logudoresos" e "nugoresos", cara a sas zonas costeras e a sas tzitades de su nord de sa Sardigna su sardu est, non pro àteru, faeddadu fintzas in sas àreas chi, in su tempus coladu, non fiant cunsideradas sardòfonas:

• In sa tzitade de S'Alighera, in ue sa limba prus difùndida, in paris a s'italianu, est unu dialetu de su catalanu (limba chi, in paris cun s'aligheresu, cumprendet fintzas sas variedades de sas provìntzias de Bartzellona, de Girona, de sas Ìsulas Baleares e de Valencia), su sardu lu cumprendent su 49,8% de sos abitantes e chistionant su 23,2%. Su mantenimentu plurisecolare de su catalanu orientale in custa zona benit dae unu episòdiu istòricu particulare: sos abbolotos anticatalanos dae s'ala de sos aligheresos, prus che totu cussu de su 1353, sunt istados infrutuosos ca sa tzitade l'ant, a sa sa fine, tzèdida in su 1354 a Pedru IV su Tzerimoniosu.^[60] Issu, ammentende·si sos abbolotos populares, nche at espèllidu totu sos abitantes originàrios de sa tzitade, torrende a la populare custa borta cun catalanos de Tarragona, Valencia e de sas Ìsulas Baleares ebbia e, a pustis, cun indìgenos sardos chi àerent però fatu proa de fidelidade prena a sa Corona de Aragona.
• In Ìsili su romaniska est, imbetzes, biagende cara a s'estintzione, ca est chistionadu petzi dae unu nùmeru semper prus astrintu de indivìduos. Custu idioma l'ant importadu in Sardigna semper durante sa dominatzione ibèricu-ispagnola, a pustis de unu aflussu mannu de immigrados rom albanesos chi, aposentados in su cussa bidda, ant dadu orìgine a una colònia minore de ramàios ambulantes.
• In s'ìsula de Santu Perdu e in un'ala de cussa de Santu Antiogu, in ue abarrat galu su tabarchinu, dialetu arcaizante de su lìgure. Su tabarchinu l'ant importadu sos erentes de cussos lìgures chi, in su Chimbighentos, si fiant trasferidos in s'isuledda tunisina de Tabarka e chi, pro more de s'esaurimentu de sos bancos corallinos e de su deterioramentu de sos raportos cun sas populatziones àrabas, ant retzidu, dae Càralu Emanuele III de Savoja, su permissu de colonizare sas duas ìsulas sardas, minores e chene gente, in su 1738: su nùmene de su comunu, Carluforti, lu diant àere seberadu sos colonos in onore de su re piemontesu. Sa permanèntzia cumpata in unu logu ebbia, unida a su sentidu de àuto-identificatzione cara a sos indìgenos sardos, ant cumportadu in sa populatzione locale unu tassu de lealidade linguìstica a cussu dialetu lìgure artu meda, ca l'ant cunsideradu unu fatore netzessàriu pro s'integratzione sotziale: difatis, sa limba sarda est cumprèndida dae su 15,6% de sa populatzione ebbia e chistionada dae unu galu prus minore 12,2%.^[61]
• In su tzentru de Arborea (Campidanu de Aristanis) su vènetu, arribbadu in sos annos trinta de su Noighentos cun sos immigrados vènetos lòmpidos a colonizare su territòriu in cuntzèdidu a issos in cue dae sas polìticas fascistas, est oe in die in regressu forte, remplasadu siat dae su sardu siat dae s'italianu. Fintzas in sa fratzione aligheresa de Fertìlia sunt predominantes, acanta a s'italianu istandard, sos dialetos de cussa famìlia (finas issos in regressu mannu) introduidos, in su pustisgherra, dae grupos de pròfugos istrianos in unu sostratu ferraresu chi giai bi fiat.

Un'arresonu a banda cheret fatu pro sos duos idiomas chistionados in su nord estremu de s'ìsula, chi pro su chi pertocat a sa linguìstica gràvitant cara a sa Còrsica e a sa Toscana: sa unu in su nord-est, chi s'est isvilupadu dae una variedade de su toscanu (su corsicanu meridionale) e s'àteru a nord-ovest, influentzadu dae su toscanu/corsicanu e dae su genovesu^[62]. Sa parte manna de sos istudiosos los cunsìderat chistionadas sardas pro su chi pertocat a sa geografia ma, pro su chi pertocat a sa tipologia issoro, reconnoschent chi faghent parte de su sistema linguìsticu italianu de casta corsicana/toscana pro sintassi, grammàtica e in parte manna fintzas lèssicu.^[63] Sèculos de abarrare a curtzu s'unu cun s'àteru ant causadu su fatu chi, intre su sardu e sos dialetos sardu-corsicanos chi faghent parte de s'àrea italiana, b'esserent influèntzias pari-paris, siat fonèticu-sintàticas siat lessicales, chene però chi custa cumportaret s'annuddamentu de sas diferèntzias fundamentales intre sos duos sistemas linguìsticos. Prus a sa minuda, sos chi benint mutidos idiomas sardu-corsicanos sunt:

• su gadduresu, chistionadu in s'ala nord-orientale de s'ìsula, est difatis una variante de su corsicanu meridionale, connotu dae sos linguistas cun su nùmene de corsicanu-gadduresu. Podet èssere chi s'idioma siat nàschidu a pustis de flussos migratòrios chi, bènnidos dae sa Còrsica, ant investidu sa Gallura dae sa segunda metade, pagu prus o mancu, de su de XIV^[64] sèculos o, a parre de unos àteros, imbetzes, partende dae su de XVI sèculos^[65]. Sa càusa de cussos flussos andat, cun probabilidade, chircada in s'ispupulamentu de sa regione causadu dae maladias, curreras e fogos; b'at però de cunsiderare chi Plìniu su Betzu, in s'òpera sua Naturalis Historia, sinnalat sa presèntzia istòrica de una tribù nuràgica in su nord de sa Sardigna mutida Corsi.
• su turritanu o tataresu, faeddadu in Tàtari, Portu Turre, Sòssu, Casteddu Sardu e a fùrriu de cussos tzentros, at tentu, imbetzes, un'orìgine prus antiga (XII-su de XIII sèculos). Cunservat grammàtica e istrutura de base corsicanu-toscana chi proat s'orìgine cumonale e mercantile sua, ma presentat influèntzias profundas de su sardu logudoresu in su lèssicu e in sa fonètica, in paris a cussas minores de su lìgure, de su catalanu e de s'ispagnolu.

In sas zonas de difusione de su gadduresu e de su tataresu, sa limba sarda la cumprendet una parte manna de sa populatzione (su 73,6% in Gaddura e su 67,8% in su Turritanu), fintzas si la chistionat una minoria de locutores: su 15,1% in Gaddura (chene sa tzitade de Terranoa, in ue sa sardofonia tenet unu ruolu mannu, ma inclende sas enclaves linguìsticas minores che a Luras) e su 40,5% in su Turritanu, gràtzias a sas medas ìsulas linguìsticas in ue sos duos idiomas istant paris.

Custa tàula sinottica est cuntènnida in su raportu, giai tzitadu, de Anna Oppo (curadora), Le Lingue dei Sardi. Una Ricerca Sociolinguistica, commissionadu dae sa Regione Autònoma de Sardigna a sas Universidades de Casteddu e de Tàtari.^[66]

Su matessi argumentu a sa minuda: Limba nuraghesa.

Sas orìgines e sa classificatzione de sa limba protosarda o paleosarda non sunt galu connotas cun tzertesa. Unos cantos istudiosos, intre sos cales su linguista isvìtzeru espertu de sos elementos de sostratu Johannes Hubschmid, ant crèidu de pòdere reconnòschere medas istratificatziones linguìsticas in sa Sardigna preistòrica. Custas istratificatziones, chi podent èssere postas in sa cronologia in unu perìodu longu meda chi andat dae s'edade de sa perda a cussa de sos metallos, diant ammustrare, a segunda de sas ricostrutziones propostas dae sos autores diferentes, cosas simigiantes cun sas limbas paleoispànicas (proto-bascu, ibèricu), limbas tirsènicas e su lìgure antigu.^[67]

Fintzas si sa dominatzione de Roma, incumentzada in su 238 a.C., at importadu giai dae deretu in s'amministratzione sa limba latina in s'ìsula, sa romanizatzione de s'Ìsula est istada lenta meda^[68]. si pensat chi sos cuntatos linguìsticos cun sa metròpoli continentale esserent giai acabados dae su de I sèculu a.C.^[69] e chi sas limbas pre-romanas chistionadas in Sardigna, intre sas cales su pùnicu, esserent abarradas impreadas galu pro tempus meda. Su pùnicu chi pensat chi l'apant impreadu finas a su de IV sèculos a.C., e su nuràgicu finas a su de VII sèculos p.C. in sas populatziones indipendentes de s'àrea montana de sa Barbàgia, ghiadas dae Ospitone, chi ant incumintzadu a impreare su latinu a pustis de sa cunversione a su cristianèsimu.^{[70][Nota 3]} Sos romanos cunsideraiant sa cultura de sos sardos simigiante a cussa de sos cartaginesos,^[71] e prus de totu lu faghiat Tzitzerone, chi ingiuliaiat sos sardos reberdes contra a sos romanos acusende·los de èssere inafidàbiles pro neghe de s'orìgine africana chi issu lis atribuiat^{[Nota 4]}, e ca teniat in òdiu sos portamentos issoro, su fatu chi tennerent in simpatia prus Cartàgine chi non Roma, e su fatu chi imprearent una limba chi issu non podiat cumprèndere.^[72] Medas raighinas nuràgicas sunt abarradas chene mudas, e in medas casos sunt istados incameradas in su latinu locale (che a nur, chi podet bènnere dae Norace e s'agatat in topònimos che a Nurri, Nurra e medas àteros); in sa regione de s'ìsula chi at derivadu su nùmene suo dae su latinu Barbaria (in sardu "logu de sos Bàrbaros", lemma comunu a s'antigu Barberia) sa gente sua at fatu resistèntzia a s'assimilatzione linguìstica e culturale romana pro unu tempus longu meda, e a esèmpiu, in su territòriu de Ortzai, belle su 50% de sos topònimos si podent derivare dae su sostratu linguìsticu protosardu. In paris a sos nùmenes de logu, in s'ìsula bi sunt diversos nùmenes de prantas, animales e formatziones geològicas ligados a sos idiomas indìgenos.^[73]

Nointames, durante sa dominatzione longa romana, su latinu est divenidu in manera graduale sa limba mama de sa parte manna de sos abitantes de s'ìsula. Pro more de custu protzessu profundu de romanizatzione, sa limba sarda de oe est classificada comente a limba romanza o neolatina, ca tenet caraterìsticas fonèticas e morfològicas prètzisas a su latinu clàssicu.^[73] Unos cantos linguistas pensant chi sa limba sarda moderna siat istada sa prima limba a si partzire dae sas àteras limbas evolvende·si dae su latinu.^[74]

 

A pustis de sa ruta de s'Imperu romanu de Otzidente e sa parèntesi curtza (80 annos) vandàlica, sa Sardigna, torrada a conchistare dae Bisàntziu, est intrada in s'Esarcadu de Àfrica. Nointames unu perìodu de belle chimbe sèculos sa limba grega de sos bizantinos at frunidu in prèstidu a su sardu petzi unas cantas espressiones rituales e formales. Est de annotu, però, s'impreu de s'alfabetu grecu pro iscrìere testos in una limba neolatina che a su sardu.^[75][76]

A pustis de sa conchista de sa Sitzìlia de sos omayyades, a sos bizantinos fiant abarradas petzi sas Baleares e sa Sardigna, ma essende Costantinòpoli afainada in sa gherra pro chircare de torrare a pigare possessu de sa Sitzìlia e de su meridione de s'Itàlia, totu sos duos acabaddos in sas manos de sos àrabos, aiat acabadu de s'ocupare de s'Ìsula chi, tando, si fiat frunida de cumpetèntias semper prus mannas finas a s'indipendèntzia^[77].

Su sardu est istadu, durante su perìodu medievale, sa limba ufitziale e natzionale de sos bator Giudicados isolanos, antitzipende in emantzipatzione sas àteras limbas neolatinas.^{[79][80][81][82][83]}

S'etzetzionalidade de sa situatzione sarda, chi un custu est unu casu ùnicu in totu su panorama romanzu, est in su fatu chi custos testos ufitziales los ant iscritos in sardu dae s'incumintzu, escludende su latinu de su totu, a diferèntzia de su chi acontessiat in su matessi perìodu in Frantza, itàlia e Ibèria; su latinu, fintzas si fiat co-ufitziale, l'impreaiant petzi in documentos ligados a raportos cun su continente.^[84] Sa cussèntzia linguìstica de sa dignidade de su sardu fiat gasi manna de batire, impreende sas paràulas de Livio Petrucci, a un'impreu suo «in un'època in ue non b'aiat nudda de sìmile si podet agatare in sa penìsula» non petzi «in campu giurìdicu» ma fintzas «in cale si siat àteru campu de s'iscritura»^[85].

Su sardu, in cussos tempos, teniat unu nùmeru galu prus mannos de arcaismos e latinismos cunfronta a sa limba de oe, s'impreu de caràteres oe abbandonaos e, in medas documentos, una grafia de sa limba iscrita influentzada dae sos influssos de sos iscrivanos, fatu-fatu toscanos, genovesos o catalanos. Fiant pagos sos influssos germànicos, arribados pros su prus semper pro mèdiu de su latinu, e sos arabismos, arribados pro mèdiu de s'influèntzia ibèrica.^[86] Sos àrabos, difatis, nointames sas medas ispeditziones fatas contra a sa Sardigna, non sunt mai resèssidos a la conchistare e a bi si tramudare a intro, a diferèntzia de su chi est acontèssidu in Sitzìlia.^[87]

Dante Alighieri, in su De vulgari eloquentia suo (1303-1305), nde chistionat e nde bogat a sos sardos in manera crìtica, a rigore no italianos (Latii), fintzas in manera superfitziale paret chi si potzant pònnere in paris a issos,^[88][89] ca a parre suo issos ebbia fiant privos de unu vulgare issoro pròpiu e chistionaiant su latinu imitende·nde sa "gramatica" «comente sas monincas ìmitant a sos òmines: narant difatis domus nova e dominus meus».^[88][89][90]

Custa afirmatzione in realidade est una prova chi su sardu in cussos tempos si fiat giai evòlvidu in manera autònoma dae su latinu, e fiat giai devènnidu una "isfinge"^[86], una limba chi non cumprendiat belle nemos francu sos isolanos. Famados sunt duos versos de su de XII sèculos atribuidos a su trovadore proventzale Rambaldo de Vaqueiras, chi in su poema suo Domna, tant vos ai preiada paragonat su sardu a su tedescu e a su bèrberu: «Non t'entend plui de unu Todesco / Sardesco o Barbarì» (lett. "Non ti cumprendo prus de unu tedescu / o sardu o bèrberu")^{[91][92][93][94][95][96]} e cussos de su fiorentinu Fazio degli Uberti (su de XIV sèculos) chi, in su Dittamondo, iscriet de sos sardos: «una gente che niuno non la intende / né essi sanno quel ch'altri pispiglia» (lett. "una gente chi nemos cumprendet / nen issos cumprendent su chi sos àteros murmutant").^[90][97]

Su geògrafu Muhammad al-Idrisi, chi at traballadu in Palermo in sa corte de su rei Rugeru II, at iscritu, in s'òpera sua Kitab Nuzhat al-mushtāq fi'khtirāq al-āfāq ("Su libru de sos biàgios praghiles in terras a tesu" o, fintzas, "Su libru de Rugeru") chi «sos sardos sunt de genia Rūm Afāriqah (latina de Àfrica), berberizantes; disdignant su cuntatu cun cale si siat àtera natzione de Rūm: sunt gente de propòsitu e balente, chi non lassat mai sas armas»^{[98][99][100][101]}. Difatis su sardu fiat pertzepidu, tando, comente simigiante meda a sos dialetos latinos chi impreaiant in su tempus coladu sos bèrberos cristianos in s'Àfrica de su Nord, ^[102] dende crèditu a sa teoria chi su latinu vulgare de s'Àfrica e de sa Sardigna tennerent parallelismos medas non petzi pro more de afinidades ètnicas antigas ma fintzas pro su passadu polìticu comunu a intro de s'Esarcadu de s'Àfrica^[103]. Sa comunàntzia sarda e africana de unas cantas paràgulas raras meda, si non ancantes de su totu, in su restu de su panorama romanzu, che a acina (àghina), pala (pala), o fintzas spanus in su latinu africanu e su sardu spanu ("spanu/ispanu"), diat costituire sa proa, a parre de J. N. Adams, de su fatu chi una cantidade de annotu de su vocabolàriu esseret, in cussos tempos, cumpartzida intre s'Àfrica e sa Sardigna^[104]. Chistionende semper de lèssicu, Wagner osservat comente su nùmene sardu pro sa galassia nostra, su Caminu de sa pàgia (fintzas Bia de sa Pàgia, (b)ía de sa báza o (b)ía de sa bálla) siat diferente dae totu su restu de su panorama romanzu e s'agatet imbetzes in sas limbas bèrberas^[105].

Su primu documentu iscritu in ue cumparent elementos de sa limba sarda est de su 1065, s'atu de lassa fatu dae Barisone I de Torres indiritzadu a s'abate Desiderio pro de s'abbadia de Montecassinu, connotu fintzas che a Carta de Nicita.^[106][107]

 

Àteros documentos de annotu mannu sunt sos Condaghes, sa Carta de Orzocu (1066/1073), su Privilègiu Logudoresu (1080-1085) cunservadu in s'Archìviu de Istadu de Pisa, sa Prima Carta casteddaja (1089 o 1103) bènnida de sa crèsia de Santu Sadurnu in sa diòtzesi de Casteddu e, paris a sa Segunda Carta Marsigliesa, como cunservada in sos Archìvios Dipartimentales de sas Bouches-du Rhone in Marsìglia^{[Nota 5]}, in paris a unu autu (1173) intre su Pìscamu de Civita Bernardo e Beneitu, chi tando fiat amministradore de s'Òpera de sa Crèsia majore de Pisa.^{[108][Nota 6][Nota 7]}

 

Sos Istatutos Tataresos (1316) e cussos de Casteddu Sardu (c. 1334), iscritos in una grafia chi oe diamus pòdere bìdere simigiante che a cussa logudoresa, sunt un'àteru esèmpiu de importu de documentatzione linguìstica de sa Sardigna setentrionale e de sa Tàtari cumonale^{[Nota 8]}; est infines giustu a mentovare sa Carta de Logu^{[Nota 9][109]} de su Regnu de Arborea (1355-1376), chi est abarrada in vigore finas a su 1827.

Fintzas si sos testos chi sunt arribados finas a nois beniant dae tretos a tesu meda s'unu cun s'àteru, che a su nord e a su sud de s'Ìsula, su sardu tando fiat omogèneu meda^[110]: fintzas si sas diferèntzias ortogràficas intre sas iscrituras logudoresas e campidaneas s'incumintzaiant a si bìdere, su Wagner notaiat, in custu perìodu «s'unidade originària de sa limba sarda»^[111]. Paolo Merci b'agatat una «uniformidade larga», gasi comente Antonio Sanna e Ignazio Delogu, chi narat chi est istada sa bida comunitària a batire sa limba sarda a foras dae s'influssu de sos localismos^[110]. A su chi narat Carlo Tagliavini, in s'Ìsula si fiat formende una koinè illustre basada in subra de su modellu ortogràficu logudoresu^[112].

A pustis de s'iscumparta de su giudicadu de Casteddu e de cussu de Gaddura in sa de duas metades de su de XIII sèculos, in sos ex-territòrios giudicales rùidos in suta de su domìniu de sos de sa Gherardesca e de sa Repùbblica de Pisa, a parre de Eduardo Blasco Ferrer bi diat èssere istada una prima frammentatzione de su sardu, cun unu protzessu de toscanizatzione manna de sa limba locale.^[113] In su setentrione de sa Sardigna, imbetzes, sunt istados sos genovesos a impònnere s'influèntzia issoro, siat pro mèdiu de sa nobilia sardu-genovesa de Tàtari, siat pro mèdiu de sos membros de sa famìlia Doria chi, fintzas a pustis de s'annessione de s'ìsula a banda de sos catalanu-aragonesos, ant cunservadu sos fèudos issoro de Casteddu Sardu e Monteleone che a vassallos de sos soberanos de sa Corona de Aragona.^[114]

Sa primu crònaca redatzionada in limba sive ydiomate sardu^[115] benit dae sa de duas metades de su de XIII sèculos e sighit sos istilemas tìpicos de su perìodu. Su manuscritu, redatadu dae un'anònimu e cunservadu, oe, in s'Archìviu de Istadu de Torinu, tenet su tìtulu de Condagues de Sardina e sighit sos fatos de sos Giùighes de su Giudicadu de Torres; s'ùrtima editzione crìtica de sa crònaca diat èssere istada torrada a publicare, in su 1957, dae Antoni Sanna.

Sa polìtica èstera de su giudicadu de Arborea, indiritzada a unificare su restu de s'ìsula in suta de su regnu suo^[116][117] e a preservare s'indipendèntzia sua dae influèntzias istràngias, est colada intre una positzione de alleàntzia cun sos aragonesos in funtzione antipisana a una, de sensu contràriu, antiaragonesa, instaurende unos cantos ligàmenes culturale cun sa traditzione italiana.^[118] Sa contrapositzione polìtica intre su giudicadu de Arborea e sos soberanos aragonesos, devènnidos egèmones in Sardigna, s'est manifestada fintzas cun s'adotzione de unos cantos mollos culturales toscanos, che a unos cantos mòdulos linguìsticos in s'Aristanesu e s'"Istile de s'Incarnatzione pisana", architetura militare e religiosa.^[119] Nointames cussu, in lìnia cun sa polìtica èstera sua, su giudicadu s'est distìnghidu pro medas innovatziones, che a una casta de iscritura cantzelleresca (sa gòtica cantzelleresca arborensa) e pro una durita a si sutapònnere tropu a s'influssu de culturas furisteras, madurada in sa consièntzia de una identidade autòctona, ètnica, antropològica, culturale e linguìstica sua.^[120] In cada manera, una carchi influèntzia italiana est pòdida abarrare in su giudicadu arborense pro more de sa presèntzia, in cue, de unos cantos notàios, giuristas e mèigos bènnidos dae s'Itàlia, e de unos cantos òmine de armas toscanos a cabu de milìtzias locales, che a Cicarello de Montepulciano e Giuliano de Massa.

S'infeudamentu de sa Sardigna fatu dae su paba Bonifacio VIII in su 1297, chene tènnere contu de sas realidades istatuales giai in cue, at batidu a sa fundatzione nominale de su Regnu de Sardigna. Una fase longa de gherras intre Arborea e Aragonesos, acabada cun sa vitòria definitiva de custos ùrtimos in Seddori in su 1409 e sa rinùntzia de sos deretos de sutzessione arboresos a banda de Gullielmu III de Narbona, at marcadu sa fine de s'indipendèntzia sarda; ant neutralizadu in manera sistemàtica cada fogu de rebellia antiaragonesa, che a s'abbolotu indipendentista de S'Alighera in su 1353 e cussu de Macumere in su 1478, a pustis de su cale s'ìsula l'ant partzida arbitrariamente in duos Cabos de pertenèntzia iscrobada.

S'assimilatzione a pustis de sa conchista de s'ìsula at investidu cada aspetu de sa sotziedade; su catalanu, sa limba prus difùndida in sa Corona de Aragona, at pigadu difatis su status de limba egèmone, in una cunditzione diglossica in ue su sardu (fintzas si non fiat iscumpartu de su totu dae s'impreu ufitziale: sa Carta de Logu matessi su Parlamentu l'at estèndida a totu s'ìsula in su 1421) fiat limitadu, in sa bida pùblica e intelletuale, a una positzione segundària: sos dialetos sardos chistionados in su cabu de suta ant subidu una sèrie de prèstidos dae s'idioma dominante in nùmeru tale de creare in Casteddu, in ue su catalanu at achidadu in manera intrea a su sardu, espressiones idiomàticas che a "Non scit su catalanu" ("No ischit su catalanu") pro indicare una persone chi no ischiat comente s'espressare in manera curreta.^{[121][Nota 10]} S'abogadu Sigismondo Arquer, autore de sa Sardiniae brevis historia et descriptio (su paràgrafu relativu a sa limba de cust'òpera diat èssere istadu pagu prus o mancu pigadu fintzas dae Conrad Gessner in su suo "In subra de sas limbas diferentes in impreu in sas vàrias natziones de su globu"), cunsertat cun Giuanne Frantziscu Fara in su referire chi su catalanu e s'ispagnolu esserent faeddados in sas tzitades, mascamente dae sos burghesos minores e dae su cleru, e su sardu in su restu de su Regnu.^[122][123] Sos Gesuitas, chi ant fundadu unos cantos collègios in Tàtari (1559), Casteddu (1564), Igrèsias (1578) e S'Alighera (1588), in s'incumintzu ant promòvidu una polìtica linguìstica de suportu a su sardu, ma a pustis l'ant mudada in manera lestra cara a s'ispagnolu. Ant contribuidu a sa difusione populare de su catalanu sas làudes religiosas in onore de Maria e de sos santos, sos goigs (dae ue benit su tèrmine gosos, in unas cantas biddas pronuntziadu gòcius).

S'influèntzia de su toscanu, intre su de XIV e su de XV sèculos, s'est manifestada in su Logudoro, siat in carchi documentu ufitziale, siat che a limba literària: s'internatzionalizatzione europea de su Rinaschimentu italianu, partinde dae su de XVI sèculos, diat àere, difatis, torradu a allùghere, in unos cantos autores plurilìngues, su riellu pro sa cultura italiana, manifestende·si mescamente in s'impreu agiuntivu de cussa limba, in manera parallela a su sardu e a cussas ibèricas. In sos matessi sèculos o in època pagu a pustis, fintzas pro more de sa difusione progressiva de su cursu in Gaddura e fintzas in zonas mannas de sa Sardigna nord-otzidentale, cosa de sa cale amus chistionadu in antis, su logudoresu setentrionale at assùmidu unas cantas caraterìsticas fonèticas (palatalizatzione e sonos fricativos-palatalizados) dèpidas a su cuntatu cun s'àrea linguìstica toscana (sic).^[124]

In custu primu perìodu ibèricu tenimus una documentatzione iscrita de sa limba sarda tantu in literadura cantu in atos notariles, essende s'idioma prus difùndidu e chistionadu, chi però esplicat bene s'influèntzia ibèrica. In su de XV sèculos Antoni Cano (1400-1476) at iscritu Sa Vitta et sa Morte, et Passione de sanctu Gavinu, Prothu et Januariu (publ. 1557), una de sas òperas literàrias prus antigas in limba sarda, e fintzas una de sas chi sunt prus de annotu pro su chi pertocat a s'aspetu filològicu de cussos tempos.^[125]

In su 1479 su regnu de Castìglia e su de Aragona si sunt aunidos. Custa unificatzione, de caràtere dinàsticu ebbia, no at tentu efetos de annotu pro su chi pertocat a sa linguìstica, a su nessi finas a s'incumintzu de su de XVII sèculos. Su castiglianu o ispagnolu, difatis, at tardadu meda a s'impònnere comente limba ufitziale de s'Ìsula e no est essidu mai a foras de sas làcanas de sa literadura e de s'istrutzione: finas a su 1600 sos editos ufitziales los publicaiant mescamente in catalanu, e petzi dae su 1602 a in antis ant incumentzadu a impreare fintzas su castiglianu, chi diat èssere divenidu una limba ufitziale de s'ìsula in su 1643.^[126][2] Petzi tando sa Sardigna est intrada de su totu in s'òrbita linguìstica ispagnola. S'ispagnolu, o castiglianu, s'est afirmadu duncas a tardu, e est abarradu una limba elitària ligadas a sos campos de sa literadura e de s'imparu, a diferèntzia de su catalanu, chi at tentu una fortza de propagatzione manna bastante pro si nche intrare a intro de sa parte manna de sas cussòrgias de sa Sardigna tzentrale e meridionale e in unas cantas àreas de cussa setentrionale (ma de seguru no in su capìtulu de Tàtari, in ue sos atos ufitziales los ant iscritos in sardu logudoresu finas a su 1649^[127], sos cuntratos de apaltu in castiglianu dae su 1610^[128] e sos istatutos de unas cantas cunfrarias tataresos in italianu^[129]), resistinde a forte meda in sos atos pùblicos e in sos libros de batiare. Nointames custu, sos istudiosos sardos de s'època connoschiant bene a beru s'ispagnolu, e diant àere iscritu tantu in ispagnolu cantu in sardu finas a su de XIX sèculos; Vissente Bacallar Sanna, pro esempru, est istadu unu de sos fundadores de sa Real Academia Española^[130].

In su de XVI sèculos, su sardu at connotu una prima rinàschida literària. S'òpera Rimas Spirituales de su literadu Giròmine Araolla, tataresu chi at iscritu in sardu, castiglianu e italianu, si poniat su còmpitu de "magnificare et arrichire sa limba nostra sarda", a sa matessi manera de su chi sos poetas ispagnolos, frantzesos e italianos aiant fatu pro sa limba issoro,^{[131][Nota 11]} sighende ischemas giai collaudados (es. a Deffense et illustration de la langue françoyse, il Dialogo delle lingue): gasi, pro sa prima borta, est istada posta sa chi mutint "chistione de sa limba sarda", a pustis aprofundida dae medas àteros autores.LSAraolla èestaistadu fintzas su primu autore sardu a ligare sa paràula "limba" cun "natzione", chene l'iscrìere in manera crara ma cunsiderende·lu comente òviu, bidende sa 2naturalesa" cun sa cale sos autores de natziones diferentes si dèdicant a una literadura natzionale issoro^[132].

Antoni Lo Frasso, poeta naschidu in S'Alighera (tzitade chi ammentat cun afetu in versos medas^{[Nota 12]}) e chi istaiat in Bartzellona, est istadu cun probabilidade su primu intelletuale de su cale tengiamus testimonia a assentare in sardu lìricas amorosas, fintzas si iscriende·nde de prus in unu castillianu prenu de catalanismos; si tratat mescamente de duos sonetos (Cando si det finire custu ardente fogu e Supremu gloriosu exelsadu) e de unu poema in otavas reales, chi faghent parte de s'òpera printzipale sua Los diez libros de fortuna de Amor (1573).^{[Nota 13]}

In su de XVII sèculos b'est istada una produtzione literària fintzas in italianu, pro cantu limitada. Si trataiat de unos cantos iscritores plurilìngues, che a Sarvatore Vitale, naschidu in Maracalagonis in su 1581, chi in paris a s'italianu at impreadu fintzas s'ispagnolu, su latinu e su sardu, Efìsiu Soto-Real (su nùmene beru suo fiat Giuseppe Siotto), Eusebio Soggia, Prospero Merlo e Carlo Buragna, chi fiat istadu pro tempus meda in su Regnu de Nàpoli^[133]; in totu, ponende fatu a sas istimas de s'iscola de Bruno Anatra, belle s'87% de sos libros imprentados in Casteddu fiat in ispagnolu.^[134]

Su sardu est abarradu su matessi che a s'ùnicu e ispontàneu còdighe de sa populatzione sarda, respetadu e fintzas imparadu dae sos conchistadores.^[135] Sa situatzione sotziolinguìstica fiat caraterizada dae una cumpetèntzia, siat ativa siat passiva, in sas tzitades de sas duas limbas ibèricas e de su sardu in sas biddas, comente ant iscritu autores medas, che a s'ambasciadore e Visitador Martin Carillo (chi si pensat chi siet istadu s'autore de s'irònicu ditzu a pitzu de sa nobilia sarda de Casteddu: pocos, locos y mal unidos),^[134] a s'anònimu de su Llibre dels feyts de armes de Catalunya (in ue b'at iscritu: "parlen sa llengua catalana molt polidament, axì com fos a Catalunya"), a Anselm Adorno (originaàiou de Gènova ma chi istaiat in Bruges) chi aiat notadu, in sos pellegrinàgios suos, comente nointames una presèntzia de annotu de furisteris sos nativos de s'Ìsula chistionarent sa limba issoro (linguam propriam sardiniscam loquentes)^[136], e a su retore de su collègiu gesuita tataresu Baldassarre Pinyes chi in Roma iscriiat: "pro su chi pertocat sa limba sarda, iscat paternidade bostra chi issa no est faeddada in custa tzitade, ne in S'Alighera, ne in Casteddu: la faeddant solu in sas biddas". Sa presèntzia manna, in su cabu de subra, de feudatàrios valentzianos e aragonesos, in prus a sos sordados mertzenàrios cue stanziati de guàrdia, at fatu in manera chi sos dialetos logudoresos siant istados prus espostos a sas influèntzias castiglianas; annotamala, unos àteros vetores de intrada sunt istados, pro cantu pertocat sos prèstidos linguìsticos, sa poesia orale, sas òperas teatrales e sos gosos (paràula sarda adatada dae gozos). Sa poesia pobulare s'at arricada de unos àteros gèneres, che a sas anninnias, sos atitos, sas batorinas, sos berbos e paraulas e sos mutos e mutetos. B'at de ammentare su fatu chi medas testimonias iscritas de su sardu ant permanentadu fintzas in sos atos notariles, chi fintzas issos ant subidu castiglianismos e italianismos in su lèssicu e in sa forma, e in s'allestimentu de òperas religiosas cun punnas de catechesi, che a Sa Dottrina et Declarassione pius abundante e Sa Breve Suma de sa Doctrina in duas maneras.

Su sardu fiat fintzas una de sas pagu limbas chi si depiant connòschere pro pòdere èssere ufitziales de sos tercios ispagnolos. Podiant difatis fàghere carriera petzi sos chi faeddaiant sardu, ispagnolu, catalanu o portughesu.^[137]

In s'ìnteri su pàrracu orgolesu Ioan Mattheu Garipa, in s'òpera Legendariu de Santas Virgines, et Martires de Iesu Christu chi aiat adatadu, annanghende e mudende, però, medas cosas, dae unu testu in italianu (su Leggendario delle Sante Vergini e Martiri di Gesù Cristo), at postu in evidèntzia sa nobilia de su sardu cunfrontende·la a su latinu clàssicu^[138] e atribuende·li in su Pròlogu, che a Araolla in antis de issu,^[131] una valèntzia ètnico-natzionale de importu mannu:^[139]

A parre de su filòlogu Paolo Maninchedda custos autores, partende dae s'Araolla, «no iscrient de Sardigna o in sardu pro s'insertare in unu sistema isolanu, ma pro pònnere sa Sardigna e sa limba sua – e cun cussas, issos e totu – in unu sistema europeu. Fàghere artziare sa Sardigna a una dignidade culturale parìvile a sa de àteros paisos europeos significaiat fintzas promvere sos sardos, e mescamente sos sardos cultos, chi s'intendiant privos de raighinas e de apartenèntzia in su sistema culturale continentale»^[140].

In sos primos annos de su Setighentos, in s'ìsula est arribbada s'Arcadia, e s'est bida una variedade manna de ghèneros poèticos, chi variaiant dae sa poesia èpica de Remundu Congiu a cussa satìrica de Gian Pietro Cubeddu e a cussa sacra de Giuanne Delogu Ibba.^[141]

S'èsitu de sa gherra de sutzessione ispagnola at determinadu sa soberania austrìaca de s'ìsula, chi ant cunfirmadu a pustis sos tratados de Utrecht e Rastadt (1713-1714); chi però est durada bator annos ebbia ca, in su 1717, una flota ispagnola at torradu a ocupare a Casteddu e, in s'annu a pustis, pro mèdiu de unu tratadu ratificadu a pustis in s'Aia in su 1720, sa Sardigna l'ant assignada a Vitòriu Amedeu II de Savoja in càmbiu de sa Sitzìlia. S'ìsula est intrada, in custa manera, in s'òrbita italiana a pustis de cussa ibèrica. Custu tramudòngiu de autoridade, in su comintzu, pro sos sùdditos isulanos no at mudadu nudda in contu de limba e costùmenes: sos sardos ant sighidu a impreare su sardu e sas limbas ibèricas, e fintzas sos sìmbulos dinàsticos aragonesos e castillianos nche los ant remplasados cun sa rughe sabàuda petzi in su 1767.^[142] Sa limba sarda, fintzas si impreada in cunditziones de diglossia, non l'aiant mai abbassada a su livellu sòtzio-linguìsticu de "dialetu", ca fiat semper reconnota in manera universale comente indipendente linguisticamente e chistionada dae totu sas classes sotziales^[143]; s'ispagnolu fiat, imbetzes, su còdighe linguìsticu de prestìgiu connotu e impreadu dae sos istratos sotziales de a su nessi cultura mèdia, e est pro custa resone chi Joaquín Arce nde chistionat bidende sa situatzione comente unu paradossu istòricu: su castillianu fiat divènnidu limba comuna de sos isulanos in sos matessi annos in sos cales ant acabbadu in manera ufitziale de èssere ligados a s'Ispagna pro incumintzare a l'èssere a s'Itàlia^[144][145]. Bida sa situatzione de cussos tempos sa classe dirigente piemontesa, in custu primu perìodu, s'est limitada a mantènnere sas istitutziones polìticu-sotziales locales, traballende però pro las isboidare de significadu^[146].

Custa positzione, ligada a un'impostatzione pragmàtica, fiat dèpida a tres resones polìticas: in antis de totu sa netzessidade, in su primu tempus, de respetare a sa lìtera sos disponimentos de su Tratadu de Londra, firmadu su 2 de austu de su 1718, chi imponiat su respetu de sas leges fundamentales e de sos privilègios de su Regnu chi aiant apenas pigadu; in segundu logu, su bisòngiu de non nde pesare abbolotu in su fronte internu de s'ìsula, chi fiat galu filo-ispagnolu; in s'ùrtimu logu, sos regnantes sabàudos creiant galu de si pòdere liberare de sa Sardigna, e si torrare a pigare sa Sitzìlia^[147]. Essende chi s'impositzione de una limba noa che a s'italianu in Sardigna diat àere commìtidu unu crìmine, andende contra a una de sas leges fundametales de su Regnu, Vitòriu Amedeu II aiat naradu in su 1721 chi custa operatzione tocaiat a la fàghere "insensibilmente", est a nàrrere in manera relativamente furtiva^[148]. Custa prudèntzia s'agatat galu in su mese de làmpadas de su 1726 e de ghennàrgiu de su 1728, cando su re at espressadu s'intentu non giai de abolire su sardu e s'ispagnolu, ma petzi de difùndere in manera prus funguda su connoschimentu de s'italianu.^[149] Su perdimentu de su dominadore nou in su comintzu, cara a s'alteridade culturale chi reconnoschiant a su possedimentu isolanu^[150] si bidet dae un'istùdiu apòsitu, commissionadu e publicadu dae issos in su 1726 e fatu dae su gesuita barolese Antonio Falletti, de su nùmene Memoria dei mezzi che si propongono per introdurre l'uso della lingua italiana in questo Regno ("Memòria de sas ainas chi si proponent pro introduire s'impreu de sa limba italiana in custu Regnu") in ue si racumandaiat a s'amministratzione sabàuda de aplicare su mètodu de aprendimentu ignotam linguam pro notam expōnĕre ("presentare una limba disconnota [s'italianu] pro mèdiu de una connota [s'ispagnolu]").^[151] In su matessi annu Vitòriu Amedeu II aiat manifestadu sa boluntade de non bajulare prus chi sos sardos non connoscherent s'italianu, ca custu fiat creende probemas a sos funtzionàrios arribados in Sardigna dae foras. Sas limitatziones a sos cojuios intre fèminas sardas e ufitziales piemontesos, finas a cussu momentu vietados pro lege, diant èssere istadas bogadas e custos imbetzesincuragiados pro ispartzinare sa limba italiana in s'Ìsula.^[152].

Sa relatzione intre sa limba nativa e sa noa, insertende·si in intro de unu cuntestu sinnadu, istoricamente, dae unu sentidu forte de alteridade linguìstica^[153], s'est posta giai dae su comintzu in su tèrmine de unu raportu (fintzas si no eguale) intre limbas distintas a forte, masaprestu chi intre una limba e unu dialetu suo comente imbetzes fiat acontèssidu, a pustis, in sas àteras regiones italianas; sos ispagnolos matessi, chi fiant sa classe dirigente aragonesa e castigliana, soliant a castiare su sardu che a una limba distinta siat respetu a sas pròpias siat a s'italianu.^[154][155] Sa pertzetzione de s'alteridade de su sardu fiat, però, intesa de su totu fintzas dae sos italianos chi andaiant a s'Ìsula e iscriiant de s'sperièntzia issoro cun sos nativos^{[156][157][158]}.

Nointames su toscanu pro medas esseret "istràngiu" e "furisteri" de su totu^[159][160], cussu idioma aiat acumpridu finas a tando unu rolu suo in sa Sardigna setentrionale, in ue bi fiat istadu, in sas faeddadas e in sa traditzione iscrita, unu protzessu de toscanizatzione incumentzadu in su de XII sèculos e consolidadu a pustis^[161]; pro s'ateru, in sas zonas sardòfonas chi currispondent a s'àrea tzentru-setentrionale e meridionale de s'ìsula, s'italianu fiat belle disconnotu a belle totu sa populatzione, dota e nono.

Sa polìtica de su guvernu sabàudu in Sardigna, tando dirìgida dae su ministru Bogino, de alienare s'ìsula dae s'isfera culturale e polìtica ispagnola in manera de l'alliniare a su Piemonte,^[162][163] at tentu però che a efetu s'introdutzione direta de s'italianu pro lege in su 1760^{[164][165][166][167]} sighende a sa lìtera su chi giai fiat in sa terramanna e mescamente in su Piemonte,^[168] in ue s'impreu de s'italianu fiat consolidadu ufitzialmente dae sèculos, e afortiadu galu de prus dae s'editu de Rivoli.^{[169][Nota 14]} In su 1764, s'imponimentu de sa limba italiana l'ant a sa fine estèndidu a totu sos setores pùblicos; custu protzediat a mantu tenta cun sa riorganizadura de sas Universidades de Casteddu e Tàtari, chi ant bidu sa lòmpida de personale continentale, e cussa de s'imparu inferiore, in su cale s'istabiliat s'acudida de insegnantes acudidos dae su Piemonte pro suprire a su fatu chi in Sardigna, de insegnantes sardos italòfonos no bi nde fiant.^{[170][171][172]} Custa manovra naschiat mescamente dae unu progetu de acapiare sa cultura sarda a cussa continentale^[173] e de afortiare su domìniu savojardu in sa classe culta isulana, ligada a a sa penìsula ibèrica, pro mèdiu de una bogadura linguìstico-culturale e de neutralizadura de sos elementos pròpios de su domìniu antepostu; fintzas gasi, s'ispagnolu at sighidu s'impreare meda, in sos registros parrochiales e atos ufitziales, finas a su 1828,^[174] e s'efetu prus immediatu est istadu duncas s'emarginatzione sotziale de su sardu, sigomente pro sa prima borta fintzas sos tzetos ricos de sa Sardigna rurale (sos printzipales) ant incumintzadu a cunsiderare sa sardofonia che a un'isvantàgiu. Su sistema amministrativu e penale de erèntzia frantzesa introduidu dae su guvernu sabàudu, bonu a s'isparghinare in cada bidditzolu de sa Sardigna, at rapresentadu pro sos sardos su canale printzipale de cuntatu diretu cun sa limba egemone noa;^[175] pro sas classes prus artas, sa sopressione de s'òrdine de sos Gesuitas in su 1774 e su càmbiu issoro cun sos filo-italianos Scolòpios^[176], e fintzas sas òperas de mollu illuminìsticu, imprentadas in Itàlia in italianu, ant tentu unu ruolu de annotu in s'italianizatzione primària issoro. In su matessi perìodu de tempus, medas cartògrafos piemontesos ant italianizadu sos topònimos de s'ìsula: fintzas si unos cantos sunt abarrados chene tocados, parte manna si at dèpidu adatare a sa pronùntzia italiana, o a si cambiare cun designatziones in italianu, chi abarrat galu oe, fatu-fatu artifitziale e cun un'interpretatzione totu isballiada de cussu chi boliat nàrrere in s'idioma locale.^[171]

In su finire de su Setighentos, a pustis de sa rivolutzione frantzesa, s'est formadu unu grupu de burghesos minores, mutidu Partidu Patriòticu, chi pensaiat a s'idea de fraigare una Repùblica Sarda luida dae su presòrgiu feudale e in suta de s'amparu frantzesu; ant duncas difùndidu in s'ìsula medas pamphlet chi fiant imprentados mescamente in Còrsica e iscritos in limba sarda, e in ue si naraiat, ispirende·si a sos Lumes chi sos pìscamos sardos naraiant "giacobino-massònicos", chi su pòpulu si nde depiat pesare contra su domìniu piemontesu e sa tirannia baronale in su sartu. Su produtu literàriu prus famadu de custu perìodu de tensiones, tzocadas su 28 de abrile de su 1794, est istadu su poema antifeudale de Su patriotu sardu a sos feudàtarios, che a testamentu morale e tzivile nutridu de sos ideales democràticos frantzesos e sinnadu dae unu sentimentu patriòticu rinnovadu.^[177][178]

Su primu istùdiu sistemàticu in subra de sa limba sarda l'at redatadu, in su 1782, su filòlogu Matzeu Madau, cun su tìtulu de Il ripulimento della lingua sarda lavorato sopra la sua antologia colle due matrici lingue, la greca e la latina.^[179] Lamentende in sa premissa su declinu generale de su sardu ("Sa limba de sa sarda natzione nostra, veneràbile pro s'antighidade sua, pregevole pro s'òtimu fundu de so dialetos suos, netzessària a sa sotziedade privada e pùblica de so compatriotas nostros, abarrat in ismèntigu mannu finas a oe, de issos matessi abbandonada che a egada e dae sos istràngios ignorada che a inùtile"), s'intentu patriòticu chi animaiat Madau fiat cussu de arribbare a su reconnoschimentu de su sardu comente limba natzionale de s'ìsula;^{[180][181][182][183]} però, su clima de repressione de su guvernu sabàudu in subra de sa cultura sarda diat àere induidu su Madau a cuare sos proponimentos suos cun intentos literàrios, sena mai los traduire in realidade.^[184]

Su primu volùmene de dialetologia comparata l'at realizadu, in su 1786, su gesuita catalanu Andres Febres, connotu in Itàlia cun su nomìngiu de Bonifacio d'Olmi, chi fiat torradu dae Lima in ue aiat publicadu unu libru de grammàtica mapuche in su 1764.^[185] Aende·si tramudadu a Casteddu, s'est apassionadu a su sardu e at fatu unu traballu de chirca in subra tres dialetos dillindados; punna de s'òpera, intitulada Prima grammatica de' tre dialetti sardi, fiat sa de «dare sas règulas de sa limba sarda» e imputzare sos sardos a «cultivare e avantagiare s'idioma issoro de sa pàtria, cun s'italianu paris».^[186] Su guvernu de Torinu, esaminada s'òpera, non nde at permìtidu sa publicatzione: Vitòriu Amedeu III at cunsideradu un'afrontu su fatu chi su libru cuntenneret una dèdica bilìngue fata a isse in italianu e sardu, un'errore chi sos sutzessores suos, fintzas si richiamende·si a sa "pàtria sarda", diant àere a pustis evitadu, impreende s'italianu ebbia. ^[184]

In su clima de restauratzione monàrchica sighidu a sa fallida rivolutzione angiojana, unos àteros intelletuales sardos, totu cantos caraterizados tantu dae un'atitùdine de devotzione cara a s'ìsula issoro cantu de fidelidade cumprovada cara a sos Savoja, ant postu difatis, in manera galu prus crara, sa "chistione de sa limba sarda", impreende però generalmente s'italianu che a limba veiculare de sos testos. In su de deghennoe sèculos, mascamente, a intro de s'intellettualidade sarda s'est registrada una fratura intre s'aderèntzia a unu sentidu natzionale sardu e sa proa de lealidade cara a sa apartenèntzia italiana noa^[187] chi sa classe dirigente at isseberadu, a sa fine, comente reatzione a su perìgulu rapresentadu dae sas fortzas sotziales rivolutzionàrias^[188].

Pagu a pustis de de s'abbolotu antipiemontesu, in su 1811, b'est sa publicatzione de su satzerdote Vissente Remundu Porru, referida però a sos dialetos meridionales ebbia (e pro custa resone su tìtulu fiat Saggio di grammatica del dialetto sardo meridionale) e, pro prudèntzia cara a sos regnantes, espressada petzi in funtzione de s'imparu de s'italianu, in tames chi de tutela de su sardu.^[189] De annotu est su traballu de su canònicu, professore e senadore Giuanne Ispanu, s'Ortographia sarda nationale de su 1840;^[190] fintzas si, ufitzialmente, sighiat s'esèmpiu de su Porru,^{[Nota 15]} a su cale si rinviaiat, issu at artziadu unu dialetu de su sardu de base logudoresa a koinè illustre ca fiat prus a probe a su latinu, in manera anàloga a su dialetu fiorentinu chi si fiat impostu culturalmente, in Itàlia, che a "limba illustre".^[191][192]

A parre de su giurista Carlo Baudi de Vesme, sa proscritzione e s'irraighinamentu de sa limba sarda dae cada profilu privadu e sotziale de s'ìsula diat èssere istadu auspicàbile e netzessàriu, che òpera de "intzivilimentu" de s'ìsula, in manera de l'integrare in s'òrbita italiana de su Regnu.^[193] S'imparu primàriu, ofertu in italianu ebbia, at contribuidu duncas a una difusione, fintzas si lenta, de cussa limba intre sos nativos, inneschende pro sa prima borta unu protzessu de erosione e estintzione linguìstica; su sardu l'ant difatis presentadu, in su sistema educativu, che a sa limba de sos miserabiles e de su fàmene, che a responsàbile de s'isulamentu e de sa misèria seculare de s'ìsula; s'italianu fiat, imbetzes, totu pintadu che a s'agente de pro s'emantzipare, unu mèdiu pro s'integrare in totu cun sa Terramanna. In su 1827 ant, in fines, abrogadu pro semper sa Carta de Logu, s'istòricu corpus giurìdicu chi fiat traditzionalmente connotu comente sa «consuetud de sa nació sardesca», pro la remplasare cun sas Leggi civili e criminali del Regno di Sardegna ("Leges tziviles e criminales de su Regnu de Sardigna"), publicadas in italianu pro òrdine de su re Càralu Felitze.^[194][195]

 

Sa fusione perfeta de su 1847 cun sa terraferma sabàuda, naschida in s'ispera de unu «trapiantamentu in Sardigna, chene riservas e impèdicos, de sa tziviltade e cultura continentale»,^[197] diat àere determinadu sa pèrdida de s'autonomia polìtica sarda chi galu abarraiat^[194][198], e unu declassamentu de su sardu cunfronta a s'italianu, marchende su momentu istòricu in ue, in manera cunventzionale, «sa ‘limba de sa sarda natzione’ at pèrdidu su balore de trastu de identificatzione ètnica de unu pòpulu e de sa cultura sua, de codificare e avalorare, pro divenire unu de sos medas dialetos regionales subordinados a sa limba natzionale».^[199]

Nointames custa polìtica de assimilatzione, s'innu de su Regnu de Sardigna sabàudu e de su Regnu de Itàlia (assentadu dae Vitòriu Angius e musicadu dae Giovanni Gonella in su 1843) diat abarrare S'hymnu sardu nationale finas a cando, in su 1861, non l'ant remplasadu issu puru cun sa Martza Reale^[200]. Su canònicu Salvatore Carboni at publicadu in Bologna, in su 1881, un' òpera polèmica intitulada Sos discursos sacros in limba sarda, in su ue issu si lamentaiat chi sa Sardigna "hoe provinzia italiana non podet tenner sas lezzes e sos attos pubblicos in sa propia limba" e, iscriende chi "sa limba sarda, totu chi non uffiziale, durat in su Populu Sardu cantu durat sa Sardigna", si domandaiat in fines "proite mai nos hamus a dispreziare cun d'unu totale abbandonu sa limba sarda, antiga et nobile cantu s'italiana, sa franzesa et s'ispagnola?".^[201][202]

Su regìmene fascista at chircadu de sighire galu de prus custa polìtica de assimilatzione e nche at intradu, infines, sa Sardigna in su sistema culturale italianu pro mèdiu de su traballu de su sistema educativu e de cussu mono-partìticu,^[203] in una sèrie semper prus manna de multas e proibitziones chi ant batidu a unu decadessimentu sotziolinguìsticu de su sardu galu prus mannu.^[204] Intre sas medas espressiones culturales sutapostas a tzensura, su regìmene est arribadu fintzas a bandire, dae su 1932 a su 1937 (1945 in unos cantos casos^[205]), su sardu dae sa crèsia e dae sas manifestatziones de su folklore isolanu,^[206] che a sas garas poèticas tentas in cussa limba;^{[207][208][209][210][211]} paradigmàticas sunt sas dibatas intre su poeta sardu Antioco Casula (connotu cun su nùmene de Montanaru) e Gino Anchisi, chi tando fiat giornalista de s'Unione Sarda. Isse, chi fiat resèssidu a fàghere bandire su sardu dae sos giornales isolanos, at afirmadu chi «morta o moribunda sa regione, mortu o moribundu su dialetu (sic)».^{[Nota 16][212]} Un'àteru casu est su de un'àteru poeta, Salvatore Poddighe, chi s'est ochidu pro manu sua pro neghe de una depressione nàschida a pustis de su secuestru de su traballu mannu suo, "Sa Mundana Cummedia"^[213]. Est dae Montanaru chi, pro sa primu borta in su de XX sèculos, sa chistione de sa limba l'ant posta comente una pràtica de resistèntzia culturale endògena^[214], cun unu repertòriu linguìsticu chi in sas iscolas diat èssere istadu netzessàriu pro conchistare una dignidade intesa comente pèrdida^[215].

Sa cunsièntzia de s'erosione linguìstica est intrada meda prus a tardu, in s'agenda polìtica, cunforma a su chi est acontèssidu in unas cantas àteras periferias europeas in ue bivent ateras minorias etno-linguìsticas^[216]: a s'imbesse, cussu perìodu est totu sinnadu dae su fatu chi sa classe mèdia italianizada su sardu non lu boliat,^[204] sicomente sa limba e sa cultura sarda si trataiant che a sìmbulu de rustighesa e de su fatu ca sa regione fiat meda in segus.^[198] Una parte manna de sa classe dirigente e intelletuale sarda, sensìbile meda a s'arresonu isvilupadu peri cussas continentales, fiat cumbinta difatis chi s'ìsula podiat sighire a in antis sceti boghende su cuntestu sotzio-culturale "traditzionale", cando non interrende·lu de su totu (cit. Manlio Brigaglia)^[217][218]. Sos sardos los ant duncas impuntzados a abbandonare totu su chi pensaiant chi tenneret su timbru de un'identidade minispretziada.^[219]

S'est osservadu, a livellu istitutzionale, unu cuntrastu forte contra a sa limba sarda e, in su tzircùitu intelletuale italianu, idea a pustis interiorizada in s'immaginàriu comunu italianu, custa fiat (su prus de sas bortas pro neghe de resones ideològicas o che a resìduu, adotadu pro inèrtzia, de ideas e propaganda betzas^{[Nota 17]} nàschidas dae sas primas) cunsiderada fatu-fatu che a una variante degenerada de s'italianu^[220], andende contra a su parre de sos istudiosos e fintzas de unos cantos natzionalistas italianos, che a Carlo Salvioni^{[221][Nota 18]}, e subende totu sas discriminatziones e sos pregiudìtzios ligados a custu assòtziu, mescamente su de èssere cunsiderada una forma bassa de espressione^{[222][223][224]} e èssere ligada a unu "traditzionalismu" de carchi genia^[225][226].

Cando sa Carta pro s'autonomia si fiat iscriende in su 1948, su legisladore at isseberadu de no incluire, che a fundamentu de sa "ispetzializade" sarda, riferimentu perunu a s'identidade geogràfica e culturale,^{[227][228][229][230]} ca tando si timiant ca de custa manera podiant pònnere fogu pro pretesas autonomistas prus radicales si non fintzas de òrdine indipendentista, e limitende·si masaprestu a su reconnoschimentu de unas cantas preguntas, de genia sotzioeconòmica tìpica, a su continente^[231][232]; est dae in cue chi naschet s'idea de nche fàghere arribbare a Sardigna s'industria pesante, sas installatziones militares, e unu "pranu de rinàschida" aprontadu dae Roma^[233][234]. Unu raportu de sa cummissione parlamentare de inchiesta pro su banditismu aiat iscritu de si pònnere in guàrdia dae «tendèntzias isulatzionistas dannosas in manera particulare pro s'isvilupu de sa sotziedade sarda, chei dae pagu si sunt manifestadas cun sa proposta de cunsiderare su sardu che a una limba de una minoria ètnica»^[235].

S'istatutu, iscritu in custa manera dae su legisladore, agataiat sa resone giustificativa in sa "arrestradesa" econòmica de sa regione, chi a parre suo faghiat auspicare su chi est istadu mutidu su "pranu de rinàschida" industriale in tempos curtzos pro s'ìsula: a diferèntzia de àteros istatutos ispetziales, su sardu non faghet riferimentu a sa chi a beru est sa comunidade destinatària in sos àmbitos sotziales e culturales suos, chi imbetzes beniant postos a intro de una colletividade ebbia, s'italiana^{[236][Nota 19]}. Indedda meda dae s'afirmatzione de un'autonomia sarda fundada in subra de su reconnoschimentu de un'identidade culturale ispetzìfica e funduda, comente est acontèssidu in sa Badde de Aosta o in su Tirolu de su Sud, ssu resurtu est istadu «un'autonomismu economitzìsticu in manera crara, ca non at bòlidu o no faghiat a si pigare un'autonomia forte, cun raighinas in sa cultura, un'ispetzialidade sarda chi non fiat sceti arresonende in tèrmines de arretradesa e poberesa econòmica» (cit. Mariarosa Cardia).^[237]

In su mentras, àteras polìticas de genia assimiladora fiant aplicadas fintzas in su segundu pustisgherra^[2], totu sighende a italianizatzare logos istòricos e ogetos de sa bida cuotidiana, e torrende a un'imparu obrigatòriu chi at imparadu sa limba italiana ma no ammitiat su sardu; antzis, l'iscoragiat in manera ativa pro mèdiu de proibitziones e bardiamentu difùndidu de chie lu promoveret^[238]: sos mastros teniant in minisprètziu sa limba, pensende·la unu dialetu ruzu e contribuende a un'abbassamentu galu prus mannu de su prestìgiu suo in sa comunidade sardòfona. A parre de unos cantos istudiosos sos mètodos impreados pro promòvere s'impreu de s'italianu, creados cun sa punna de tènnere un'italofonia esclusiva e sutrativa^[239], diant àere influidu in manera negativa in sas prestatziones iscolàsticas de sos istudiantes sardos^{[240][241][242]}. Fenòmenos chi s'agatant prus de sa mèdia in Sardigna, che a sos tassos de abbandonu iscoltàsticu e de sas repitèntzias, anàlogos a cussos de àtaeras minorias linguìsticas^[240], Diant àere postu in discussione petzi in sos annos Novanta s'eficàtzia bera de un'istrutzione a una limba ebbia, cun propostas noas ligadas a una metodologia cumparativa^[243].

Sas normas istatutàrias, delineadas in cussa manera, si sunt riveladas, in su cumplessu, unu traste inadeguadu pro rispòndere a sos problemas de s'ìsula;^[198][244] intre sos annos chimbanta e sessanta, annotamala, est incumentzadu su protzessu beru de càmbiu radicale e definitivu de sa limba sarda cun cussa italiana, pro neghe de sa difusione, siat in su territòriu isolanu siat in su restu de su territòriu italianu, de sos mèdios de comunicatzione de massa chi trasmitiant in sa s'idioma italianu ebbia.^[245] Mescamente sa televisione at difùndidu s'impreu de s'italianu e nd'at fatzilitadu sa cumprensione e s'impreu fintzas intre sas persones chi, finas a cussu momentu, s'espressaiant in sardu ebbia.

Partinde dae sa fine de sos annos sessanta,^{[198][244][246]} in cointzidèntzia cun sa rinàschida de unu sardismu declinadu in suta de su sinnu de unu "revivalismu linguìsticu e culturale",^[247] ant cumintzadu a èssere aviadas medas campagnas pro otènnere unu bilinguismu paritàriu a beru che a elementu de salvaguàrdia de s'identidade isolana: fintzas si giai in su 1955 aiant istabilidu chimbe càtedras de linguìstica sarda^[248], una prima recherta l'at fata una delìbera adotada a s'unanimidade dae s'Universidade de Casteddu in su 1971, in ue si pediat a s'autoridade polìtica regionale e natzionale su reconnoschimentu de sos sardos che a minoria etnolinguìstica e de su sardu che a idioma coufitziale de s'ìsula^{[249][250][Nota 20]}. Unu primu abbotzu de lege pro su bilinguismu l'at redatada su Partidu Sardu de Atzione in su 1975^[251]. Est famadu su richiamu patriòticu espressadu unos cantos mese in antis de mòrrere, in su 1977, dae su poeta Remundu Piras, chi in Non sias isciau^{[Nota 21]} invitaiat a su recùperu de sa limba pro s'opònnere a sa dessardizatzione de sas generatziones de su tempus benidore.^[205] In su 1978, una lege de initziativa populare pro su bilinguismu at collidu mìgias de firmas, ma no est istada mai aprovada ca at addobiadu sa contrariedade de sa manca e mescamente de su Partidu Comunista Italianu^[252], chi a pustis de duos annos at propònnidu unu progetu de lege suo "pro sa tutela de sa limba e de sa cultura de su pòpulu sardu"^[253]. In sos annos '80, a s'atentu de su Cussìgiu regionale sunt istados presentados tres progetos de lege chi aiant unu cuntenutu pretzisu a sa delìbera adotada dae s'Universidade de Casteddu^[254].

In sos annos Setanta, s'est registradu unu protzessu mannu de remplasamentu linguìsticu cara a s'italianu non in su Campidanu ebbia, ma fintzas in àreas geogràficas chi unu tempus beniant cunsideradas cunservadoras pro su chi pertocat a sa linguìstica, che a Macumere in sa provìntzia de Nùgoro (1979); a sa ridefinitzione de s'istrutura econòmicu-sotziale galu in atu est currispòndida, difatis, una mudadura prus manna de su repertòriu linguìsticu, chi at determinadu issu matessi un'islitamentu de sos balores in subra de sos cales si basaiant s'identidade ètnica e culturale de sas comunidades sardas.^{[255][Nota 22][256][Nota 23]}. Custa chistione est istada ogetu de anàlisis sotziològicas in sas mudadas acontèssidas in s'identidade de sa comunidade sarda, cun sas atitudines suas contra a sa sardofonia influentzadas dae unu stigma de una "primitividade" e "arretradesas" farsas ma propagandadas a longu dae sas istitutziones, de òrdine polìticu e sotziale, favorèvoles a s'italianidade linguìstica.^[257] Su sardu diat àere subidu un'arretramentu chene pàsida cara a s'italianu, pro neghe de unu "cumplessu de sa minoria" chi at ispintu sa comunidade sarda a un'atitùdine de minisprètziu pro sa limba issoro.^[258]In sos annos annos a pustis, però, b'est istadu unu càmbiu de cumportamentu: sa limba no est istada petzi reconnota comente unu marcadore ètnicu/identitàriu positivu^[259], ma est istada fintzas su canale pro mèdiu de su cale at agatadu espressione sa discuntentesa sotziale causada dae sas atziones de su guvernu tzentrales, cunsideradas no in gradu de providire a su satisfamentu de sos bisòngios sotziales e econòmicos de s'Ìsula^[260]. A su matessi tempus, però, s'est bidu comente cussu sentidu positivu pro a sa limba fiat in cuntrastu cun s'impreu efetivu suo, chi sighiat a calare meda^[261].

In su ghennàrgiu de su 1981 su giornale "Nazione Sarda" at fatu unu colpu giornalisticu iscoberende chi, in su 1976, su Ministèriu de s'Istrutzione italianu aiat publicadu una nota pedende informatziones in subra de sos insegnantes chi impreaiant sa limba sarda in s'iscola, e chi su proveditoradu de Tàtari aiat publicadu una tzirculare a ogetu “Iscolas de Sardigna – Introdutzione de sa limba sarda” inue pediat a sos prèsides e a sos diretores didàticos de s'astènnere dae initziativas de cussa genia e de informare su proveditoradu de cale si siat atividade ligada a s'introdutzione de sa limba sarda in cussas iscolas e istitutos.^{[262][263][264]}

In su 1981 su Cussìgiu Regionale at dibatidu e votadu a favore de s'introdutzione de su bilinguismu pro sa primu borta^[265][266]. In risposta a sas pressiones fatas dae una risolutzione de su Cussìgiu de Europa in subra de sa tutela de sas minorias natzionales, in su 1982 su guvernu italianu at creadu una commissione pro indagare mègius sa chistione^[267]; s'annu a pustis est istadu presentadu unu disinnu de lege a su Parlamentu italianu, ma chene resessida. Una de sas primas leges aprovadas definitivamentedae su legislatore regionale, sa "Lege Cuàdru pro sa Tutela e Valorizatzione de sa Limba e de sa Cultura de sa Sardigna" de su 3 de austu de su 1993, est istada botzada dae sa Corte Costitutzionale a pustis de unu ricursu de su guvernu tzentrale, chi la cunsideraiat "esorbitante pro aspetos plùrimos dae sa cumpetèntzia integrativa e atuativa possedida dae sa Regione in matèria de imparu".^[268][269] Comente s'ischit, sos sardos ant dèpidu isetare àteros bator annos pro chi sa normativa regionale no esseret sutaposta a giudìtziu de costitutzionalidade, e àteros duos pro chi su sardu poderet agatare reconnoschimentu in Itàlia in manera contemporànea a àteras ùndighi minorias etnolinguìsticas. Difatis sa lege n.482/1999 in subra de sas minorias linguìsticas istòricas l'ant aprovada petzi a pustis de sa ratìfica italiana de sa Cunventzione-cuadru pro s'amparu de sas minorias natzionales de su Cussìgiu de Europa in su 1998^[270].

Una chirca promòvida dae MAKNO in su 1984 at riveladu chi sos 3/4 de sos sardos fiant a favore meda de s'imparu bilìngue in sas iscolas (su 22% de su campione cheriat un'introduimentu obrigatòriu e su 54,7% unu facoltativu) cantu de unu status de bilinguismu ufitziale che a sa Badde de Aosta e su Südtirol (62,7% de su campione a favore, 25,9% contràriu e 11,4% dudosu).^[271] Custos datos sunt istados in parte corroborados dae un'àtera iscumbata demoscòpica acumprida in su 2008, in ue su 57,3% ammustraiat un'atitudine favorèvole cara a sa presèntzia de su sardu in oràriu iscolàsticu in paris a s'italianu.^[272]

 

Unas cantas personalidades pensant chi su protzessu de assimilatzione diat pòdere batire a sa morte de su cuntzetu de natzione sarda e de populu sardu^{[273][274][275]} in manera diferente dae su chi est acontèssidu, pro esempru, in Irlanda (ìsula anglitzizada meda). Nointames resurtent ligados a sa limba e cultura sarda sentidos identitàrios profundos^[276][277], su chi si bidet pro mèdiu de anàlisis paret chi siat una lenta ma costante regressione in sa cumpetèntzia siat ativa siat passiva de cussa limba, pro resones de natura printzipalmente polìtica e sotzioeconòmica (s'impreu de s'italianu presentadu che a una crae de avantzamentu e promotzione sotziale^[278], su stigma assotziadu a s'impreu de su sardu, su s'ispopulamentu progressivu de sas zonas internas cun sos sardos chi si tramudant a sas costas, s'aflussu de gente dae sa penìsula e sos problemas potentziales de comprensibilidade intre sas limbas chistionadas^{[Nota 24]}, etc.): su nùmeru de pipios chi diat impreare in manera ativa su sardu crollat a unu datu inferiore a su 13%, cuntzentradu in sas zonas internas^[279] che a sa Costera, sa Barbàgia arta e sas Baronias^{[280][281][282]}. Pighende in esàmene sa situatzione de unos cantas biddas logudoresas (che a Laerru, Tzaramonte e Piaghe) in ue su tassu de sardofonia de sos pipios est a curtzu a su 0%, b'at chi chistionat de unu suitzìdiu linguìsticu beru chi bi diat èssere in pagas deghinas de annos.^[283]

In cada manera, sas anàlisis sotziolinguìsticas giai mentovadas narant chi custu protzessu non resurtat su matessi in totue pro nudda, ca si bidet in manera meda prus crara in sas tzitades chi no in sas biddas.^[284][285] A sa die de oe, su sardu est una limba chi s'agatat in una cunditzione instàbile^[276] de diglossia (chi est arribbada a divènnere dilalia) e commutatzione de còdighe, e chi no intrat (o non bi tenet difusione manna) in s'amministratzione, in su cummèrtziu, in sa crèsia,^[286][283] in s'iscola, in sas universidades locales de Tàtari^[287][288] e de Casteddu e in sos mass mèdia.^{[289][290][291][292]} Sighende s'iscala de balia linguìstica proposta de unu pannellu apòsitu de s'UNESCO in su 2003^[293], su sardu diat flutuare intre una cunditzione de "in perìgulu de estintzione de seguru" (definitely endangered: sos pipios no imparant prus sa limba), chi l'ant atribuidu fintzas in su Libru Ruju, e una de "perìgulu sèriu de estintzione" (severely endangered: sa limba est mascamente impreada dae sa generatzione de sos mannois in susu); sighende su critèriu EGIDS (Expanded Graded Intergenerational Disruption Scale) propostu dae Lewis e Simons, su sardu diat èssere a làcana intre su livellu 7 (Instàbile: sa limba no est prus trasmìtida a sa generatzione imbeniente^[294]) e su livellu 8 (Moribunda: sos ùnicos faeddadores ativos de sa limba apartenent a sa generatzione de sos mannois^[293]), chi currispondent de pare a pare a sos duos grados de s'iscala UNESCO giai mentovados. Pro sos datos publicados dae s'ISTAT in su 2017^[295], su 52,1% de sa populatzione sarda impreat s'italianu ebbia cun sas famìlias issoro, mentras su 31,5% pràticat intrèveru linguìsticu e petzi su 15,6% narat de impreare su sardu o àteras limbas no italianas; a foras de s'ambiente privadu e de sos amigos, sas pertzentuales decretant torra sa predominàntzia esclusiva de s'italianu (87,2%) contra a su sardu e a sas àteras limbas, totu firmas a su 2,8%.

Sos annos '90 ant connotu unu rinnovamentu de sas formas espressivas in su panorama musicale sardu: medas artistas, ispatziende dae sos gèneres prus traditzionales che a su càntigu (cantu a tenore, cantu a chiterra, gosos, etc.) e a su teatru (Mario Deiana) a cussos prus modernos che a su rock (Kenze Neke, Askra e KNA, Tzoku, Tazenda, etc.) e fintzas rap e hip hop (Dr. Drer & CRC posse, Quilo, Sa Razza, Malam, Su Akru, Menhir, Stranos Elementos, Randagiu Sardu, Futta, etc.) impreant difatis sa limba pro promòvere s'ìsula e reconnòschere sos problemas betzos e sos disafios noos suos.^{[296][297][298][299]} Bi sunt fintzas unos cantos films (che a Su Re, in parte Bellas mariposas, Treulababbu, Sonetàula, etc.) realizados in sardu cun sos sutatìtulos in italianu^[300], e unos àteros (che a Metropolis) cun sos sutatìtulos in sardu.^[301]

Partinde dae sas sessiones de esàmene tentas in su 2013, ant ispantadu gente meda, bidu chi non b'at galu un'istituzionalizatzione de facto de sa limba, sos tentativos de unos cantos dischentes de presentare s'esàmene o parte de cussu in limba sarda.^{[302][303][304][305][306][307][308][309][310][311][312]} Sunt annotamala semper prus fitianos fintzas sos decraros de matrimòniu in custa limba pedidos dae sos còjubes.^{[313][314][315][316][317]}

At creadu interessu meda s'initziativa virtuale de unos cantos sardos in Google Maps, in risposta a un'ordinàntzia de su Ministeru de sas Infrastruturas chi ordinaiat a totu sos sìndigos de sa regione de eliminare sos cartellos in sardu piatzados a s'intrada de sos tzentros abitados: totu sos comunos aiant difatis torradu a impreare su nùmene originàriu issoro pro belle unu mese, finas a cando s'iscuadra de Google no at isseberadu de torrare a pònnere sa toponomàstica in italianu ebbia.^{[318][319][320]}

De annotu est s'impreu, fatu dae unas cantas sotziedades isportivas che a sa Dinamo Basket Tàtari^[321] e a su Casteddu Fùbalu, de sa limba in sas campagnas promotzionales suas.^[322][323] A pustis a una campagna de adesiones,^[324] su sardu est istadu incluidu intre sas limbas chi podent èssere isseberadas pro s'interfache de Facebook. S'optzione de issèberu como est ativa e chi si siat la podet impreare;^{[325][326][327]} sa limba sarda la si podet pònnere fintzas in Telegram.^[328][329] Su sardu est presente che a limba configuràbile fintzas in unas àteras aplicatziones, che a F-Droid, Diaspora, OsmAnd, Notepad++, Stellarium^[330], Skype^[331], etc. In su 2016 est istadu inauguradu Apertium, su primu tradutore automàticu dae s'italianu a su sardu^[332], VLC mèdia player pro Android, Linux Mint Debina Edition 2 "Betsy", Firefox^{[333][334][335]}, Tux Paint^[336], QGIS^[337] etc. Fintzas su motore de chirca DuckDuckGo l'ant bortadu totu in limba sarda.^[338]

In su complessu, dinàmicas che a reconnoschimentu che a minoria linguìstica fatu a tardu meda, acumpangiadu dae un'òpera de italianizatzione graduale ma pervasiva promòvida dae su sistema educativu, dae cussu amministrativu e dae sos mèdios, sighidu dae su segamentu de sa trasmissione intergeneratzionale, ant causadu su fatu chi oe sa balia de su sardu si potzat definire arruinada in manera grae.^[339] B'at una partzidura sustantziale intre chi creet chi sa lege in tutela de sa limba siat arribbada tropu a tardu,^[340][341] pensende chi s'impreu suo siat istadu oe remplasadu dae su de s'italianu, e chie imbetzes narat chi siat fundamentale pro afortiare s'impreu currente de custa limba. Sos cunsideros in subra de sa frammentatzione dialetale de sa limba sunt portados che a un'argumentu contràriu a un'interventu istitutzionale pro su mantenimentu suo e sa valorizatzione sua: àteros faghent notare su fatu chi custu problema l'ant giai afrontadu in unas àteras zonas europeas, che a esèmpiu sa Catalugna, in ue sa s'introduzione totale in sa bida pùblica est istada possìbile petzi gràtzias a unu protzessu de istandardizatzione de sos dialetos suos, chi fiant eterogèneos fintzas issos. In generale, s'istandardizatzione de sa limba est contierrada, essende sugeta a polèmicas o, in sas tzitades, indiferèntzia^[342][343]

In sustàntzia, sa comunidade sardòfona diat costituire galu, cun belle 1,7 milliones de chistionadores chi si definint nativos (de sos cales 1.291.000 istant in Sardigna), sa prus manna minoria linguìstica reconnota in Itàlia^[16] fintzas si est, in manera paradossale, in su matessi tempus sa chi tenet su prus pagu de tutela de totu cantas. A foras de s'Itàlia, in ue pro como no est prevìdida belle peruna possibilidade de insegnamentu istruturadu de sa limba (s'Universidade de Casteddu si distinghet pro àere abertu sa prima borta unu cursu in su 2017^[344]; sa de Tàtari, imbetzes, in su 2021 at annuntziadu s'abertura de unu curriculum dedicadu in parte a sa limba sarda in filologia moderna^[345]), si tenent, a bortas, cursos in istados che a sa Germània (universidades de Istocarda, Mònacu, Tubinga, Mannheim^[346], etc.), s'Ispagna (universidade de Girona^[347]), s'Islanda^[348] e sa Tzèchia (universidade de Brno)^[349][350]; pro unu tantu de tempus, su prof. Sugeta nde teniat unos cantos in Giapone, in s'universidade de Waseda (Tòkyo).^{[351][352][353]}

Su grupu de chirca Euromosaic, commissionadu dae sa Cummissione Europea cun s'intentzione de sestare unu cuadru de sa situatzione linguìstica in sos territòrios europeos sinnados de minorias etnolinguìsticas, at valutadu sa fragilidade estrema de su sardu pondende·lu a su de barantunu postos in unu totale de barantoto limbas de minoria europeas, rilevende unu puntègiu pari a su de su grecu de s'Itàlia de su sud^[354], e concruit gasi su raportu suo:

Comente iscriet Matteo Valdes, «sa populatzione de s'ìsula constatat, die pro die, su declinu de sas faeddadas originàrias issoro, si faghet còmplitze de custu declinu trasmitende a sos fìgios sa limba de su prestìgiu e de su poderiu ma, a su matessi tempus, intendet su fatu chi sa pèrdida de sas limbas locales est fintzas pèrdida de issos matessi, de s'identidade o diversidade ispetzìfica issoro»^[355].Essende su protzessu de assimilatzione belle lòmpidu a cumpridura,^[356] abarrende su bilinguismu belle petzi in sa carta^[357] e manchende galu atziones cuncretas pro un'impreu ufitziale fintzas petzi a intro de sa Sardigna, sa limba sarda sighit duncas cun s'agonia sua, si puru cun una lestresa prus bassa cunfronta a carchi su tempus coladu, mescamente gràtzias a su traballu de medas assòtzios culturales chi nde promovent s'impreu e sa valorizatzione, in unu protzessu chi unos cantos istudiosos ant definidu comente "risardizatzione linguìstica"^[358]. In su mentras, s'italianu sighet a eròdere,^[359] in su tempus, semper prus tretos assotziados a su sardu, giai in istadu de deperimentu generale cun s'etzetzione giai mentovada de unas cantas "sacas linguìsticas".

Fintzas si sa pràtica linguìstica de su sardu est in netu declinu in totu s'ìsula, est imbetzes comunu in sas generatziones noas de cale si siat classe sotziale^[360], in ue b'at fintzas gente chi chistionat s'italianu ebbia, s'impreu de s'italianu regionale de Sardigna (mutidu fatu-fatu ironicamente "italianu porcheddinu"^[361] dae sos sardòfonos pro minisprètziu): est una chistionada dialetale de s'italianu chi, in sas espressiones diastràticas suas cun a intru suo medas influssos fonològicos, morfològicos e sintàticos de su sardu fintzas in cussos faeddadores chi non tenent perunu connoschimentu de cussa limba.^[362]

Sos sardòfonos, imbetzes, de sòlitu colant dae unu còdighe a s'àteru, in logu de ammesturare sas duas limbas (code-mixing)^[363].

Fatores de fundamentu pro sa riprodutzione in su tempus de su grupu etnolinguìsticu, che a sa trasmissione intergeneratzionale de sa limba, abbarant a dies de oe cumpromìtidos meda chene chi pàrgiat possìbile a nde frenare s'italianizatzione progressiva^[364], in istàdiu avantzadu meda. Sardòfonos medas oe tenent petzi una capatzidade de impreu ativa limitada, o passiva ebbia, de sa limba issoro^[365].

In dies de oe b'at fintzas chie pensat chi siet improbàbile chi s'agatet in presse una solutzione normativa a sa chistione linguìstica sarda.^[254] In cada manera, essende sa limba sarda galu in perìgulu^[366], si podet nàrrere chi at giai postu sas rastas suas in s'italianu locale de oe comente sostratu.^[367]

 

 

 

Sa limba sarda l'at reconnota che a limba de sa Regione autònoma de sa Sardigna a pustis de s'italianu sa lege regionale n. 26 de su 15 de santugaine de su 1997 "Promotzione e valorizatzione de sa cultura e de sa limba de sa Sardigna" (sa lege regionale previdet sa tutela e valorizatzione de sa limba e de sa cultura, pari dignidade cunfronta a sa limba italiana cun riferimentu fintzas a su catalanu de S'Alighera, a su tabarchinu de s'ìsula de Santu Perdu, a su tataresu e gadduresu, sa cunservatzione de su patrimòniu culturale/bibliotecàriu/museale, sa creatzione de Consultas Locales in subra de sa limba e sa cultura, sa catalogatzione e su tzensu de su patrimoniu culturale, cuntzessione de contributos regionales a fainas culturales, programatziones radiotelevisivas e testadas giornalìsticas in limba, impreu de sa limba sarda in fase de discussione in sos òrganos de sos entes locales e regionales cun verbalizatzione de sos interventos acumpangiada dae sa tradutzione in italianu, impreu in sa posta e in sas comunicatziones orales, riprìstinu de sos topònimos in limba sarda e installatzione de cartellos sinnalèticos istradales e urbanos cun sa denumenatzione bilìngue).

Sa lege regionale àplicat e regulamentat unas cantas normas de s'Istadu a tutela de sas minorias linguìsticas.

Perunu reconnoschimentu est istadu imbetzes atribuidu, in su 1948, a sa limba sarda de s'Istatutu de sa Regione Autònoma, chi est lege costitutzionale: s'ausèntzia de normas istatutàrias de tutela, a diferèntzia de sos Istatutos istòricos de sa Badde de Aosta e de su Trentinu-Südtirol, faghet in manera chi pro sa comunidade sarda, nointames rapresentet ex lege n. 482/1999 sa prus minoria linguìstica prus manna in Itàlia, non s'àplichent sas leges eletorales pro sa rapresentàntzia polìtica de sas listas in Parlamentu, fintzas si tenent contu de sas ispetzìficades de cussas minorias^[369][370].

A su sardu (che a su catalanu de S'Alighera) s'aplicant, imbetzes, s'art. 6 de sa Costitutzione (Sa Repùblica tutelat cun normas apòsitas sas minorias linguìsticas) e sa lege n. 482 de su 15 de nadale de su 1999 "Normas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas"^[371] chi previdet atziones de tutela e valorizatzione (impreu de sa limba minoritària in sas iscolas maternas, primàrias e segundàrias in paris cun sa limba italiana, impreu dae s'ala de sos òrganos de Comunos, Comunidades Montanas, Provìntzias e Regione, publicatzione de atos in sa limba minoritària abarrende però s'esclusivu balore legale de sa versione italiana,^[372] impreu orale e iscritu in sas amministratziones pùblicas cun s'esclusione de sas fortzas armadas e de politzia, adotzione de topònimos agiuntivos in sa limba minoritària, riprìstinu a pustis de dimanda de nùmenes e sambenados in sa forma originària, cunventziones pro su servìtziu pùblicu radiotelevisivu) in logos definidos dae sos Cussìgios Provintziales a pustis de dimandas de su 15% de sos tzitadinos de sos comunos interessados o de 1/3 de sos cussigeris cumonales. Pro pòdere aplicare custu reconnoschimentu, chi s'àplicat a sas "…populatziones…chi chistionant…sardu", su chi diat esclùdere a rigore gadduresu e tataresu, in cantu in manera geogràfica sardos ma in manera linguìstica de tipu corsicanu, e de seguru su lìgure-tabarchinu de s'ìsula de Santu Perdu.

 

Su Regulamentu atuativu D.P.R. n. 345 de su 2 de maju de su 2001 (Regulamentu de atuatzione de sa lege 15 nadale 1999, n. 482, cun sas normas de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas) ponet règulas in sa lacanadura de sos àmbitos territoriales de sas minorias linguìsticas, in s'impreu in sas iscolas e in sas universidades, in s'impreu in sa pùblica amministratzione (a banda de sa Regione, de sas Provìntzias, de sas Comunidades Montanas e de sos membros de sos Cussìgios Cumonales, in sa publicatzione de atos ufitziales de s'Istadu, in s'impreu orale e iscritu de sas limbas minoritàrias in sos ufìtzios de sas amministratziones pùblicas cun istitutzione de un'isportellu apòsitu e in s'impreu de indicos iscritos bilìngue …cun pari dignidade gràfica, e in sa facultade de publicatzione bilìngue de sos atos prevìdidos dae sas leges, semper abarrende s'eficatzidade giurìdica de su testu in limba italiana ebbia), in su riprìstinu de sos nùmenes e de sos sambenados originàrios, in sa toponomàstica (…disciplinada dae sos istatutos e dae sos regulamentos de sos entes locales interessados) e sa signalètica istradale (s'in casu siant prevìdidos sinnales indicadores de localidades fintzas in sa limba ammìtida a tutela, s'àplicant sas normativas de su Còdighe de su Caminu, cun dignidade gràfica matessi de sas duas limbas), fintzas in su servìtziu radiotelevisivu.

Sa prima manu de testu de s'atu de ratìfica de sa Carta europea de sas limbas regionales o minoritàrias de su Cussìgiu de Europa^[373] de su 5 de santandria de su 1992 (giai sutascrita, ma mai ratificada,^[374][375] dae sa Repùbblica Italiana su 27 de làmpadas de su 2000) chi est galu in suta de esàmene dae banda de su Senadu previdet, chene esclùdere s'impreu de sa limba italiana, atziones in prus pro sa tutela de sa limba sarda e pro su catalanu (imparu preiscolare in sardu, annestru primàriu e segundàriu a sos dischentes chi lu rechèrgiant, insegnamentu de s'istòria e de sa cultura, formatzione de sos insegnantes, diritu de s'espressare in limba in sas protzeduras penales e tziviles chene gastos agiuntivos, cunsentire s'esibitzione de documentos e proas in limba in sas protzeduras tziviles, impreu in sos ufìtzios istatales a banda de sos funtzionàrios in cuntatu cun su pùblicu e possibilidade de presentare dimandas in limba, impreu in s'amministratzione locale e regionale cun possibilidade de presentare dimandas orales e iscritas in limba, publicatzione de documentos ufitziales in limba, formatzione de sos funtzionàrios pùblicos, impreu in paris de sa toponomàstica in sa limba minoritària e adotzione de sos sambenados in limba, programatziones radiotelevisivas regulares in sa limba minoritària, sejos de seguridade fintzas in limba, promotzione de sa cooperatzione transfrontalera intre amministratziones in ue si chistionet sa matessi limba). Si notet chi s'Itàlia, in paris a sa Frantza e a Malta^[376], no at galu ratificadu custu tratadu internatzionale.^[377]

Sas formas de tutela prevìdidas pro sa limba sarda sunt belle sas matessi de cussas reconnotas pro su friulanu e in generale belle totus sas àteras minorias ètnicu-linguìsticas de s'Itàlia (albanesas, catalanas, gregas, croatas, franco-proventzales e otzitanas, etc.), ma inferiores de meda a cussas asseguradas pro sas comunidades francòfonas in Badde de Aosta, a cussas islovenas in Friuli-Venètzia Giùlia e, infines, a cussas làdinas e germanòfonas in su Tirolu de su Sud.

 

Annotamala, sas pagas leges a tutela de su bilinguismu mentovadas finas a como non sunt aplicadas o aplicadas petzi in parte. In custu sensu su Cussìgiu de Europa, chi in su 2015 aiat abertu un'iscumbata in Itàlia pro sa situatzione de sas minorias ètnicu-linguìsticas suas (cunsideradas in s'àmbitu de sa Cunventzione-cuadru che a "minorias natzionales"), at denuntziadu s'acostamentu à la carte dae s'ala de s'istadu cun issas, cun s'etzetzione de su giai mentovadu casu tedescu, frantzesu e islovenu (limbas pro sa cale tutela s'Itàlia at dèpidu sutascrìere acordos internatzionales). Nointames su reconnoschimentu istatale formale, difatis, non b'at belle peruna espositzione mediàtica in sa limba de minorias in manera polìtica o in manera numèrica prus lecas che a sa sarda, e sas risursas frunidas pro progetos de abbivamentu linguìsticu che a s'insegnamentu bilìngue, limitadu a casos sìngulos, e in prus isperimentales, non sunt sufitzientes "fintzas pro respetare sas aspetativas prus bàsicas".^{[378][379][380][381][382]} Su sardu a oe no est istadu galu, difatis, introduidu in sos programmas ufitziales intrende mascamente in unos cantos progetos iscolàsticos (mòdulos de bintibator'oras) chene peruna garantzia de continuidade.^[383]

Sa revisione de s'ispesa pùblica de su guvernu Monti diat àere abbassadu galu de prus su livellu de tutela de sa limba, chi fiat giai bassu si non nullu,^[384] atuende una distintzione intre sas limbas sugetas a tutela in base a acordos internatzionales e cunsideradas minorias natzionales ca "de limba mama istràngia" (tedescu, islovenu e frantzesu) e sas chi faghent parte de comunidades chi non tenent un'istrutura istatale istràngia a palas, reconnotas in manera simple che a minorias linguìsticas.^{[Nota 25]} Custu disinnu de lege, nointames apat creadu una reatzione dae prus alas de su mundu polìticu e intelletuale isolanu,^{[385][386][387][388][389][390][391]} est istadu impugnadu dae su Friuli-Venètzia Giùlia ma non dae sa Sardigna, a pustis chi l'ant traduidu in lege, chi non reconnoschet a sas minorias linguìsticas "chene Istadu" sos benefìtzios prevìdidos in tema de assinnatzione de sos orgànicos pro sas iscolas;^[392] cun sa sentèntzia nùmeru 215, depositada su 18 de trìulas de su 2013, sa Corte Costitutzionale at però decraradu che a incostitutzionale custu tratamentu diferentziadu.^[393]

Su sardu est reconnotu che a limba dae sa norma ISO 639 chi l'atribuit sos còdighes sc (ISO 639-1: Alpha-2 code) e srd (ISO 639-2: Alpha-3 code). Sos còdighes prevìdidos pro sa norma ISO 639-3 ricalcant cussos impreados dae su SIL pro su progetu Ethnologue e sunt:

• sardu campidanesu: "sro"
• sardu logudoresu: "src"
• gadduresu: "sdn" (chi però est una limba diferente)
• tataresu: "sdc" (chi però est una limba diferente)

Pro s'elencu de sos comunos reconnotos che a minoritàrios in manera ufitziale, pro s'art. 3 de sa lege n. 482/1999 e pro sos topònimos ufitziales in limba sarda relativos pro s'art. 10 pòmpia Topònimos de sa Sardigna.

Sa delìbera de sa Giunta regionale de su 26 de làmpadas de su 2012^[394] at introduidu s'impreu de sos nùmenes ufitziales bilìngues in s'istemma de sa Regione Autònoma de sa Sardigna e in totu sas produtziones gràficas chi rapresentant sas fainas suas de comunicatzione istitutzionale. Duncas, cun sa matessi evidèntzia gràfica de s'italianu, si ponet s'iscritzione ecuivalente a Regione Autonoma della Sardegna in sardu, est a nàrrere «Regione Autònoma de Sardigna».^[395]

Su 5 de austu de su 2015 sa Cummissione Paritètica Istadu-Regione at aprovadu una proposta, inoltrada dae s'Assessoradu de s'Imparu Pùblicu, chi diat tramudare a sa Regione Sarda unas cantas cumpetèntzias amministrativas in matèria de tutela de sas minorias linguìsticas istòricas, che a su sardu e a su catalanu aligheresu.^[396] Su 27 de làmpadas de su 2018, su Cussìgiu Regionale at infines varadu su TUE in subra de sa disciplina de sa polìtica linguìstica regionale. Sa Sardigna si diat èssere, in teoria, dotada gasi, pro sa prima borta in s'istòria regionale sua, de un'aina reguladora in matèria linguìstica, cun sa punna de assuprire a sa lacuna originale de su testu istatutàriu^[397][398]: nointames custu, su fatu chi sa giunta regionale no apat galu provididu a emanare sos decretos atuativos netzessàrios faghet in manera chi su chi b'at in sa lege aprovada no apat galu agatadu peruna aplicatzione bera, e chi custa cosa apat blocadu s'imparu de su sardu in sas iscolas, chi bi fiat istadu pro annos e chi cussa lege at blocadu.^{[399][400][401]} In prus, b'at chie narat chi custa lege de su 2018 siat istada fata cun punna polìticas pro negare s'unidade de su sardu, ligare sa limba sarda a su folklore folklorizende issa matessi e chi tèngiat fintzas problemas de àtera genia, chi diant pòdere causare chi s'istadu l'impugnet.^{[402][403][404]}

In su 2021, su Tribunale de Aristanis at abertu un'isportellu limba sarda pro permìtere a sos tzitadinos de interagire in sardu cun s'istitutzione e a sos magistrados e a sa politzia de otènnere agiudu s'in casu mai apant bisòngiu de tradutziones o consulèntzias linguìsticas.^{[405][406][407][408][409][410]}

Vocales: /ĭ/ e /ŭ/ (curtzas) latinas ant cunservadu sos timbros originales issoro [i] e [u]; pro esempru su latinu siccus divenit sicu (e non che a s'italianu secco, frantzesu sec). Un'àtera caraterìstica est sa mancàntzia de sa ditongatzione de sas vocales mèdias (/e/ e /o/). Pro esempru su latinu potest divenit podet (pron. [ˈpoðete]), chene ditongu a diferèntzia de s'italianu può, ispagnolu puede, frantzesu peut.

Esclusivos — pro s'àrea romanza de oe — de sos dialetos tzentru-setentrionales de su sardu sunt annotamala su mantenimentu de sa [k] e de sa [g] velares in antis a sas vocales palatales /e/ e /i/ (es.: chentu pro s'italianu cento e su frantzesu cent).

Una de sas caraterìsticas de su sardu est s'evolutzione de [ll] in su fonema cacuminale [ɖ] (es. cuaddu, fintzas si custu no acontesset s'in casu de sos prèstidos imbenientes a sa latinizzazione de s'ìsula - cfr. bellu - ). Custu fenòmenu est presente fintzas in sa Còrsica de su sud, in Sitzìlia, in Calàbria, in sa penìsula Salentina e in unas cantas zonas de sas Alpes Apuane.

Una de sas cumplicatziones printzipales, siat pro chi s'acurtziet a sa limba siat pro chi, fintzas ischende·la chistionare, non l'ischit iscrìere, est sa diferèntzia intre iscritu (si si cheret sighire un' ùnica forma gràfica) e chistionadu creada dae unas cantas règulas, intre sas cales est importante a nde mentovare a su nessi unas cantas in totu sas normas ortogràficas de su sardu, siat sa LSC siat cussas locales.

In su chistionòngiu, generalmente, non si podet baliare sa cunsonante finale de unu faeddu. Custu cando, però, si lassat isulada in pàusa o in serrada de fràsia, ca si nunca giai podet èssere presente fintzas in sa pronùntzia. Sa limba sarda si caraterizat duncas pro cussa chi mutint vocale paragògica o epitètica, a sa cale s'apojat sa cunsonante giai mentovada; custa vocale est, de sòlitu, sa matessi chi pretzedet sa cunsonante finale, ma in sa grafia campidanesa non mancant esèmpios chi s'istesient dae custa norma, in ue sa vocale paragògica est la "i" fintzas no essende sa chi pretzedet s'ùrtima cunsonante, che a su casu de cras (crasi, cras), tres (tresi, tres), etc. Custa vocale no andat mai iscrita; bi podent èssere etzetziones che a unos cantos tèrmines de orìgine latina abarrados sos matessi in su tempus, francu pro su chi pertocat a sa vocale paragogica, chi però si sunt ispartzinados in s'impreu pobulare fintzas in sa variante sardizada issoro (sèmper o sèmpere, lùmen o lùmene) e, in unas cantas variantes de su tzentr-setentrionales, de sos acabos de s'infinitu presente de sa 2ª coniugatzione (tènner o tènnere, pònner o pònnere). Pro su chi pertocat a sos latinismos, in s'impreu atuale si preferit a no iscrìere sa vocale paragogica, duncas semper, mentras in sos verbos de sa segunda coniugatzione est baddu majoritària sa grafia cun sa "e", si puru meda difùndida fintzas cussa chene, pro custu iscrìere masaprestu chi iscrìer. Sos tèrmines in totu sas grafias si iscrient in sa matessi manera. Pro custa resone cras abbarrat semper cras fintzas si lu pronùntziant crasa o crasi.

Gai pro esempru:

• S'iscriet semper ma si pronùntziat generalmente sempere (LSC/log./nug.)
• S'iscriet lùmen ma si pronùntzia generalmente lumene (nug., in LSC "nùmene" o "nòmene")
• S'iscriet però e si pronùntziat generalmente però, peroe o perou (LSC, log., nug. e camp.)
• S'iscriet istèrrere (in LSC) o istèrrer (log.) e si pronùntziat generalmente isterrere
• S'iscriet funt ma si pronùntziat generalmente funti (LSC e camp)
• S'iscriet andant ma si pronùntziat generalmente andanta (LSC, camp. e log. meridionale)

Sas vocales e e o stanti in positzione pretonica cara a sa vocale sos, divenint mòbiles podende·si trasformare in custa ùrtima.

Gai, pro esempru, at a èssere curretu a iscrìere e nàrrere:

• eritzu (LSC, camp. e log. meridionale) erìttu o irìttu
• essire (LSC), issire (log), bessire (log. meridionale) bessiri (camp.)
• drumìre o dromìre (log., in LSC dormire; camp. dromìri)
• godìre (LSC) o gudìre (log., in LSC e log. fintzas gosare, camp. gosai)

Bi suntunas cantas etzetziones raras a custa règula, comente dimustrat s'esèmpiu chi sighet: buddire ("buddire patata", a esèmpiu), e boddire, chi bolet nàrrere "collire (frutas e frores)".

Cando s'agatant in positzione mediana intervocalica, o pro efetu de cumbinatziones sintàticas particulares, sas cunsonantes b, d, g divenint fricativas; sunt gasi fintzas si si presentat, intre vocale e consonante, un'intramesadura de sa r. In custu casu, sa pronùntzia de sa b est uguale de su totu a cussa de sa b/v ispagnola in cabo, sa d est uguale a sa d ispagnola in codo. Intre vocales, su dilèguu de sa g est sa norma.

E duncas, pro esempru:

• baba si pronùntziat ba[β]a
• sa baba si pronùntziat sa [β]a[β]a
• lardu si pronùntziat lar[ð]u (in italiano "lardo")
• gatu: in singulare la g isparesset (su gatu divenit su atu) e in su plulare, in antis de sa /s/, si mantenet che a fricativa (sos gatos = so'/sor/sol [ɣ]àtoso)

In sa pronùntzia de medas variantes ispartzindadas in totu sa Sardigna, ma non in totu cantas (a es. su sardu nugoresu faghet etzetzione), est su fenòmenu de sonorizatzione de sas consonantes surdas c, p, t, f, cando benint pretzèdidas dae sas vocales o sighidas dae sa r; sas primas tres divenint fintzas fricativas.

• /k/ → [ɣ]
• /p/ → [β]
• /t/ → [ð]
• /f/ → [v]

Gasi pro esempru:

• S'iscriet su cane (LSC e log.) o su cani (camp.) ma si pronùntziat su [ɣ]ane/-i
• S'iscriet su frade (LSC e log.) o su fradi (camp.) ma si pronùntziat su [v]rade/su [v]radi
• S'iscriet sa terra, ma si pronùntziat sa [ð]erra
• S'iscriet su pane (LSC e log.) o su pani (camp.), ma si pronùntziat su [β]ane/-i

Custu dipendet dae sa grafia.

Sete partigheddas, chi tenent balore vàriu, pròvocant un'afortiamentu de sa consonante chi a li sighit: custu càpitat pro more de un'isparitzione, virtuale ebbia, de sas consonantes chi custos monosìllabos teniant pro agabbu in su latinu (una de cussas est un'italianismu annànghidu dae pagu tempus).

• NE ← (lat.) NEC = nen (congiuntzione)
• CHI ← (lat.) QUO+ET = comente a (cumparativu)
• TRA ← (it.) TRA = intre o tra (prepositzione)
• A ← (lat.) AC = (cumparativu)
• A ← (lat.) A = a (prepositzione)
• A ← (lat.) AUT = (interrogativu)
• E ← (lat.) ET = e (congiuntzione)

duncas, pro esempru:

• Nos ch'andamus a Nùgoro / nos ch'andaus a Nùoro (pron. "noch'andammus a Nnugoro / nosi ch'andaus a Nnuoro")
• Che macu (pron. "che mmaccu")
• Intre Nùgoro e S'Alighera
• A ti nde pesas? (pron. "a ti/tti nde pesasa?")(esortativu)

In su sistema suo sa morfosintassi de su sardu s'iscòstiat dae cussu sintèticu de su latinu clàssicu e mustrat un'impreu prus mannu de sos fàbricos analìticos cunfonta a unas àteras limbas neolatinas^[411].

1. S'artìculu determinativu caraterìsticu de sa limba sarda est derivadu dae su latinu ipse/ipsu(m) (nointames in sas àteras limbas neolatinas s'artìculu siat originadu dae ille/illu(m)) e si presentat in sa forma su/sa in su singulare e sos/sas (in LSC e in sas grafias nugoresa e logudoresa) o is (in LSC e in sa grafia campidanesa) in su plurale. Formas de artìculu cun sa matessi etimologia s'agatant in su baleare (dialetu catalanu de sas Ìsulas Baleares) e in su dialetu proventzale de s'otzitanu de sas Alpes Marìtimas frantzesas (francu su dialetu de Nitza): es/so/sa e es/sos/ses.
2. Su plurale est caraterizadu dae su finale in -s, che a in totu sa Romània otzidentale ((FR, OC, CA, ES, PT) ). Es.: sardu{sing.}-sardos/sardus{pl.}, puddu{sing.}/puddos/puddus{pl.}, pudda{sing.}/puddas{pl.}.
3. Su benidore si faghet cun sa forma latina habeo ad. Es: apo a istare, apu a abarrai o apu a aturai. Su cunditzionale si format in manera anàloga: in sos dialetos tzentru-meridionales impreende su passadu de su verbu tènnere (ai) o una forma alternativa semper de cussu verbu (apia); in sos dialetos tzentru-setentrionales impreende su passadu de su verbu dèpere (dia).
4. Su "pro ite" interrogativu est diferente de sa risposta: pro ite (LSC) poita? o proite/poite? ca…, gasi comente acontesset in unas àteras limbas romanzas (frantzesa: pourquoi? parce que…, portughesa: por que? porque…; ispagnolu ¿por qué? porque…; catalanu pro què? perquè… Ma fintzas in italianu, in ue fatu-fatu s'impreat sa forma perché/perché, b'est cussa alternativa perché/poiché).
5. Su pronùmene personale tònicu de prima e segunda persone singulare, si pretzèdidu dae sa prepositzione cun/chin, assumet sas formas cun megus (LSC)/chin mecus e cun tegus (LSC)/chin tecus (cfr. s'ispagnolu conmigo e contigo e fintzas su portughesu comigo e contigo e su napuletanu cu mmico e cu ttico), e custos dae su latinu cum e mecum/tecum.

Su matessi argumentu a sa minuda: Limba Sarda Unificada e Limba Sarda Comuna.

Finas a su 2001 non bi fiat galu a disponimentu, pro sa limba sarda, peruna istandardizatzione nen iscrita, nen orale (cust'ùrtima no esistet nemmancu oe). A pustis de s'època de s'edade de mesu, in sos documentos in ue si podet bìdere unu tzertu livellu de uniformidade, s'ùnica istandardizatzione gràfica, nàschida dae sos esperimentos de sos literados e de sos poetes, fiat cussa de su chi benit mutidu "sardu illustre", isvilupadu ispirende·si a sos documentos protocollares sardos de s'edade de mesu, a sas òperas de Hieronimu Araolla, Giuanne Matzeu Garipa, Mateu Madau e a cussas de una lista manna de poetas.^[412][413] Sos tentativos de ispàrghere custa norma los aiant però ostacolados sas autoridades ibèricas e mescamente, a pustis, sas sabàudas.^[414]

Dae custas chistiones istòricas est nàschida sa situatzione s'atuale, in ue una parte de sa gente, pro neghe de resones polìticu-istòricas^{[415][48][416][417][418]} chene però bases linguìsticas ogetivas^{[56][53][419][420][48][416][47][417]}, cunsiderat sa limba sarda che limba partzida in duos o prus grupos dialetales diferentes ("logudoresu" e "campidanesu" o "logudoresu, "nugoresu" e "campidanesu", e b'at fintzas chie chircat de incluire su tataresu e su gadduresu, limbas diferentes, in sa limba sarda) chi pro las iscrìere ant isvilupadu una sèrie de grafias traditzionales, fintzas si cun modìficas medas in su tempus. In paris a cussas connotas cun sos nùmenes de "logudoresu" e "campidanesu", comente giai naradu, sunt nàschidas fintzas sa grafia nugoresa, s'arborensa e sas de sas biddas sìngulas, a bortas normadas cun règulas generales e comunas pro totus, che a cussas pedidas dae su Prèmiu Otieri^[421]. Fatu-fatu, però, su sardu benit iscritu dae chie lu chistionat chirchende de nde trascrìere sas pronùntzias e sighente sas abitùdines ligadas a sa limba italiana^[417].

Pro risòlvere custu problema, e pòdere cunsentire un'aplicatzione efetiva de su chi est prevìdidu dae sa Lege Regionale n. 26/1997 e dae sa Lege n. 482/1999,in su 2001 sa Regione Sardigna at incarrigadu una cummissione de espertos de elaborare un'ipòtesi de Norma de unificatzione linguìstica subra-dialetale (sa LSU: Limba Sarda Unificada, publicada in su 28 de freàrgiu de su 2001), chi identificaret una limba-mollu de riferimentu (basada in subra de s'anàlisi de sas variantes locales de su sardu e in s'issèberu de sos mollos prus rapresentativos e cumpatìbiles) cun sa punna de garantire a s'impreu ufitziale de su sardu sas caraterìsticas netzessàrias de tzertesa, coerèntzia, univotzidade, e difusione subralocale. Custu istùdiu, fintzas si balidu pro su chi pertocat a s'iscièntzia, no est mai istadu adotadu a livellu istitutzionale pro medas cuntrastos locales (ca l'aiant acusada de èssere una limba "imposta" e "artifitziale" e de no àere risòlvidu su problema de su raportu intre sas variantes tratende·si de una mediatzione tra sas variantes iscritas in sa grafia logudoresa, duncas privilegiadas, e no aende propostu una grafia vàlida pro sas variantes iscritas de sòlitu cun sa grafia campidanesa) ma at su matessi, annos a pustis, costituidu sa base de partèntzia pro sa redatzione de sa proposta de sa LSC: Limba Sarda Comuna, publicada in su 2006, chi partende dae una base de mesania^[422], acollit elementos pròpios de sas fueddadas (e tando "naturales" e no "artifitziales") de cust'àrea, in s'àrea murra de transitzione de sa Sardigna tzentrale intre sas variedades chi benint iscritas cun sa grafia logudoresa e sas chi benint iscritas cun sa grafia campidanesa, pro assegurare a sa limba "comuna" su caràtere de subradialetaliedade e subramunitzipaliedade, fintzas lassende sa possibilidade de rapresentare sas particularidades de pronùntzia de sas variantes locales^[423]. Nointames custu, fintzas a custu istandard non sunt mancadas crìticas, siat dae chie at fatu propostas de emendamentos pro la megiorare^[424][425], siat dae chie at preferidu sighire a insìstere cun s'idea de partzire su sardu in macro-variantes de regulare cun normas separadas^[426].

Sa Regione Sardigna in is annos passados at sighidu sa norma LSC in sa tradutzione de paritzos documentos e delìberas e in medas àteras cosas.

In prus de sa Regione, s'istandard isperimentale LSC nche dd'ant impreadu comente sèberu voluntàriu parìtzos àteros entes, iscolas e mèdios de informatzione, medas bias in manera cumplementare cun grafias chi sunt prus probianas a sa pronùntzia locale.

Pro su chi pertocat custos impreos ant fatu un'istima pertzentuale, cunsiderende isceti is progetos finantziados o cofinantziados dae sa Regione pro sa difusione de sa limba sarda in is ufìtzios linguìsticos comunales e subra-comunales, in sa didàtica in is iscolas e in is mèdia dae su 2007 a su 2013.

Su Monitoràgiu a pitzus de s'impreu isperimentale de sa Limba Sarda Comuna 2007-2013 a cura de su Servìtziu Limba e Cultura Sarda de s'Assessoradu pro s'Istrutzione Pùblica, che dd'ant publicadu in su giassu ìnternet de sa Regione Sardigna in su mese de abrile 2014.

Pro su chi pertocat is progetos iscolàsticos finantziados in s'annu 2013, pro esèmpiu, dae cussa chirca nd'est essida a pitzus una preferèntzia ladina de is iscolas pro s'impreu de s'ortografia LSC in pare cun una grafia locale (51%), cunforma a s'impreu esclusivu de sa LSC (11%) o a s'impreu escluscivu de una grafia locale (33%)^[427]

Imbetzes pro su chi pertocat is progetos editoriales in sardu in is mèdia regionales, finantziados in su 2012 dae sa Regione, agatamus una presèntzia prus manna de s'impreu de sa LSC (chi diat pòdere derivare dae una premialidade de 2 puntos in sa formatzione de is graduatòrias pro leare is finantziamentos: premialidade chi non nche fiat in su bandu pro is iscolas). Segundu cuddos datos resurtat chi sa produtzione testuale in is progetos de is mèdia est istada pro su 35% in LSC, pro su 35% in LSC e in una grafia locale e pro su 25% in una grafia locale ebbia^[428].

A ùrtimu mentovamus a is ufìtzios linguìsticos locales cofinantziados dae sa Regione, chi in su 2012 ant impreadu in s'iscritura pro su 50% sa LSC, pro su 9% sa LSC in pare cun una grafia locale e pro su 41% una grafia locale ebbia^[429].

In su 2016 una chirca in subra de s'impreu de sa LSC in àmbitu iscolàsticu, fata in Orosei, at ammustradu chi sos pitzinnos no aiant problema perunu a impreare cussa norma fintzas si sa chistionada issoro fiat diferente. Nemmancu unu de sos alunnos at refudadu sa norma o l'at cunsiderada "artifitziale", ammustrende sa valididade sua comente aina didàtica. Sos resurtados los ant presentados in su 2016 e publicados de su totu in su 2021.^[430][431]

Sa Regione Sardigna, cun delìbera de Giunta regionale n. 16/14 de su 18 de abrile de su 2006 Limba Sarda Comuna. Adotzione de sas normas de riferimentu a caràtere isperimentale pro sa limba iscrita in essida de s'Amministratzione regionale at adotadu in manera isperimentale sa LSC che a limba ufitziale pro sos atos e sos documentos emìtidos dae sa Regione Sardigna (abarrende su fatu chi, pro neghe de s'art. 8 de sa Lege n. 482/99, tenet balore legale su testu redatadu in limba italiana ebbia), dende facultade a sos tzitadinos de iscrìere a s'Ente in sa variedade issoro e istituinde s'isportellu linguìsticu regionale Ufitziu de sa Limba Sarda.^[432]

S'indicant inoghe in suta unas cantas de sas diferèntzias prus de annotu pro sa limba iscrita cunfronta a s'italianu o a àteras limbas:

• [a], [ɛ/e], [i], [ɔ/o], [u], come -a-, -e-, -i-, -o-, -u-, comente in italianu e ispagnolu, chene sinnare sa diferèntzia intre sas vocales abertas e sas chi sunt serradas; sas vocales paragògicas o epitèticas (chi, in pàusa, serrant una paràula chi acabat cun una consonante e currispondent a sa vocale chi s'agatat in antis de sa consonante finale) non si iscrient mai (feminasa>feminas, animasa>ànimas, bolede>bolet, cantanta>cantant, vrorese>frores).
• [j] semiconsonante che a -j- a intro de sa paràula (maju, raju, ruju) o de unu nùmene geogràficu (Jugoslavia); petzi in sa grafia nugoresa -j- (corju, frearju) currispondet a su chi in sas grafias logudorese/LSU est -z- (corzu, frearzu) e in LSC -gi- (còrgiu, freàrgiu); in sas grafias logudoresa e nugoresa in positzione de incumintzu (jughere, jana, janna) chi in sa LSC la remplasat su grupu [ʤ] (giùghere, giana, ghenna);
• [p], che a -p- (apo, tropu, pane, petza);
• [β], che a -b- in positzione de incumintzu (bentu, binu, boe) e intervocàlica (àbile); cando p>b si trascriet comente p- a incumintzu de paràula (pane, petza) e -b- a intro (abe, cabu, saba);
• [b], che a -bb- in positzione intervocàlica (abba, ebba);
• [t], che a -t- (gatu, fatu, narat, tempus); cando th>t in sa grafia logudoresa ebbia -t- o, cando no si sighet peruna norma, -tt- (tiu, petta, puttu); In sa LSC e in sa LSU si remplasat dae su grupu [ʦ] (tziu, petza, putzu);
• [d], che a -d- in positzione de incumintzu (dente, die, domo) e intervocàlica (ladu, meda, seda); cando t>d s'iscriet t- a incumintzu de paràula (tempus) e -d- a intro (roda, bidru, pedra, pradu); sa finale t de sa flessione de su verbu podet, in unas cantas variedades, èssere pronuntziada d ma s'iscriet t (narada>narat).
• [ɖɖ] cacuminale, che a -dd- (sedda); Sa d podet tènnere unu sonu cacuminale fintzas in su grupu [nɖ] (cando).
• [f], che a -f- (fèmina, unfrare);
• [v], che a -f- in positzione initziale (fèmina) e che a -v- intervocàlica (avisu) e in sos cultismos (violèntzia, violinu);
• [k] velare, che a -ca- (cane), -co- (coa), -cu- (coddu, cuadru), -che- (chessa), -chi- (chida), -c- (crèsia); non s'impreat mai sa -q-, remplasada dae sa -c- (cuadru, camp.àcua)
• [g] velare, che a -ga- (gana), -go- (gosu), -gu- (agu, largu, longu, àngulu, argumentu), -ghe- (lughe, aghedu, arghentu, pranghende), -ghi- (àghina, inghiriare), -g- (glòria, ingresu);
• [ʧ], in sa grafia campidanesa ebbia che a -ce- (celu, centu), -ci- (bèciu, aici);
• [ʤ], che a -gia-, -gio-, -giu-. In sa LSC remplasat su grupu logudoresu-nugoresu [ʣ] de sa LSU e su [ɣ] de su nugoresu (fizu>figiu, azu>àgiu, zogu/jogu>giogu, zaganu/jaganu>giaganu, binza>bìngia, anzone>angione, còrzu/còrju>còrgiu, frearzu/frearju>freàrgiu). Su sonu [ʤ] comente a in bìngia est ligadu a sas variedades tzentrales e meridionales.
• [ʦ] surda o aspra che a -tz- (tziu, petza, putzu). In sa LSC e in sa LSU si remplasat cun su grupu nugoresu [θ] e su [t] logudoresu (thiu/tiu>tziu, petha/peta>petza, puthu/putu>putzu); in s'iscritura traditzionale su digramma tz- no apariat mai a incumintzu de paràula^{[tzitatzione netzessària]}. Aparit fintzas in sos tèrmines de orìgines italiana (es. tzitade dae città) in ue remplasat sa /ʧ/ sonora (sonu chi non bi fiat in su sardu antigu, ma chi est presente dae medas in unas cantas variedades tzentrales e meridionales^{[tzitatzione netzessària]}) in logu de su sonu velare antigu /k/, chi oe no esistit prus (ant.kitade)^{[tzitatzione netzessària]}. Fintzas su sonu tz est ligadu a sas variedades tzentrales e meridionales.
• [ʣ], che a -z- (zeru, ordiminzare). In sas grafias logudoresa e nugoresa e in sa LSU comente -z- (fizu, azu, zogu, binza, frearzu); in sa LSC la remplasat su grupu [ʤ] (fìgiu, àgiu, giogu, bìngia, freàrgiu).
• [s] e [ss], che a -s- e -ss- (essire);
• [z], che a -s- (rosa, pesare);
• [θ], in sa grafia nugoresa ebbia che a -th- (thiu, petha, puthu). In sa LSC e in sa LSU si remplasat cun su grupu [ʦ] (tziu, petza, putzu);
• [ʒ] (frantz. jour), in sa grafia campidanesa ebbia, semper che a c- a incumintzu de paràula (celu, centu, cidru) e comente -x- a intro (luxi, nuraxi, Biddexidru);
• [r], che a -r- (caru, carru).

Sa grammàtica de sa limba sarda si diferèntziat meda dae cussa italiana e de sas àteras limbas neolatinas, mascamente in sas formas verbales.

Su plurale si faghet, che a in sas limbas romanzas otzidentales, agiunghende -s a sa forma singulare.

Pro esempru: [LSC e log.]òmine/òmines, [camp.]òmini/òminis (òmine/òmines).

In casu de paràulas chi acabant in -u, su plurale si format in LSC e in sa grafia logudoresa in -os e in cussa campidanesa in -us.

Pro esempru: [LSC e log.]caddu/caddos, [camp.]cuaddu/cuaddus.

Sos artìculos determinativos tenent sa forma "salida" derivada dae su latinu IPSE/IPSUM/IPSA pro mèdiu de sa fase intermèdia issu (isse)/issa, issos/issas (pro sa LSC, su log e su nug.) e issu/issa, issus/issas (pro su camp.). Sunt fintzas impreados cun su pronùmene relativu chi in sas espressiones sos chi / is chi… , su chi… in manera prètzisa a sas limbas romanzas otzidentales (cfr. s'ispagnolu los que…, las que…, etc.), ma fintzas comente a in su tataresu e su gadduresu; un'àteru impreu los bidet in cumbinatzione cun sa prepositzione de in espressiones che a sos de Nùgoro / is de Casteddu, etc.

In su cumplementu dirìgidu referidu a una persone, esistet cussu chi si mutit "acusativu personale", chi impreat sa prepositzione a: pro esempru apo bidu a Giuanne che a a s'ispagnolu (he visto a Juan).

Sos pronùmenes àtonos indiretos (in dativu) e dirìgidos (in acusativu) si distinghent in sardu, che a in sas àteras limbas romanzas, in sa de tres persones singulares e plurale ebbia. In sas tabellas aparit semper in antis sa LSC o sa grafia logudoresa e, a pustis, cussa campidanesa. Pro cantu pertocat a sa de unu e a sa de duas persones plurales, sas variantes nos e bos sunt impreadas in sa grafia logudoresa, mentras cussas nosi e bosi in sos dialetos tzentrales de transitzione (Bilartzi, Sèneghe, Paule, Busache, Sòrgunu, Miris, Samugheu, etc.) e sa forma si in sa grafia campidanesa clàssica.

Sos pronùmenes àtonos dirìgidos e indiretos podent èssere cumbinados intre issos in fràsias in ue est presente siat unu cumplementu ogetu siat unu cumplementu de tèrmine dende orìgine a sos pronùmenes dòpios. In custu casu, su sardu sighit sa règula generale de sas limbas romanzas, in ue su cumplementu de tèrmine pretzedet su de ogetu.

Si sos pronùmenes dòpios pretzedent su verbu (comente est su casu cun totu sos modos fata etzetzione pro su gerùndiu e pro sa de duas persones sing. e plur. de s'imperativu, in ue lu sighint semper) in sardu benint iscritos semper in manera separada, che a in ispagnolu, in catalanu e in italianu (fata etzetzione in custu casu pro sa de tres persones sing. e plur. "glielo"):

• in sa de unu e sa de duas persones singulares, a diferèntzia de s'italianu, in sardu su pronùmene dativu non mudat: mi lu das / mi ddu jas/donas; ti lu dao / ti ddu jao/donu;
• in sa de tres persones sing. su dativu li/ddi si remplasat cun sa forma bi logudoresa o de cussa si campidanesa, in manera prètzisa a su chi acontesset in ispagnolu cun se: bi lu dao / si ddu jao/donu (a issu / a issa). A diferèntzia de s'italianu, in sardu sos duos pronùmenes non podent èssere aunidos in una paràula ùnica, francu in su nugoresu, in ue imbetzes s'impreant sas formas dislindadas liu/lia/lios/lias;^[433]
• pro su chi pertocat sa de unu e sa de duas persones plurales tenimus: nos lu das / nosi/si ddu jas/donas; bos lu dao / bosi/si ddu jao/donu. In sa pronùntzia sa "s" de nos e bos ruet (nolu, bolu, etc.)
• sa de tres persones plur. est uguale a sa de tres sing., che a in ispagnolu, s’italianu, su portughesu e su catalanu: bi lu dao / bosi/si ddu jao/donu (a issos / a issas).

Si sighint su verbu, duncas a pustis de unu gerùndiu o a sa de duas persones sing. e plur. de s'imperativu, sos pronùmenes dòpios podent èssere iscritos in sardu in tres maneras:

1. unidos diretamente a su verbu, che a in ispagnolu e in italianu: dandemilu / jandemiddu/donendimiddu, damilu / jamiddu/donamiddu;
2. iscrobados pro mèdiu de unu tratigheddu: dande-mi-lu / jande-mi-ddu, da-mi-lu / ja-mi-ddu. Sa forma cun su tratigheddu si impreat in catalanu, portughesu e frantzesu, e pro custa resone est fàtzile de imparare fintzas pro medas persones chi non sunt de madrelingua italiana chi bolerent istudiare su sardu;
3. in sa LSC ant, imbetzes, propostu de los iscrobare pro mèdiu de unu puntigheddu mesanu postu in sa matessi artària de su tratigheddu. Custu sistema s’agatat in su catalanu, pro iscrobare sas duas l de sa ela geminada (elle dòpia). Custu bolet nàrrere chi chi disìgiat iscrìere a su computer sos pronùmenes dòpios in sardu impreende su puntent intermèdiu depet iscarrigare una tastiera adata, che a cussa catalana o una adatada, impreare unu sistema operativu Linux (in ue su puntigheddu si podet iscrìere cun “Altgr+.”, impreare programmas che a Wincompose, o impreare su còdighe ASCII (Alt+250, in Windows).

B' at de ammentare chi in sardu sos pronùmenes personales àtonos indiretos e dirìgidos pretzedent fintzas s'infinitu; intre sas limbas romanzas agatamus custu fàbricu in frantzesu e in su portughesu brasilianu: so bènnidu pro ti bìdere (frantz. je suis venu pour tene voir; port. bras. vim parat lhe ver (o parat ver a você), t'apo mutidu pro ti nàrrere una cosa (frantz. j'a sos appelé pour tene nàrrere quelque chose; port. bras. liguei parat lhe dizer uma coisa).

Su pronùmene àtonu dativu in sardu si impreat fintzas pro fraigare sa frase relativa.^[434] In sa limba faeddada su fàbricu prus fitianu est difatis sa pitzoca chi ddi chèrgio fàghere su regalu est una cumpàngia de Frantziscu. B'i sunt fintzas àteros duos sèberos, prus pagu impreados ma bàlidos a sa matessi manera: sa pitzoca a chie/a sa cale chèrgio fàghere su regalu est un'amiga mea.

In sardu, che a in s’ispagnolu, su portughesu, su catalanu e fintzas s’italianu (in unos cantos esèmpios fintzas in sa limba iscrita, in unos àteros in cussa chistionada), si podent addopiare siat su dativu siat s'acusativu; in custa manera otenimus unu fàbricu cun unu pronùmene e unu sustantivu o, fintzas, cun duos pronùmenes, un'àtonu e s'àteru tònicu. Sa particularidade in su sardu est chi s'addopiamentu est semper possìbile, fintzas in frases relativas e, pro su chi pertocat a s’acusativu dòpiu, fintzas si su sustantivu benit a pustis. Pro more de s'influssu de su sardu custu impreu est fitianu fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna. Esèmpios de dativu dòpiu sunt dd'apo dadu su libru a Mario, a mie mi praghet su licore de murta, sa pitzoca chi dd'apo presentadu a Juanni est un'istràngia; s’acusativu dòpiu l'agatamus in frases che a su libru dd'apo giai leadu, non dd’apo bidu a Bustianu (cust’ùrtimu impreu, cun su sustantivu pospostu, in paris a su sardu s’agatat fintzas in s'ispagnolu de s’Argentina, no lo vi a Sebastián; in unas àteras limbas e in s'ispagnolu de Ispagna si preferit s'antepositzione de su sustantivu, fàbricu possìbile fintzas in sardu: a Bustianu non dd'apo bidu, Sebastiano non l'ho visto, a Sebastián no lo he visto, ecc.).

Sos pronùmenes tònicos in sardu in sa de unu e sa de duas persones singulares tenent una forma ispetziale si pretzèdidos dae sa prepositzione a, casu singulare intre sas limbas romanzas, e cun/chin, caraterìstica chi su sardu cumpartzit cun s'ispagnolu, su portughesu e su napoletanu. Fintzas in custas tabellas est sinnada in antis sa forma logudoresa e a pustis cussa campidanesa. Si b’at una forma in LSC diferente dae ambas, in antis de totus b’est cussa. Sas formas de sa de tres persones singulares e de sas tres persones de su plurale cointzident e non benint repìtidas pro custa resone. Annotamala, custas formas sunt fintzas uguales a sas de sos pronùmenes sugetu chi li currispondent, comente acontesset fintzas in ispagnolu, catalanu, portughesu, italianu e, cun s'etzetzione de lui in logu de il, fintzas in frantzesu.

Sa prepositzione segundu podet èssere apostrofada si la sighet una vocale: segund'issu o segundu issu.

Su sardu faghet impreu abundosu meda de partigheddas pronominales in cuntestos medas: in unos cantos casu custu impreu est cumpartzidu cun su catalanu, s'italianu e su frantzesu, in unos àteros casos est pròpiu de su sardu, no agatende·si in custas limbas nen, craru, in s'ispagnolu o in su portughesu, bidu chi ambas non faghent impreu de avèrbios pronominales. Comente acontesset in manera ispeculare in s’italianu, su frantzesu e su catalanu, sa partighedda nde (in campidanesu ndi) si impreat cun verbos chi, fintzas no essende in issos matessi riflessivos ma transitivos, ammitent s'impreu de sos pronùmenes riflessivos in presèntzia de unu cumplementu ogetu, che a s'esèmpiu mi còmporo una paja de pantalones. Si s'ogetu no est mentovadu in manera crara benint impreados sos avèrbios pronominales. Esèmpios tìpicos de custu impreu sunt "pigare" e e "comporare", ma fintzas "bìdere", "castiare", "lèghere", "papare", "bìdere" e medas àteros: mi nde pigo/mi nde leo, mi nde pigo/mi nde leo, me ne prendo, je m'en prend, me n'agafo. Tenimus, duncas, custu fàbricu cun totus sos pronùmenes riflessivos: mi nde pigo/leo, ti nde pigas/leas, si nde pigat/leat, nos nde pigamus/leamus, bos nde pigàis/leàis, si nde pigant/leant. Su verbu pigare si impreat in parte manna de sa Sardigna, ma in Logudoro si preferit leare (in cantu in su setentrione de s'ìsula pigare signìficat fintzas artziare), chi podet dare chi bèngiat dae s'ispagnolu llevar, verbu chi imbetzes in unas àteras partes signìficat "comporare". Duncas mi nde leo podet èssere "mi nde pigo" o "mi nde còmporo", ti nde leas "ti nde pigas/còmporas", etc. Sa cumbinatzione pronùmene-avèrbiu pronominale andat semper iscrita separada (francu si sighit su verbu, casu possìbile petzi cun gerùndiu e imperativu), fintzas in sa de unu e sa de duas persones plurales, nointames in custas persones in sa parte manna de sas variantes tzentru-setentrionales sa "s" non si pronùntziet e resurtet pro custu "no'nde", "bo'nde". In sos dialetos tzentrales si pronùntzia, e si podet fintzas iscrìere, nosi nde, bosi nde, mentras in cussos meridionales sa diferèntzia intre sa de unu e sa de duas persones plurales podet bènnere a rùere, resurtende de cunsighèntzia ambos uguales a sa de tres singulare e plurale: si nde.

Fintzas s'impreu de sos avèrbios pronominales cun verbos intransitivos chi sinnalant ischirriada dae unu logu e chi ammitent sos pronùmenes riflessivos, che a andare, partire, etc., est cumpartzidu dae su sardu cun su catalanu, su frantzesu e s’italianu: mi nde ando, apostrofadu in mi nd'ando (m'en vaig, je m'en vais, me ne vado), ti nd'andas, si nd'andat, nos nd'andamus, bos nd'andeis, si nd'andant . In custu casu, ultres a nde/ndi, in logudoresu podimus tènnere fintzas che (de cale est difùndida fintzas sa grafia ke): mi k'ando (mi che ando), ti k'andas, etc.

Fitianu in sa matessi manera, in custas bator limbas, est s'impreu de custas partigheddas cun verbos intransitivos chi reent su cumplementu de tèrmine. Inoghe sos pronùmenes cun cales benint cumbinados sos avèrbios pronominales sunt cussos àtonos indiretos, in dativu, e in sardu a sa de tres persones singulares e plurales est furriadu s'òrdine issoro. Duncas s'avèrbiu pronominale pretzedet su pronùmene dativu: nde ddi dao/nde li dao. Sas formas possìbiles sunt: mi nde das, ti nde dao, nde ddi/nde los dao, nos nde das, bos nde dao, nde ddis/nde lis dao.

Su sardu impreat, però, sos avèrbios pronominales fintzas in àteras duas situatziones in ue issos, in sasas limbas romanzas majores, non sunt presentes:

1. cun verbos riflessivos beros. In custu casu sos verbos chi indicant ischirriada o istàgiu dae unu logu impreant nde: mi nde peso, ti nde pesas, si nde pesat, etc. Sa forma cun ne est fitiana fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna. Sos verbos chi imbetzes indicant acurtziadura a unu logu impreant che (iscritu cadatantu, in grafias personales, comente ke): mi che corco, ti che corcas, si che corcat, etc.
2. cun verbos transitivos, chi reent su cumplementu ogetu. In custu casu sos pronùmenes de acumpangiamentu a sos avèrbios pronominales sunt cussos àtonos dirìgidos, est a nàrrere in acusativu. Su verbu pigare podet èssere impreadu fintzas inoghe: mi nde pigas, ti nde pigo. In sa de tres persones sing. e plur. s'òrdine si furriat in manera cabale che a pro sos verbos intransitivos, e s'avèrbiu pronominale andat a in antis de su pronùmene: nde ddu o nde lu pigo, nde dda o nde sa pigo; custa forma est difìtzile de impreare pro persones chi non tèngiant un connoschimentu bonu de sa limba e est fintzas difìtzile de traduire in manera literale in àteras limbas, bolende significare "lu pigo dae cue (in ue s'agatat)". Sas formas de su plurale sunt nos nde pigas, bos nde pigo e, comente a in sa de tres sing., nde ddos (nde los) pigo, nde ddas (nde las) pigo.

In totus custas cumbinatziones, siat cun sa partighedda nde/ndi siat cun sa chi, sos avèrbios pronominales aparint semper in antis de su nùmene, francu cando sunt cun su gerùndiu e s'imperativu, in ue aparint a pustis. In custu ùrtimu casu, comente pro sos pronùmenes indiretos e dirìgidos, podimus iscrìere sa cumbinatzione verbu-pronùmene dativu-avèrbiu pronominale in tres maneras: separados dae unu tratigheddu, dende-nde-ddi (dende·bi·nde), de unu puntigheddu, o fintzas unidos, jandendeddi.

Unos àteros avèrbios pronominales impreados in sardu sunt sos chi remplasant s'indicu de unu logu determinadu, che a in s’italianu ci pro "inoghe" o "in cue", in frantzesu y e in catalanu hi cun sos matessi impreos. In sas grafias logudoresas e campidanesas clàssicas si impreat sa matessi partighedda siat chi su logu in chistione siat indedda, siat chi siat a curtzu, est a nàrrere bi e nche, in ue bi podet èssere apostrofadu, mentras nche nono: b'ando/nch'ando, b'enis (bi benis)/nche benis. In sas variantes tzentrales o de mesania s'impreant però duas formas, ddoe pro indicare unu logu a indedda de chi faeddat, che pro nd'indicare unu a curtzu, e ambas podent èssere apostrofadas: dd'ando, ch'enis (che benis, in LSC non cheret apostrofada). Ddoe non depet èssere confùndida cun su pronùmene àtonu dirìgidu ddu.

chi

chie/chini

cale?/cali?

cantu?

ite?/ita?

chie?/chini?

meu/miu - mea o mia/mia

tuo o tou/tuu - tua

suo o sou/suu- sua; de vostè/fostei; bostru/bostu (de bos)

nostru/nostu

bostru (nug. brostu)/de boisàteros/bosatrus - de boisàteras/bosatras,

issoro/insoru

Sos pronùmenes possessivos benint collocados semper a pustis de su sustantivu de riferimentu, casu custu masaprestu singulare in su panorama de sas limbas romanzas, islavas o germànicas: sa màchina mea, sa bursa tua, su traballu nostru.

Sos nùmenes de parentiu e àteros sunt impreados chene s'artìculu: babbu tuo, tziu suo, sogra mea, ghermanu nostru, ghermanitu 'e boisàteros, ma fintzas domo sua, bidda nostra, etc. In sardu custu acontesset fintzas si custos sustantivos sunt a su plurale, impreu chi, mescamente si a su feminile, est istadu tramudadu fintzas a s'italianu regionale de sa Sardigna, fata etzetzione pro su pronùmene issos, bidu chi custu est s'ùnicu chi in italianu andat semper cun s'artìculu: sorres tuas ( (le) tue sorelle), fradiles meos ( (i) miei cugini), tzias issoro (le loro zie).

In sardu, a pustis de unas cantas prepositzione, benint impreados de sòlitu sos pronùmenes possessivos: dae in antis de mene, dae segus a mene, in fatu de mene, in antis de mene, a pustis de mene; cfr. s'ispagnolu delante mío, detrás mío). Sas formas in antis de mene/a meas/mei, etc., sunt fintzas comunas, fintzas si diant pòdere èssere bènnidas dae unu calcu de s'italianu.

custu,custos/custus - custa,custas

cussu, cussos/cussus - cussa, cussas

cuddu, cuddos/cuddus - cudda, cuddas

cando/candu?

comente/comenti?

ue? o ube? in ue? o in ube?; a in ue o a in ube? (diretzione)/aundi?, innui? (sa forma sarda vàriat si est una diretzione, cfr. s'ispagnolu ¿adónde?)

a (diretzione)

cun o chin

dae/de

de

in (situatzione)

pro/po

intre, intra o tra

segundu

de in antis (de)

dae segus/de fatu (de)

in antis (de)

a pustis (de), a coa

Su sardu, che a s'ispagnolu e su portoghesu, faghet distintzione intre mòvida cara a unu logu e istadu in logu: so andende a Casteddu / a Ispagna; so in Bartzelona / in Sardigna

In su faeddu, cando in o cun si ligant a s'artìculu indeterminativu unu / -a, s'agiunghet pro eufonia una -d epentètica, chi però non cheret iscrita. Duncas, pro esempru:

iscritu: cantende in unu tzilleri, pronuntziadu: cantende ind unu tzilleri.

Sos verbos tenent tres coniugatziones (-are, -ere / -i(ri), -ire / -i(ri)).

S a morfologia verbale diferit in manera notèvole dae cussa italiana e cunservat caraterìsticas de su latinu tardu o de sas limbas neolatinas otzidentales. Sos verbos sardos in su presente indicativu tenent sas custas particularidades: sa prima persone singulare acabat in -o in sas variantes tzentru-setentrionales (agabbu chi tenet in paris cun in s'italianu, in s'ispagnolu e in su portughesu; ambas custas ùrtimas duas limbas tenent cadauna petzi bator verbos cun un’àteru agabbu a sa 1ª persone sing.) e in -u in su campidanesu; sa segunda persone sing. acabat semper in -s, che a in ispagnolu, catalanu e portughesu, agabbu derivadu dae su latinu; sa de tres persones singulares e plurale tenet s’agabbu caraterìsticu in -t, pròpiu de su sardu intre sas limbas romanzas e bènnidu diretamente dae su latinu; sa prima persone plurale tenet in su sardu tzentru-setentrionale sos acabos -amus, -imus, prètzisos a sos de s'ispagnolu e de su portughesu -amos, -emos, -imos, chi sunt uguales a sos de su latinu; pro csu chi pertocat sa de duas persones plurales, sas variantes tzentru-setentrionales tenetn in sa de duas e de tres declinatziones s’agabbu -ides (latinu -itis), mentras sas variantes tzentru-meridionales tenent in sas tres declinatziones -àis, -èis, -is, acabos uguales a sos ispagnolas -áis, -éis, -ís e a sos portughesos, limba in ue sa 2a persone pl. est però disusada, in dies de oe.

S'interrogativa si format generalmente in duas maneras:

1. cun sa furriada de s'ausiliare: Juanni tzucadu est?, papadu as?
2. cun sa furriada de su verbu: un'aràngiu lu cheres/ddu bolis? o cun sa partighedda interrogativa a: pro esempru a lu cheres unaràngiu?. Sa forma cun sa partighedda interrogativa est tìpica de sos dialetos tzentru-setentrionales.

Pighende in cunsideru sos tempos e sos modos diferentes, s'indicativu passadu remotu est belle de su totu iscumpartu dae s'impreu comunu (che a in sas limbas romanzas setentrionales de sa Gàllia e de s’Itàlia de su Nord) remplasadu dae su passadu imbeniente, ma resurtat atestadu in sos documentos de s’Edade de Mesu e, galu oe, in sas formas cultas e literàrias in intrèveru cun s'imperfetu; s'evolutzione istòrica sua in su tempus de s’Edade de Mesu a sas formas cultas de oe est istada de pare a pare pro sa de tres persones singulares e plurale: ipsu cant-avit>-ait/-ayt>-isit/-esit>issu cant-esi/-eit; ipsos cant-arunt/-erunt>-aynt>-isin/-esin>issos cant-esi/-ein. In sas variantes tzentru-meridionales est istadu remplasadu in manera totale dae su passadu imbeniente. Un'impreu galu atuale de su passadu remotu b’est, però, in sos dialetos tzentrales de transitzione o "Mesanía", in ue est impreadu pro su verbu èssere.

S'indicativu benidore simpre si format pro mèdiu de su verbu àere/ài(ri) a su presente prus sa prepositzione a e s'infinitu de su verbu in chistione: es. deo apo a nàrrere/deu apu a na(rr)i(ri), tue as a nàrrere/tui as a na(rr)i(ri) (cfr. Latinu tardu habere ad + infinitu), etc. In sa limba faeddada sa prima persone apo/apu podet èssere apostrofada: "ap'a nàrrere".

In sos dialetos tzentru-setentrionales e in sa LSC, su cunditzionale presente si format impreende una forma modificada de su verbu dèpere prus sa prepositzione a e s'infinitu: pro esempru deo diat nàrrere, tuas dias nàrrere, etc. In sos dialetos de transitzione e in cussos tzentru-meridionales, imbetzes de dèpere s'impreat sa forma de s'imperfetu de su verbu ài(ri), prus sa prepositzione a e s'infinitu: deu emu o apia a na(rr)i(ri), tui apias o íast a na(rr)i(ri), etc.

S'imperativu negativu si format impreende su dennegu no/non e su congiuntivu: pro esempru no andes, non còmpores, che a a sas limbas romanzas ibèricas.

Su gerùndiu, in sardu, tenet funtziones medas e medas isfumaduras chi non s’agatant in italianu ne in àteras limbas romanzas; unos cantos impreos s'atzapant in ispagnolu, catalanu o portughesu, unos àteros in inglesu, unos àteros galu sunt pròpios de su sardu ebbia e s'agatant fintzas in s'italianu regionale. Sas funtziones printzipales suas sunt:^[435]

• cunditzionale: fininde oe, ando deretu a igue;
• temporale: ghirande a Nùgoro apo bidu su fogu (it. tornando a Nuoro ho visto il fuoco = ho visto il fuoco mentre stavo tornando a Nuoro;. ispagnolu regresando a Nuoro vi el fuego, inglesu i saw the fire (as I was) coming back to Nuoro); custu impreu est possìbile fintzas in su passadu, si puru in sa limba faeddada est raru meda: essende essia dae domo, Maria est andada a bidda;
• cuntzessiva: fintzas traballende meda non mi bastat;
• causale: sende tardu, non b'est cheridu andare;
• modale: at fatu tantu dinare traballende meda
• gerùndiu impreadu a pustis de sos verbos de pertzetzione sensoriale: apo bidu sa gente ballende (in inglesu, I saw the people dancing, in ispagnolu e in portoghesu, vi la gente bailando/vi a gente dançando);
• pro more de su fatu chi su sardu no impreat su partitzìpiu presente, su gerùndiu podet acumprire sas funtziones suas. Pro esempru abba buddende podet significare siat "abba chi buddet" sia "abba chi tenet sa calidade de èssere buddida", che a in ‘ispagnolu: dd'apo ghetadu a s'abba buddende (ispagn. lo eché al agua hirviendo).

Sa forma progressiva si format cun s'ausilare èssere prus su gerùndiu: pro esempru so andende/so andande/seu andendi, fia faghende/fipo faghende/fui faende/femu faendi, caraterìstica comuna a sa limba inglesa, a su tataresu e a su gadduresu.

Su sardu però, tenet un'impreu in prus totu suo de custa forma, difatis l'estendet fintzas a atziones chi non sunt istadas galu incumintzadas, ma chi (si suponet chi) ant a èssere batidas a tèrmine luego. Custu impreu est comunu meda fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna, in ue est meda difùndidu in totu sos pìgios sotziales de sa populatzione sarda. In custu casu s'ausiliare chi reet su gerùndiu, èssere in sardu, stare in italianu, podet fintzas èssere omitidu: ma tando, andas a mi lu fàghere su cumandu o nono? (so) andende (ma allora, vai a farmi la commissione oppure no? (sto) andando [italianu regionale de sa Sardigna ] / ora vado [italianu istandard]). In s'italianu regionale sardu est fintzas possìbile impreare giai (già) cun funtzione de benidore: già sto andando/già vado, che a calcu de su sardu giai so andende; custu impreu esistet fintzas in ispagnolu e portughesu (ya voy/já vou). S'impreu de su gerùndiu referidu a un'atzione benidora s’agatat in s'inglesu, ma non in unas àteras limbas romanzas o in su tedescu (ingl. I'm going now/I'm gonna go now; spagn. ya voy/ahora voy/voy a ir ahora (mismo); port. já vou/vou mesmo/vou ir agora; cat. ara vaig; fran. je vais maintenant; ted. ich gehe jetzt ). Fintzas in sardu est possìbile agiùnghere un'avèrbiu chi afòrtiet s'idea de s’immediadesa de s'atzione, comente a in s’ispagn. mismo o in port. mesmo (matessi), pro esempru etotu o matessi, lassende·si fortzis in s'impreu comunu prefèrrere su primu ca in sardu est "matessi" comente a avèrbiu, mentras su segundu l'est fintzas comente a agetivu. Sa frase risultante est difìtzile de bortare a s’italianu, a su mancu a sa lìtera: so andende como etotu.

• Indicativu presente: deo/deu so(e)/seo/seu ; tue/tui ses; issu/isse est ; nos/nois/nosu semus/seus ; bois o bosàteros/bosàtrus sezis/seis ; issos/issus sunt o funt .
• Indicativu imperfetu: deo/deu fi(p)o/fia o femu; tue/tui fis/fìas(t); issu/isse fìat/fit; nos/nois/nosu fimus/fia(m)us o femus ; bois o bosàteros/bosàtrus fizis/fia(z)is o festis ; issos/issus fint/fìant. In LSC: deo fia; tue fias; issu/isse fiat, nois fìamus; bois o boisàteros fiais; issos fiant.
• Indicativu passadu pròssimu: deo/deu so(e)/seo ista(d)u o stètiu ; tue/tui ses ista(d)u o stètiu ; issu/isse est ista(d)u o stètiu ; nos/nois/nosu semus/seus ista(d)os o stètius ; bois/bosàteros/bosàtrus sezis/seis ista(d)os o stètius ; issos/issus sunt o funt ista(d)os o stètius. In LSC: deo so istadu; tue ses istadu; issu/isse est istadu; nois semus istados; bois seis istados; issos sunt istados.
• Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu fi(p)o/fia ista(d)u o femu stètiu ; tue fis/fìas ista(d)u o stètiu ; issu/isse fìat/fit ista(d)u o stètiu ; nos/nois/nosu fimus/fìa(m)us o femus ista(d)os o stètius ; bois o bosàteros/bosàtrus fizis/fia(z)is ista(d)os o stètius ; issos/issus fint/fìant ista(d)os o stètius . In LSC: deo fia istadu; tue fias istadu; issu/isse fiat istadu; nois fìamus istados; bois fiais istados; issos fiant istados.
• Indicativu passadu remotu: su passadu remotu, escludende sos impreos cultos, est generalmente disusadu; nointames custu, sas formas de su verbu èssere sunt impreadas in manera normale, in logu de cussas de s'imperfetu, in su Monteferru, Guiltzier, Barigadu e in unas cantas zonas de su campidanesu rùsticu (Trexenta) e de s'Ogiastra: jeo/deu fui ; tue/tui fustis ; issu fuit/fut ; nos/nosu fimis o fustiaus ; bosàteros/bosatrus fust(ia)is ; issos/issus fuint o funtiant .
• Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a èssere/essi ; tue/tui as a èssere/essi ; issu/isse at a èssere/essi ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a èssere/essi ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is/eis a èssere/essi ; issos/issus ant a èssere/essi . In LSC: deo apo a èssere; tue as a èssere; issu/isse at a èssere; nois amus a èssere; bois ais a èssere; issos ant a èssere.
• Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; tue/tui as a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; issu/isse at a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; nos/nois a(m)us/eus a èssere/essi ista(d)os o stètius ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a èssere/essi ista(d)os o stètius ; issos/issus ant a èssere/essi ista(d)os o stètius . In LSC: deo apo a èssere istadu; tue as a èssere istadu; issu/isse at a èssere istadu; nois amus a èssere istados; bois ais a èssere istados; issos ant a èssere istados.
• Congiuntivu presente: chi deo/deu sia; chi tue/tui sias ; chi issu/isse siat ; chi nos/nois sia(m)us ; chi bois o bosàteros/bosàtrus sia(z)is ; chi issos/issus sìant . In LSC: chi deo sia; chi tue sias; chi issu/isse siat; chi nois siamus; chi bois siais; chi issos siant.
• Congiuntivu passadu: chi deo/deu sia ista(d)u o stètiu ; chi tue/tui sias ista(d)u o stètiu ; chi issu/isse siat ista(d)u o stètiu ; chi nos/nois sia(m)us ista(d)os o stètius ; chi bois o bosàteros/bosàtrus sia(z)is ista(d)os o stètius ; chi issos/issus siant ista(d)os o stètius . In LSC: chi deo sia istadu; chi tue sias istadu; chi issu/isse siat istadu; chi nois siamus istados; chi bois siais istados; chi issos siant istados.
• Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a èssere/essi ; tue/tui dias o apias a èssere/essi ; issu/isse diat o apiat a èssere/essi ; nos/nois diamus o apiàus a èssere/essi ; bos o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a èssere/essi ; issos/issus diant o apiant a èssere/essi . In LSC: deo dia a èssere; tue dias a èssere; issu/isse diat a èssere; nois diamus a èssere; bois diais a èssere; issos diant a èssere.
• Cunditzionale passadu: deo/jeo dia o apia o emu a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; tue dias o apias a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; issu/isse diat o apiat a èssere/essi ista(d)u o stètiu ; nos/nois diamus o apiàus a èssere/essi ista(d)os o stètius ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a èssere/essi ista(d)os o stètius ; issos/issus diant o apiant a èssere ista(d)os o stètius . In LSC: deo dia a èssere istadu; tue dias a èssere istadu; issu/isse diat a èssere istadu; nois diamus a èssere istados; bois diais a èssere istados; issos diant a èssere istados.
• Gerùndiu presente: (es)sende/(es)sendi . In LSC: essende.
• Gerùndiu passadu: (es)sende ista(d)u o (es)sendi stètiu. In LSC: essende istadu. .

Su verbu àere/ài(ri) est impreadu a sa sola petzi in sas variantes tzentru-setentrionales; in sas variantes tzentru-meridionales est impreadu petzi che a ausiliare pro formare sos tempos cumpostos, mentras cun su significadu de s'italianu tènnere su verbu tènnere/tènni(ri) lu remplasat semper, comente acontesset in s’ispagnolu, su catalanu, su portughesu (in ue su verbu haver est belle de su totu iscumpartu) e su napuletanu. Pro custa resone in custu ischema benint indicadas in manera ùnica sas formas de su presente e de s'imperfetu de sos dialetos tzentru-meridionales, chi sunt sas solas ue in sos tempos assentados aparit su verbu àere/ài(ri)..

• Indicativu presente: deo/deu apo/apu ; tue/tui as ; issu/isse at ; nos/nois/nosu a(m)us/eus ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is ; issos/issus ant ; In LSC: deo apo; tue as; issu/isse at; nois amus; bois ais; issos ant.
• Indicativu imperfetu: deo/deu aìa o emu; tue/tui aìas ; issu/isse aìat ; nos/nois/nosu aia(m)us o abamus ; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is o abazes ; issos/issus aiant ; In LSC: deo aia; tue aias; issu/isse aiat; nois aìamus; bois aìais; issos aiant.
• Indicativu passadu pròssimu: deo/deu apo/apu api(d)u; tue/tui as api(d)u; issu/isse at api(d)u; nos/nois/nosu a(m)us/eus api(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is api(d)u; issos/issus ant api(d)u ; In LSC: deo apo àpidu; tue as àpidu; issu/isse at àpidu; nois amus àpidu; bois ais àpidu; issos ant àpidu.
• Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu aìa o emu api(d)u; tue/tui aìas api(d)u; issu/isse aìat api(d)u; nos/nois/nosu aiamus api(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is api(d)u; issos/issus aiant api(d)u; In LSC: deo aia àpidu; tue aias àpidu; issu/isse aiat àpidu; nois aìamus àpidu; bois aiais àpidu; issos aiant àpidu.
• Indicativu passadu remotu (disusadu in sa limba chistionada e, in dies de oe, presente petzi in sas formas arcàicas de cultas “logudoresas”): deo apesi; tue apestis; issu/isse apesit; nois apemus; bois apezis; issos apesint;
• Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri); tue/tui as a àere/ài(ri); issu/isse at a àere/ài(ri); nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri); bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri); issos/issus ant a àere/ài(ri); In LSC: deo apo a àere; tue as a àere; issu/isse at a àere; nois amus a àere; bois ais a àere; issos ant a àere.
• Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) àpi(d)u; tue/tui as a àere/ài(ri) àpi(d)u; issu/isse at a àere/ài(ri) àpi(d)u; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) àpi(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) àpi(d)u; issos/issus ant a àere/ài(ri) àpi(d)u; In LSC: deo apo a àere àpidu; tue as a àere àpidu; issu/isse at a àere àpidu; nois amus a àere àpidu; bois ais a àere àpidu; issos ant a àere àpidu.
• Congiuntivu presente: chi deo/deu apa; chi tue/tui apas; chi issu/isse apat; chi nos/nois/nosu apa(m)us; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is; chi issos/issus apant; In LSC: chi deo apa; chi tue apas; chi issu/isse apat; chi nois apamus; chi bois apais; chi issos apant.
• Congiuntivu passadu: chi deo/deu apa àpi(d)u; chi tue/tui apas àpi(d)u; chi issu/isse apat àpi(d)u; chi nos/nois/nosu apa(m)us àpi(d)u; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is àpi(d)u; chi issos/issus apant àpi(d)u; In LSC: chi deo apa àpidu; chi tue apas àpidu; chi issu/isse apat àpidu; chi nois apamus àpidu; chi bois apais àpidu; chi issos apant àpidu.
• Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri); tue/tui dias o apias a àere/ài(ri); issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri); nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri); bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere; issos/issus diant o apiant a àere; In LSC: deo dia a àere, tue dias a àere, issu/isse diat a àere, nois diamus a àere, bois diais a àere; issos diant a àere.
• Cunditzionale passadu: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) àpi(d)u; tue dias o apias a àere/ài(ri) àpi(d)u; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) àpi(d)u; nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) àpi(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a aère/ài(ri) àpi(d)u; issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) àpi(d)u; In LSC: deo dia a àere àpidu, tue dias a àere àpidu, issu/isse diat a àere àpidu, nois diamus a àere àpidu, bois diais a àere àpidu; issos diant a àere àpidu.
• Gerùndiu presente: aende/aendi; In LSC: aende
• Gerùndiu passadu: aende/aendi àpi(d)u. In LSC: aende àpidu

• Indicativu presente: deo/deu canto/cantu; tue/tui cantas; issu/isse cantat; nos/nois/nosu canta(m)us; bois o bosàteros/bosàtrus canta(z)is; issos/issus cantant; In LSC: deo canto; tue cantas; issu/isse cantat; nois cantamus; bois cantades; issos cantant.
• Indicativu imperfetu: deo/deu cantaìa/cantamu; tue/tui cantaias; issu/isse cantaiat; nos/nois/nosu cantaia(m)us; bois o bosàteros/bosàtrus cantaia(z)is; issos/issus cantaiant; In LSC: deo cantaia; tue cantaias, issu/isse cantaiat; nois cantaìamus; bois cantaiais; issos cantaiant.
• Indicativu passadu pròssimu: deo/deu apo/apu canta(d)u; tue/tui as canta(d)u; issu/isse at canta(d)u; nos/nois/nosu a(m)us/eus canta(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is canta(d)u; issos/issus ant canta(d)u; In LSC: deo apo cantadu; tue as cantadu; issu/isse at cantadu; nois amus cantadu; bois ais cantadu; issos ant cantadu.
• Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu aia o emu canta(d)u; tue/tui aias canta(d)u; issu/isse aiat canta(d)u; nos/nois/nosu aia(m)us canta(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is canta(d)u; issos/issus aiant canta(d)u; In LSC: deo aia cantadu; tue aias cantadu; issu/isse aia cantadu; nois aìamus cantadu; bois aiais cantadu; issos aiant cantadu.
• Indicativu passadu remotu (disusadu in sa limba chistionada, s’agatat in sas formas arcàicas e cultas ebbia): deo cante(s)i; tue cantestis; issu/isse cante(s)it; nois cantèsimus; bois cantezis; issos cantesint o canterunt;
• Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a cantare/cantai; tue/tui as a cantare/canta(r)i; issu/isse at a cantare/canta(r)i; nos/nois/nosu a(m)us/eus a cantare/canta(r)i; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a cantare/canta(r)i; issos/issus ant a cantare/canta(r)i; In LSC: deo apo a cantare; tue as a cantare; issu/isse at a cantare; nois amus a cantare; bois ais a cantare; issos ant a cantare.
• Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) canta(d)u; tue/tui as a àere/ài(ri) canta(d)u; issu/isse at a àere/ài(ri) canta(d)u; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) canta(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) canta(d)u; issos/issus ant a àere/ài(ri) canta(d)u; In LSC: deo apo a àere cantadu; tue as a àere cantadu; issu/isse at a àere cantadu; nois amus a àere cantadu; bois ais a àere cantadu; issos ant a àere cantadu.
• Congiuntivu presente: chi deo/deu cante/canti; chi tue/tui cantes/cantis; chi issu/isse cantet/cantit; chi nos/nois/nosu cante(m)us; chi bois o bosàteros/bosàtrus cante(z)is; chi issos/issus cantent/cantint; In LSC: chi deo cante; chi tue cantes; chi isse cantet; chi nois cantemus; chi bois canteis; chi issos cantent.
• Congiuntivo passato: chi deo/deu apa canta(d)u; chi tue/tui apas canta(d)u; chi issu/isse apat canta(d)u; chi nos/nois/nosu apa(m)us canta(d)u; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is canta(d)u; chi issos/issus apant canta(d)u; In LSC: chi deo apa cantadu; chi tue apas cantadu; chi issu/isse apat cantadu; chi nois apamus cantadu; chi bois apais cantadu; chi issos apant cantadu.
• Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a cantare/canta(r)i; tue/tui dias o apias a cantare/canta(r)i; issu/isse diat o apiat a cantare/canta(r)i; nos/nois/nosu diamus o apiàus a cantare/canta(r)i; bois/bosàteros dia(z)is o apiàis a cantare/canta(r)i; issos/issus diant o apiant a cantare/canta(r)i; In LSC: deo dia cantare, tue dias cantare; issu/isse diat a cantare; nois diamus a cantare; bois diais a cantare; issos diant a cantare.
• Cunditzionale passadu: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) canta(d)u; tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) canta(d)u; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) canta(d)u; nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) canta(d)u; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) canta(d)u; issos/issus diant o apiant a àere canta(d)u; In LSC: deo dia àere cantadu, tue dias àere cantadu; issu/isse diat àere cantadu; nois diamus àere cantadu; bois diais àere cantadu; issos diant àere cantadu.
• Gerùndiu presente: cantande/cantende/cantendi; In LSC: cantende.
• Gerùndiu passadu: aende/aendi canta(d)u. In LSC: aende cantadu.

• Indicativu presente: deo/deu timo/timu ; tue/tui times/timis ; issu/isse timet/timit ; nos/nois/nosu timimus o timèus ; bois o bosàteros/bosàtrus timideso timèis ; issos/issus timent/timint ; In LSC: deo timo; tue times; issu/isse timet; nois timimus; bois timides; issos timent.

• Indicativu imperfetu: deo/deu timia ; tue/tui timias ; issu/isse timiat ; nos/nois/nosu timia(m)us ; bois o bosàteros/bosàtrus timia(z)is ; issos/issus timiant ; In LSC: deo timia; tue timias; issu/isse timiat; nois timìamus; bois timiais; issos timiant.
• Indicativu passadu pròssimu: deo/deu apo/apu tìmi(d)u ; tue/tui as tìmi(d)u ; issu/isse at tìmi(d)u ; nos/nois/nosu a(m)us/eus tìmi(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is/ais tìmi(d)u ; issos/issus ant tìmi(d)u ; In LSC: deo apo timidu; tue as timidu; issu/isse at timidu; nois amus timidu; bois ais timidu; issos ant timidu.
• Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu aiao emu tìmi(d)u ; tue/tui aias tìmi(d)u ; issu/isse aiat tìmi(d)u ; nois/nos aia(m)us tìmi(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is tìmi(d)u ; issos/issus aiant tìmi(d)u ; In LSC: deo aia timidu; tue aias timidu; issu/isse aia timidu; nois aìamus timidu; bois aiais timidu; issos aiant timidu.
• Indicativu passadu remotu (disusadu in sa limba chistionada, presente in sas formas arcàicas e cultas ebbia): deo time(s)i ; tue timestis ; issu/isse time(s)it ; nois timè(si)mus ; bois timezis ; issos timèsint o timèrunt ; In LSC: deo timei; tue timeis; issu/isse timeit; nois timemus; bois timeis; issos timeint.
• Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a tìmere/tìmi(ri) ; tue/tui as a tìmere/timi(ri) ; issu/isse at a tìmere/timi(ri) ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a tìmere/timi(ri) ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a tìmere/timi(ri) ; issos/issus ant a tìmere/timi(ri) ; In LSC: deo apo a tìmere; tue as a tìmere; issu/isse at a tìmere; nois amus a tìmere; bois ais a tìmere; issos ant a tìmere.
• Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; tue/tui as a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; issu/isse at a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; issos/issus ant a àere/ài(ri) tìmi(d)u ; In LSC: deo apo a àere tìmidu; tue as a àere tìmidu; issu/isse at a àere tìmidu; nois amus a àere tìmidu; bois ais a àere tìmidu; issos ant a àere tìmidu.
• Congiuntivu presente: chi deo/deu tima ; chi tue/tui timas ; chi issu/isse timat ; chi nos/nois/nosu tima(m)us ; chi bois o bosàteros/bosàtrus tima(z)is ; chi issos/issus timant ; In LSC: chi deo tima; chi tue timas; chi issu/isse timat; chi nois timamus; chi bois timais; chi issos timant.
• Congiuntivu passadu: chi deo/deu apa tìmi(d)u ; chi tue/tui apas tìmi(d)u ; chi issu/isse apat tìmi(d)u ; chi nos/nois/nosu apa(m)us tìmi(d)u ; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is tìmi(d)u ; chi issos/issus apant tìmi(d)u ; In LSC: chi deo apa tìmidu; chi tue apas tìmidu; chi issu/isse apat tìmidu; chi nois apamus tìmidu; chi bois apais tìmidu; chi issos apant tìmidu.
• Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a tìmere/tìmi(ri) ; tue dias o apias a tìmere/timi(ri) ; issu/isse diat o apiat a tìmere/timi(ri) ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a tìmere/timi(ri) ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a tìmere/timi(ri) ; issos/issus diant o apiant a tìmere/timi(ri) ; In LSC: deo dia tìmere; tue dias tìmere; issu/isse diat tìmere; nois diamus tìmere; bois diais tìmere; issos diant tìmere.
• Cunditzionale passadu: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) timi(d)u ; tue dias o apias a àere/ài(ri) timi(d)u ; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) timi(d)u ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) timi(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) timi(d)u ; issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) timi(d)u ; In LSC: deo dia àere tìmidu; tue dias àere tìmidu; issu/isse diat àere tìmidu; nois diamus àere tìmidu; bois diais àere tìmidu; issos diant àere tìmidu.
• Gerùndiu presente: timende/timendi ; In LSC: timende.
• Gerùndiu passadu: aende/aendi tìmi(d)u; In LSC: aende tìmidu

• Indicativu presente: deo/deu fino/finu ; tue/tui finis ; issu/isse finit ; nos/nois/nosu fini(m)us ; bois o bosàteros/bosàtrus finides o fineis ; issos/issus finint ; In LSC: deo fino; tue finis; issu/isse finit; nois finimus; bois finides; issos finint.

• Indicativu imperfetu: deo/deu finia ; tue/tui finias ; issu/isse finiat ; nos/nois/nosu finia(m)us ; bois o bosàteros/bosàtrus finia(z)is ; issos/issus finiant ; In LSC: deo finia; tue finias; issu/isse finiat; nois finìamus; bois finiais; issos finiant.
• Indicativu passadu pròssimu: deo/deu apo/apu fini(d)u ; tue/tui as fini(d)u ; issu/isse at fini(d)u ; nos/nois/nosu a(m)us/eus fini(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is fini(d)u ; issos/issus ant fini(d)u ; In LSC: deo apo finidu; tue as finidu; issu/isse at finidu; nois amus finidu; bois ais finidu; issos ant finidu.
• Indicativu trapassadu pròssimu imperfetu: deo/deu aia o emu fini(d)u ; tue/tui aias fini(d)u ; issu/isse aiat fini(d)u ; nos/nois/nosu aia(m)us fini(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is fini(d)u ; issos/issus aiant fini(d)u ; In LSC: deo aia finidu; tue aias finidu; issu/isse aiat finidu; nois aìamus finidu; bois aiais finidu; issos aiant finidu.
• Indicativu passadu remotu (disusadu in sa limba chistionada, s’agatat in sas formas arcàicas e cultas ebbia): deo/deu fine(s)i ; tue/tui finestis ; issu/isse fine(s)it ; nois finè(si)mus ; bois o bosàteros/bosàtrus finezis ; issos finesint o finerunt ; In LSC: deo finei; tue fineis; issu fineit; nois finemus; bois fineis; issos fineint.
• Indicativu benidore: deo/deu apo/apu a finire/fini(ri) ; tue/tui as a finire/fini(ri) ; issu/isse at a finire/fini(ri) ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a finire/fini(ri) ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a finire/fini(ri) ; issos/issus ant a finire/fini(ri) ; In LSC: deo apo a finire; tue as a finire; issu/isse at a finire; nois amus a finire; bois ais a finire; issos ant a finire.
• Indicativu benidore anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) fini(d)u ; tue/tui as a àere/ài(ri) fini(d)u ; issu/isse at a àere/ài(ri) fini(d)u ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) fini(d)u ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) fini(d)u ; issos/issus ant a àere/ài(ri) fini(d)u ; In LSC: deo apo a àere finidu; tue as a àere finidu; issu/isse at a àere finidu; nois amus a àere finidu; bois ais a àere finidu; issos ant a àere finidu.
• Congiuntivu presente: chi deo/deu fina ; chi tue/tui finas ; chi issu/isse finat ; chi nos/nois/nosu fina(m)us ; chi bois o bosàteros/bosàtrus fina(z)is ; chi issos/issus finant ; In LSC: chi deo fina; chi tue finas; chi issu/isse finat; chi nois finamus; chi bois finais; chi issos finant.
• Congiuntivu passadu: chi deo/deu apa fini(d)u ; chi tue/tui apas fini(d)u ; chi issu/isse apat fini(d)u ; chi nos/nois/nosu apa(m)us fini(d)u ; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is fini(d)u ; chi issos/issus apant fini(d)u ; In LSC: chi deo apa finidu; chi tue apas finidu; chi issu/isse apat finidu; chi nois apamus finidu; chi bois apais finidu; chi issos apant finidu.
• Cunditzionale presente: deo/deu dia o apia o emu a finire/fini(ri) ; tue/tui dias o apias a finire/fini(ri) ; issu/isse diat o apiat a finire/fini(ri) ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a finire/fini(ri) ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o bosàteros/bosàtrus apiàis a finire/fini(ri) ; issos/issus diant o apiant a finire/fini(ri) ; In LSC: deo dia finire; tue dias finire; issu/isse diat finire; nois diamus finire; bois diais finire; issos diant finire.
• Cunditzionale passadu: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fini(d)u ; tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fini(d)u ; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fini(d)u ; nos/nois/nosu dia(m)us o apiàus a àere/ài(ri) fini(d)u ; issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fini(d)u ; In LSC: deo dia àere finidu; tue dias àere finidu; issu/isse diat àere finidu; nois diamus àere finidu; bois diais àere finidu; issos diant àere finidu.
• Gerùndiu presente: fininde/finende/finendi ; In LSC: finende
• Gerùndiu passadu: aende/aendi fini(d)u ; In LSC: aende finidu

• Indicativo presente: deo/deu fago o fatzu ; tue/tui fa(gh)es/fa(gh)is ; issu/isse fa(gh)et/fa(gh)it ; nos/nois/nosu faghimus o f(agh)eus ; bois o bosàteros/bosàtrus faghides o f(agh)èis ; issos/issus fa(gh)ent/fa(gh)int ; In LSC: deo fatzo; tue faghes; issu faghet; nois faghimus; bois faghides; issos faghent.

• Indicativo imperfetto: deo/deu fa(gh)ia ; tue/tui fa(gh)ias ; issu/isse fa(gh)iat ; nos/nois/nosu fa(gh)ia(m)us ; bois o bosàteros/bosàtrus fa(gh)ia(z)is ; issos/issus fa(gh)iant ; In LSC: deo faghia; tue faghias; issu/isse faghiat; nois faghìamus; bois faghiais; issos faghiant.
• Indicativo passato prossimo: deo/deu apo/apu fatu ; tue/tui as fatu ; issu/isse at fatu ; nos/nois/nosu a(m)us/eus fatu ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is fatu ; issos/issus ant fatu ; In LSC: deo apo fatu; tue as fatu; issu/isse at fatu, nois amus fatu; bois ais fatu; issos ant fatu.
• Indicativo trapassato prossimo imperfetto: deo/deu aia o emu fatu ; tue/tui aias fatu ; issu/isse aiat fatu ; nos/nois/nosu aia(m)us fatu ; bois o bosàteros/bosàtrus aia(z)is fatu ; issos/issus aiant fatu ; In LSC: deo aia fatu; tue aias fatu; issu/isse aiat fatu; nois aìamus fatu; bois aiais fatu; issos aiant fatu.
• Indicativo passato remoto (disusada in sa limba chistionada, s’agata in sas formas arcàicas e cultas ebbia): deo faghe(s)i ; tue faghèstis ; issu/isse faghe(s)it ; nois faghè(si)mus ; bois faghezis ; issos faghesint o fagherunt ;
• Indicativo futuro: deo/deu apo/apu a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; tue/tui as a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; issu/isse at a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; issos/issus ant a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; In LSC: deo apo a fàghere; tue as a fàghere; issu/isse at a fàghere; nois amus a fàghere; bois ais a fàghere; issos ant a fàghere.
• Indicativo futuro anteriore: deo/deu apo/apu a àere/ài(ri) fatu ; tue/tui as a àere/ài(ri) fatu ; issu/isse at a àere/ài(ri) fatu ; nos/nois/nosu a(m)us/eus a àere/ài(ri) fatu ; bois o bosàteros/bosàtrus a(z)is a àere/ài(ri) fatu ; issos/issus ant a àere/ài(ri) fatu ; In LSC: deo apo a àere fatu; tue as a àere fatu; nois amus a àere fatu; bois ais a àere fatu; issos ant a àere fatu.
• Congiuntivo presente: chi deo/deu faga o fatza; chi tue/tui fagas o fatzas; chi issu/isse fagat o fatzat; chi nos/nois/nosu fagamus o fatza(m)us; chi bois o bosàteros/bosàtrus fagazis o fatzàis; chi issos fagant o fatzant; In LSC: chi deo fatza; chi tue fatzas; chi issu/isse fatzat; chi nois fatzamus; chi bois fatzais; chi issos fatzant.
• Congiuntivo passato: chi deo/deu apa fatu; chi tue/tui apas fatu ; chi issu/isse apat fatu ; chi nos/nois/nosu apa(m)us fatu ; chi bois o bosàteros/bosàtrus apa(z)is fatu ; chi issos/issus apant fatu ; In LSC: chi deo apa fatu; chi tue apas fatu; chi issu/isse apat fatu; chi nois apamus fatu; chi bois apais fatu; chi issos apant fatu.
• Condizionale presente: deo/deu dia o apia o emu a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; tue/tui dias o apias a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; issu/isse diat o apiat a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; issos/issus diant o apiant a fà(gh)ere/fa(ghir)i ; In LSC: deo dia fàghere; tue dias fàghere; issu/isse diant fàghere; nois diamus fàghere; bois diais fàghere; issos diant fàghere.
• Condizionale passato: deo/deu dia o apia o emu a àere/ài(ri) fatu ; tue/tui dias o apias a àere/ài(ri) fatu ; issu/isse diat o apiat a àere/ài(ri) fatu ; nos/nois/nosu diamus o apiàus a àere/ài(ri) fatu ; bois o bosàteros/bosàtrus dia(z)is o apiàis a àere/ài(ri) fatu ; issos/issus diant o apiant a àere/ài(ri) fatu ; In LSC: deo dia a àere fatu; tue dias a àere fatu; nois diamus a àere fatu; bois diais a àere fatu; issos diant a àere fatu.
• Gerundio presente: fa(gh)ende/fendi; In LSC: faghende
• Gerundio passato: aende/aendi fatu; In LSC: aende fatu

B'at una categoria de verbos chi in, sas grafia logudoresa e nugoresa, tenent s'infinitu pròpiu de sa segunda coniugatzione in -ere, e chi però, segundu s'orìgine issoro, apartenent a sa de tres, de sa cale ant cunservadu unos cantos acabos in su presente indicativu. Apartenet a custa genia pro esempru bènnere, ca sa coniugatzione sua in su presente est: bèngio/benzo/bengio, benis, benit, benimus/benius, benides/benies/benìs, benint; o abèrrere/apèrrere : abèrgio/aperjo/aperzo/apegio, aberis/aperis, aberit/aperit, aberimus/aperimus/aperius, aberides/aperies/aperìs, aberint/aperint. Benint coniugados a sa matessi manera cumbènnere ( 1a persone cumbèngio/cumbenzo), cobèrrere/nug. copèrrere (cobèrgio/coberjo/coberzo/crobegio), fèrrere (fèrgio/ferjo/ferzo/fegio), mòrrere (mòrgio/morjo/morzo/mogio), iscobèrrere/iscrobèrrere/nug. iscopèrrere (iscobèrgio/iscoberjo/iscoberzo/iscrobegio).

Medas verbos tenent una coniugatzione generalmente regulare, mantenende però irregulare sa prima persone sing. de su presente: bàlere (bàlio/bazo/bagio), chèrrere (chèrgio/cherjo/cherzo/chegio), dòlere (dolo/dozo/dogio), pàrrere (pàrgio/parjo/parzo/pagio), cumpàrrere (cumpàrgio/cumparjo/cumparzo/cumpagio), pòdere (potzo/potho), pònnere (pòngio/ponzo), tènnere (tèngio/tenzo), mantènnere (mantèngio/mantenzo).^[436]

Intre sos nùmeros sardos agatamus duas formas, masculina e feminina, pro totu sos nùmeros chi acabbant cun su nùmeru unu, escludende s'ùndighi, su chentu e ùndighi e gasi sighende, pro su nùmeru duos e pro totus sas chentinas escludende sos nùmeros chentu, millichentos, etc. Custa caraterìstica est presente uguale siat in s'ispagnolu siat in su portughesu. In sardu tenimus, duncas, pro esempru, unu pipiu / una pipia, duos pitzinnos / duas pitzinnas, chentu e unu rios, chentu e una biddas, dughentos òmines / dughentas domos.

In sardu tenimus, che a in s'italianu, duas formas diferentes pro milli e duamìgia/duamiza/duamilla.

Tabella de sos nùmeros basada in subra de sas variantes logudoresas de su Màrghine e de su Guilcer e de su nugoresu, in cussas de transitzione de su Barigadu e in cussas campidanesas de sa Marmilla^[437]

Sos nùmeros dughentos, treghentos e, petzi in campidanesu, seschentos tenent una forma pròpia, dughentos e treghentos in LSC e logudoresu, duxentus, trexentus e sexentus in campidanesu, in ue su duos, su tres e su nùmeru chentu sunt modificados; custu fenòmenu est presente fintzas in portughesu (duzentos, trezentos); sas àteras chentinas imbetzes benint iscritas chene modificare nen su nùmeru de base nen chentu/centu, pro custu batorchentos/cuatrucentus, otochentos/otucentus, etc. Su fonema "ch" de chentos in sa grafia logudoresa si pronùntziat semper g, a etzetzione de su nùmeru seschentos, e sa "c" de su campidanesu centus semper comente a x (j frantzesu de journal). In nugoresu "ch" si pronùntziat imbètzes semper k, pro custu totus sos nùmeros sunt iscritos cun "ch" in custa variante.

Sos nùmeros 101, 102, gasi comente 1001, 1002, etc., andant iscritos in manera separada chentu e unu, chentu e duos, milli e unu, milli e duos, etc. Fintzas in custu casu, custa caraterìstica est cumpartzida cun su portughesu. Chentu est apostrofadu, fatu-fatu: chent'e unu, chent'e duos, prus raru est chi acontessat fintzas a milli: mill'e unu, mill'e duos, etc.

Sos nùmeros chi acabant cun unu, a etzetzione de ùndighi, chentu e ùndighi, etc., fatu-fatu benint apostofados fintzas issos, siat in sa forma masculina issoro siat in cussa feminina, si sa paràula chi sighet incumentzat pro vocale o pro h: bintun'òmines, bintun'amigas, etc.

biancu/ant. arbu, nieddu, ruju/arrùbiu, grogu, biaitu/asulu, birde/birdi/bildi, arantzu/aranzu/colore de aranju, tanadu/viola/biola, castàngiu/castanzu/baju.

In custu paràgrafu s'elencat, chene pretesa de cumpletesa peruna in mèritu, una parte de cussu muntone lessicale chi faghet parte siat de su sutaistradu, chi de sos medas subraistrados. In sos nùmenes cun duas o prus variantes si aporrit in antis su chi b’est in LSC, a pustis cussu in logudoresu (si est diferente dae sa LSC), e a pustis galu su campidanesu. Medas chircas ant postu in lughe su fatu chi sa cumpetèntzia de sos faeddadores adultos de su sardu no ammitet unu nùmeru de prèstidos, bènnidos de sas medas limbas dominantes in sos sèculos, prus mannu de su 15,5% de su lèssicu possedidu.^[438] Si bi sunt prus tèrmines, intre parèntesis o, si non bi sunt parèntesis, a primu, est su chi est in LSC.

CUC → cùcuru, cucurinu (es. Cùcuru 'e Portu in Aristanis; cfr. basco kukurr, cresta del gallo)^[439]

GON- → Gonone, Gologone, Goni, Gonnesa, Gonnosnò (cfr. grecu eòlico gonnos, montigru)

NUR-/'UR- → ant. nurake → nuraghe/nuraxi, Nurra, Nora, Noragugume

NUG: Nug-or; Nug-ulvi (cfr. islavu noga, pee o anca; siat in Nùgoro siat in Nùivi sunt logos in pee de unu monte)

ASU-, BON-,

GAL → Gallura ant. Gallula, Garteddi, Galilenses, Galile

GEN-, GES- → Gèsturi

GOL-/'OL → Gollei, Ollollai, Parti Olla (Parteolla), golostri/golostru/golóstiche/ golóstise/golóstiu/golosti/'olosti (in islavu ostrь, "ispinosu"; su bascu gorosti, a su cale s'assotziat, est de orìgine disconnota e probabilmente paleoeuropea, cfr. difatis grecu kélastros)

EKA-, KI-, KUR-,

KAL/KAR- → Karalis → ant. Calaris (Casteddu), Carale, Calallai

ENI → ogl. eni (àrbore de su tassu, cfr. albanesu enjë, àrbore de su tassu);

MAS-, TUR-, MERRE (logu sacru) → Macumere (Macumere);

GUS → Gùsana (cfr. serbu guša, gula)

muvara/muvrone (mugrone), toneri (tacu, torrione), garroppu (gorropu), chessa

THA-/THE-/THI-/TZI (artìculu) → tzilibirche, tziligugu, tziligherta, tzinìbiri, tzinniga [1](stipa tenacissima), tzirulia;

CHOURMÁ → curma^[440]

CUSMIN → guspinu

MS' → mitza^[441]

SIKKÍRIA → tzichiria

YAʿAR ‘bosca’ → giara

ZERAʿ sèmene’ → *zàrula → camp. tseúrra ‘pugione, piumitedda embrionale de su sèmene de su trigu’

ZIBBIR → camp. tzìpiri (romasinu)

ZUNZUR ‘corregiola’ → camp. zìntzirii/síntsiri

MAQOM-HADAS → Magumadas ‘logu nou’

MAQOM-EL? ("logu de deus")/MERRE? → Macumere

TAM-EL → Tumoele, Tamuli (logu sacru);

ACCITUS → ant. kita → chida/cida (derivada dae sos turnos setimanales de sas guàrdias giudicales)

ACETU(M) → ant. aketu>aghedu/achetu/axedu (aghedu)

ACIARIU(M) → atharzu/atzarzu/atzargiu/atzarju (atzàrgiu)

ACINA → ant. àkina, àghina/àxina (àghina)

ACRU(M) → agru, argu (aspru, àtzidu)

ACUS → agu (agu)

AERA → aèra/àiri

AGNONE → anzone/angioni (angione)

AGRESTIS → areste/aresti (areste)

ALBU(M) → ant. albu>arbu (biancu/arbu)

ALGA → arga/àliga (arga; alga)

ALTU(M) → artu (artu)

AMICU(M) → ant.amicu → amigu (amigu)

ANGELU(M) → anghelu/ànjulu (ànghelu)

AQUA(M) → abba/àcua (abba)

AQUILA(M) → avas/àbbile/àchili (àbbila)

ARBORE(M) → arbore/arvore/àrburi (àrbore)

ASINUS → àinu (àinu)

ASPARAGUS → camp. sparau (ispàragu)

AUGUSTUS → austu (austu)

BABBUS → babbu (babbu)

BASIUM → basu, bàsidu (basu)

BERBECE → berbeke/berbeghe/prebeghe/brebei (berbeghe)

BONUS → bonu (bonu)

BOVE(M) → boe/boi (boe)

BUCCA → chea (buca)

BURRICUS → burricu (àinu)

CABALLUS → ant. cavallu/caballu → caddu/cuaddu/nug. cabaddu (caddu)

CANE(M) → cane/canes (cane)

CAPPELLUS → cappeddu, capeddu (capeddu)

CABRA(M) → cabra/craba (cabra)

PETZA → carre/carros (petza umana, biva)

CARNEM SECARE → carrasegare/ nug. carrasecare (carrasegare; "segare sa petza" in su sensu de la imbolare, ca oramai est a curzt su cumintzu de sa Cuarèsima; s'etimologia de su faedu italianu carrasegare tenet su matessi significadu de orìgine, si puru una forma diferente (de carnem catzare); sa forma latina est issu matessi unu calcu de su gregu apokreos)^[442][443]

CARRU(M) → carru (carru)

CASEUS → casu (casu)

CASTANEA → castanza/castanja (castàngia)

CATTU(M) → gattu (gatu)

CHENA PURA → chenàbura/chenàbara/cenàbara/nug. chenàpura (chenàbura; custu nùmene fiat in orìgine una definitzione difùndida intre sos ebreos de s'Àfrica setentrionale pro indicare su chenàbura sero, su momentu chi beniat preparadu su màndigu pro su sàbadu. Giudeos nordafricanos medas si sunt insediados in Sardigna a pustis de èssere istados espèllidos dae sas terras issoro dae sos Romanos. A issos si depet cun probabilidade sa paràula sarda pro chenàbura)^[444]

CENTUM → chentu/centu (chentu)

CIBARIUS → civràxiu, civraxu (pane tìpicu sardu)

CHIMBE → chimbe/cincu (chimbe)

CIPULLA → chibudda/cibudda (chibudda)

CIRCARE → chircare/circai (chircare)

CLARU(M) → craru (craru)

COCINA → ant.cokina → coghina/coxina (coghina)

COELU(M) → chelu/celu (chelu)

COLUBER → colovra/colorat/coloru (colòvra)

CONCHA → conca (conca)

CONIUGARE → cojuare/coyai (cojuare)

CONSILIU(M) → ant.consiliu → cunsizzucunsigiu/cunsillu (cussìgiu)

COOPERCULU(M) → cropettore/cobercu (cobercu)

CORIU(M) → corzu/corju/corgiu (còrgiu)

CORTEX → ant. gortike/borticlu → ortighe/ortiju/ortigu (ortigu)

COXA(M) → cossa/cosça (cossa)

CRAS → cras/crasi (cras)

CREATIONE(M) → criatura/criathone/criadura (creatura)

CRUCE(M) → ant. cruke/ruke → rughe/(g)ruxi (rughe)

CULPA(M) → curpa (culpa)

DECE → ant.deke → deghe/dexi (deghe)

DEORSUM → josso/jossu (giosso)

DIANA → jana (fata)

DIE → die/dii (die)

DOMO/DOMUS → domo/domu (domo)

ECCLESIA → ant. clesia → cheja/crèsia (crèsia)

ECCU MODU/QUOMO(DO) → còmo/imoi (como)

ECCU MENTE/QUOMO(DO) MENTE → comente/comenti (comente)

EGO → ant.ego → deo/eo/jeo/deu (deo)

EPISCOPUS → ant. piscopu → pìscamu (pìscamu)

ECUÀNIME(M) → ebba/ègua (giumenta)

ERICIUS → eritu (eritzu)

ETIAM → eja (eja)

EX-TZITARE → ischidare/scidai (ischidare)

FABA(M) → ava/faa (fava)

FABULARI → faeddare/foeddare/fueddai (faeddare)

FACERE → ant. fakere → fàghere/faghes (fàghere)

FALCE(M) → ant.falke → farche/nche fàghere (farche)

FEBRUARIU(M) → ant. frearju → frearzu/frearju/friarju (freàrgiu)

FEMINA → fèmina (don)

FILIU(M) → ant. filiu/fiju/figiu → fizu/figiu/fillu (fìgiu)

FLORAS(M) → frore/frori (frore)

FLUMEN → ant.flume → frùmene/frùmini (riu)

FOCU(M) → ant. focu → fogu (fogu)

FOENICULU(M) → ant.fenuclu → fenugru/fenugu (fenugru)

FOLIA → fozza/truma (fògia)

FRATER → frade/fradi (frade)

FUNE(M) → fune/funes (fune)

GELICIDIU(M) → ghilighia/chilighia/cilixia (ghilighia, gelu)

GENERU(M)→ ghèneru/ènneru/gèneru (ghèneru)

GENUCULUM → inucru/benugu/genugu (ghenugru)

GLAREA → giarra (giarra)

GRAVIS → grae/grai (grae)

GUADU → ant.badu/vadu → badu/bau (badu)

HABERE → àere/a sos (tènnere)

HOC ANNO → ocannu (ocannu)

HODIE → oe/oje/oi (oe)

HOMINE(M) → òmine/òmini (òmine)

HORTU(M) → ortu (ortu)

IANUARIUS, IENARIU(M) → ant. jannarju> bennarzu/ghennarzu/jennarju/ghennargiu/gennarju (ghennàrgiu)

IANUA → janna/genna (ghenna)

ILEX → ant.elike → elighe/ìlixi (èlighe)

IMMO → emmo (emmo, eja)

IN HOC → ant. inòke → inoghe/innoi (inoghe)

INFERNU(M) → inferru/ifferru (inferru)

SOS(N)SULA → ìsula/iscra (ìsula)

INIBI → inie/innia (in ie)

IOHANNES → Juanne/Zuanne/Juanni (Giuanne)

IOVIA → jòvia/jòbia (giòvia)

IPSU(M) → subra (subra)

IUDICE(M) → ant. iudike → juighe/zuighe (giùighe)

IUNCU(M) → ant. juncu → zuncu/juncu (giuncu)

IUNIPERUS → ghinìperu/inìbaru/tzinnìbiri (ghinìperu)

IUSTITIA → ant. justithia/justizia → justìtzia/zustìssia (giustìtzia)

LABRA → lavra/lara (lavra)

LACERTA → thiligherta/calixerta/caluxèrtula (tziligherta)

LARGU(M) → largu (largu)

LATER → camp. làdiri (làdiri, matone cruu)

LIGNA → linna (linna)

LINGERE → lìnghere/lingi (lìnghere)

LIMBA(M) → limba/lìngua (limba)

LOCU(M) → ant. locu → logu (logu)

LUTU(M) → ludu (ludu)

LUX → lughe/luxi (lughe)

MACCUS → macu (macu)

MAGISTRU(M) → maìstu (maistru, mastru)

MAGNUS → mannu (mannu)

MALUS → malu (malu)

MANUS → manu (manu)

MARTELLUS → martheddu/mateddu/martzeddu (marteddu)

MERIDIES → merie/merì (merie)

META → meda (meda)

MULIER → muzere/mulleri (mugere)

CONTARE → nàrrere/nai (nàrrere)

NEMO → nemos (niunu)

NIX → nie/nii/nug. nibe (nie)

NUE(M) → nue/nui (nue)

NUCE → ant. nuke → nughe/nuxi (nughe)

OCCIDERE → ochidere, bochire/bociri (ochire)

OC(U)LU(M) → ogru/oju/ogu/nug. ocru (ogru)

OLEASTER → ozzastru/ogiastru/ollastu (ogiastru)

OLEUM → oliu → ozu/ogiu/ollu (ògiu)

OLIVA → olia (olia)

ORIC(U)SA(M) → ant.oricla → origra/orija/origa/nug. oricra (origra)

OVU(M) → ou(ou)

PACE → ant.pake →pagas/paxi/nug. pake (paghe)

PALATIUM → palathu/palàtziu/palatzu (palatzu)

PALEA → paza/pagia/bòcia (pàgiat)

PANE(M) → pane/panes

PAPPARE → camp. papai (papare)

PARÀBOLA → paraula (paràula)

PAUCUS → pagu (pagu)

PECUS → pegus (pegus, capu de bestiàmene)

PEDIS → pe/pei/nug. pede (pee)

PEIUS → pejus/peus (peus)

PEDDE(M) → pedde/peddi (pedde)

PERSICUS → pèrsighe/pèssighe (pisca)

PETRA(M) → pedra/perdat/nug. preda (pedra, perda)

PETTIA(M) → petha/petza (petza)

PILUS → pilu (pilu), pilos/pius (pilos)

PIPER → pìbere/pìbiri (pepe)

PISCARE → piscare/piscai (piscare)

PISCE(M) → pische/piscet (pische)

PISINNUS → pitzinnu (pipiu, giòvanu, piseddu)

PISUS → pisu (sèmene)

PLATEA → pratha/pratza (pratza)

PLACERE → piàghere/pràghere/praxi (geniare)

PLANGERE → prànghere/prangi (prànghere)

PLENU(M) → prenu (prenu)

PLUS → prus (prus)

POLYPUS → purpu/prupu (purpu)

POPULUS → pòpulu/pòbulu (pòpulu)

PORCU(M) → porcu/procu (porcu)

POST → pustis (pustis)

PULLUS → puddu (puddu)

PUPILLA → pobidda/pubidda (mugere)

PUTEUS → puthu/putzu (putzu)

CANDO → cando/candu (cando)

QUATTUOR → battor(o)/cuatru (bator)

QUERCUS → chercu (chercu)

QUID DEUS? → ite/ita? (ite?)

RADIUS → raju (raju)

RAMU(M) → ramu/arramu (ramu)

REGNU → rennu/urrennu (regnu)

RIVUS → ant. ribu → riu/erriu/arriu (riu)

ROSMARINUS → ramasinu/arromasinu (romasinu)

RUBEU(M) → ant. rubiu → ruju/arrùbiu (ruju)

SALIX → salighe/sàlixi (sàlighe)

SANGUEN → sàmbene/sànguni (sàmbene)

SAPA(M) → saba (sapa, saba)

ISCALAT → iscala/scala (iscala)

SCHOLA(M) → iscola/iscolat (iscola)

SCIRE → ischire/sciri (ischire)

SCRIBERE → iscrìere/scriri (iscrìere)

SECARE → segare/segai (segare)

SECUS → dae segus/a-sos segus (dae segus)

SERO → sero/ant.camp. seru (sero)

SINE CUM → kene/kena/kentza/sena/setza (sena, chene)

SOLAS(M) → solas/solos (solas)

SOROR → sorre/sorri (sorre)

SPICA(M) → ispiga/ispiga (ispiga)

ISTARE → istare/istas (istare)

STRINCTU(M) → strintu (istrintu)

SUBERU → suerzu/suerju (chercu de ortigu)

SULPHUR → tùrfuru/tzùrfuru/tzrùfuru (sùrfuru)

SURDU(M) → surdu (surdu)

TEGULA → teula (tèula)

TEMPUS → tempus (tempus)

THIUS → thiu/tziu (tziu)

TRITICUM → trigu/nug. trìdicu (trigu)

UMBRA → umbra (umbra)

UNDA → unda (unda)

UNG(U)SA(M) → unja/ungra/untet (ungra)

VACCA → baca (vaca)

VALLIS → badde/baddi (badde)

VENTU(M) → bentu (bentu)

VERBU(M) → berbu (verbu)

BESPE(M) → ghespe/bespe/ghespu/espi (bespe)

VECLUS(AGG.) → betzu/becciu (betzu)

VECLUS(S) → ant. veclu → begru/begu (linna betza)

VIA → bia (bia)

VICINUS → ant. ikinu → bighinu/bixinu (probe)

VIDERE → bìdere/bìere/biri (bìdere)

VILLA → ant. villa → billa → bidda (bidda)

VINEA(M) → binza/bingia (bìngia)

VINU(M) → binu (binu)

BOGHE → ant. voke/boke → boghe/boxi (boghe)

ZINZALA → thìnthula/tzìntzula/sìntzulu (tzìntzula)

AGROIKÓS → gr. biz. agrikó → gregori ‘terrenu egadu’^[445]

FLASTIMAO → frastimare/frastimai (frastimare)

KAVURAS ‘granchio’ → camp. kavuru (càvuru)

KASKO → cascare ‘cascare’

*KEROPÓLIDA → kera/chera óbida ‘chera chi serrat su favu’

KHÓNDROS ‘frocos de avena; cartilàgine’ → gr. biz. kontra → log. iskontryare (iscontriare)

KLEISOÛRA ‘cungiada’ → krisura (krisayu, krisayone) (crisura, cungiada de unu podere)

KONTAKION → ant. condake → condaghe/cundaxi ‘collida de atos’

KYÁNE(OS) ‘biaitu iscuru’ → camp. ghyani ‘mantu morello de caddu (o de boe)’

LEPÍDA ‘lama de gurteddu’ → leppa ‘gurteddu’

Λουχὶα → ant. Lukìa → Lughìa/Luxia (Lughia)

MERDOUKOÚS, MERDEKOÚSE ‘maggiorana’ → centr. mathrikúsya, camp. martsigusa (martzigusa)

NAKE → annaccare (cullare)

PSARÓS ‘murru’ → *zaru → log. medievale arzu

σαραχηνός → theraccu/tzeracu (tzeracu)

Στέφανε → Istevane/Stèvini (Istèvene)

ACABAR → acabare/acabai (acabare; cf. spa. acabar)^[446]

AIXÌ → camp.aici (aici, gasi)

AIXETA → log. isceta (cannella de sa carrada)

ALÈ → alenu (alenu, àlidu)

ARRACADA → arrecada (arrecada)

ARREU → arreu (arreu)

AVALOT → avollotu (abbolotu; cf. spa. alboroto (ant. alborote))

BANDA → banda (banda, ladu)

BANDOLER → banduleri (banduleri; in manera originària bandidu; cf. spa. bandolero)

BARBER → barberi (barberi; cf. spa. barbero)

BARRA → barra

BARRAR → abarrare (in su catalanu de oe però signìficat isbarrare)

BELLESA → bellesa

(AL)BERCOC → luog. barracoca (piricoco; dae una tèrmine baleàricu coladu posca fintzas a s'aligheresu barracoc)

BLAU → camp.brau (biaita)

BRUT, -A → brutu, -a (brutu)

BURRO → burricu (cf, spa. burro e borrico)

BURUMBALLA → burrumballa

BUTXACA → busciaca/buciaca (butzaca, bursa)

CADIRA / CARIA (vocabolo achi esistet galu in saligheresu) → camp. cadira (cadira, cadrea); Caría (sambenadu sardu)

CALAIX → camp. calaxu/calasciu (calàsciu)

CALENT → caente/callenti (caente; cf. spa. caliente)

CARRER → carrera/carrela (carrera)

CULLERA → cullera (cullera)

CUITAR → coitare/coitai (coitare)

DESCLAVAMENT → iscravamentu

DESITJAR → disigiare/disigiai (disigiare)

ESTIU → istiu (istiu; cf. spa. estío, lat. aestivum (tempus))

FALDILLA → faldeta (fardeta)

FERRER → ferreri

GARRÓ → garrone, -i (garrone)

GOIGS → camp. gocius (gosos)

GRIFÓ → anturzu, -i (antùrgiu)

GROC → grogo, -u (grogu)

ENHORABONA! → innorabona! (innorabona, norabonas!; cf. spa. enhorabuena)

ENHORAMALA! → innoramala! (innoramala, noramalas!)

ESMORZAR → ismurzare/ismurgiare/irmugiare/imrugiare (ismurgiare)

ESTIMAR → istimare/istimai (istimare)

FEINA → faina

FLASSADA → frassada (frassada, cf. spa. frazada)

GÍNJOL → gínjalu

IAIO, -A → jaju, -a (mannoi, -a; cf. spa. yayo, -a)

JUTGE → camp. jugi/log. zuzze (giùighe)

LLEIG → camp. léggiu/log. lezzu (feu)

MANDRÓ → mandrone, -i (mandrone)

MATEIX → matessi

MITJA → mìgia, log. miza (mìgia)

MOCADOR → mucadore, -sos (mucadore)

ORELLETA → orilletas

PAPER → paperi

PARAULA → paràula

PLANXA → prància (pràntzia; prèstidu de orìgine frantzesa, anteriora a s'ispagnolu plancha)

PREMSA → prentza^[447]

PRESÓ → presone, -i (presone)

PRESSAT → presse, -i (presse)

PRÉSSEC → prèssiu

PUNXA → camp. punça/log. puntza (puntza)

QUIN, -A → camp. chini (chini, in catalanu signìficat "cale", in sardu "chie")

QUEIXAL → sardu tzentrale e camp. caxale/casciale, -i (casciale)

RATAPINYADA → camp. ratapignata

RETAULE → arretàulu (retàulu)

ROMÀS → nug. arrumasu (làngiu; in manera originària in catalanu "abarradu" → abarradu a letu → romanidu→ ismagridu, làngiu)

SABATA → camp.sabata (sabata)

SABATER → sabateri

SAFATA → safata^[113]

SEU → camp. seu (sea, sede, catedrale, "sede de su pìscamu")

SÍNDIC → sìndigu

SíNDRIA → sìndria

TANCAR → tancare/tancai (tancare)

TINTER → tinteri

ULLERES → camp. ulleras

VOSTÈ → log. bostè/camp .fostei o fustei (vostè, pronùmene de cortesia; dae bostra merced, bostra mercede; cf. spa. usted)^[448]

Sas boghes in ue no est inditada s'etimologia sunt boghes de orìgine latina de sas cales s'ispagnolu at modificadu su significadu originàriu chi teniant in latinu e su sardu at pigadu su significadu ispagnolu; pro sas boghes chi s'ispagnolu at pigadu dae unas àteras limbas est indicada s'etimologia issoro comente indicada dae sa Real Academia Española.

ADIÓS → adiosu^[446]

ANCHOA → ancioa

APOSENTO → aposentu

APRETAR, APRIETO → apretare, apretu

ARENA → arena

ARRIENDO → arrendu

ASCO → ascu

ASUSTAR → assustare/assustai (assustare; in camp. est prus difùndidu atziccai, chi issu matessi benit de s'ispagnolu ACHICAR)

ATOLONDRADO, TOLONDRO → istolondrau (istolondradu)

AZUL → camp. asulu (asulu; paràula arribbada a s'ispagnolu de s'àrabu)^[449]

BARATO → baratu

BARRACHEL → barratzellu/barracellu (barratzellu; paràula custa chi est fintzas colada a s'italianu regionale de sa Sardigna, in ue sa paràula barracello indicat difatis una guàrdia de su sartu chi fàghet parte de sa cumpangia barratzellare)

BÓVEDA → bòveda, bòvida (bòveda)^[450]

BRAGUETA → bragheta (bragheta; su tèrmine "braghetta" o "brachetta" est presente fintzas in italianu, ma cun àteros significados; cun custu significadu est difùndidu fintzas in s'italianu regionale de sa Sardigna: cf. cat. bragueta)

BRINCAR, BRINCO → brincare, brincu (brincare, brincu; tèrmine arribbadu in ispagnolu dae su latinu vinculum, ligàmene, paràula chi a pustis l'ant modificada e at assùmidu unu significadu diferente de su totu in castiglianu e chi a pustis, cun custu, est colada a su sardu, fenòmenu cumpartzidu dae medas àteros ispagnolismos)^[451]

BUSCARE → buscare/buscai (buscare; cf. cat. buscare)

CACHORRO → caciorru

CALENTURA → calentura, callentura (calentura)

CALLAR → cagliare/chelare (callare; cf. cat. callar)

CARA → cara (cara; cf. cat. cara)

CARIÑO → carignu

CERRAR → serrare/serrai (serrare)

CHASCO → ciascu

CHE (esclamatzione de ispantu de orìgine onomatopeica impreada in Argentina, Uruguai, Paraguai, Bolìvia e in Ispagna in sa zona de Valencia) → cé (esclamatzione de ispantu impreada in totu sa Sardigna)^[452]

CONTARE → contare/contai (contare; cf. cat. contare)

CUCHARA → log. cocciari (cutzara) / camp. coccerinu (cutzarinu), cocciaroni (cutzara manna)

DE BALDE → de badas

DÉBIL → dèbile, -i (dèbile; cf. cat. dèbil)

DENGOSO, -A, DENGUE → dengosu, -a, dengu^[453]

DESCANSAR, DESCANSO → discansare/discantzare, discansu/discantzu (discansare, discansu; cf. cat. descansar)

DESDICHA → disdìcia (disdìtzia)

DESPEDIR → dispidire/dispidì (dispidire)

DICHOSO, -A → diciosu, -a (ditzosu)

HERMOSO, -A → ermosu, -a / elmosu, -a (ermosu)

EMPLEO → impleu (impreu)

ENFADAR, ENFADO → infadare/irfadare/iffadare, infadu/irfadu/iffadu (infadare, infadu; cf. cat. enfadar)^[454]

ENTERRAR, ENTIERRO → terrare, interru (terrare, interrare, interru; cf. cat. enterrar)

ESCARMENTAR → iscalmentare/iscrammentare/scramentai (iscarmentare; paràula de etimologia originària disconnota)^[455]

ESPANTAR → ispantare/spantai (ispantare; in sardu e in saligheresu, chert nàrrere meravigliare; cf. cat. espantar)

FEO → feu

GANA → gana (cf. cat. gana; paràula de etimologia originària dudosa)^[456]

GARAPIÑA → carapigna^[457]

GASTO → gastu

GOZOS → log. gosos/gotzos (gosos, cumpositziones poèticas sacras; cf. gocius)

GREMIO → grèmiu (grèmiu; fintzas custa paràula faghet parte de s'italianu faeddadu in Sardigna, in ue sos grèmios sunt, pro esempru, sas corporatziones de mestieris de sos Candelieris de Tàtari o de sa Sartìglia de Aristanis; in paris chi in Sardigna e in ispagnolu, sa paràula s'impreat fintzas in portughesu, gremio, catalanu, gremi, tedescu, Gremium, e in s'italianu faeddadu in Isvìtzera, in su Canton Ticinu)

GUISAR → ghisare (ghisare; cf.cat. guisar)

HACIENDA → sienda^[442]

HÓRREO → òrreu

JÍCARA → cìchera, cìcara (tzìchera; paràula bènnida dae su náhuatl)^[458]

LÁSTIMA → làstima

LUEGO → luegus (luego)

MANCHA → log. e camp. mància, nug. mantza (mantza)

MANTA → manta (manta; cf. cat. manta)

MARIPOSA → mariposa

MESA → mesa

MIENTRAS → camp. mentras (mentres, cf. cat. mentres)

MONTÓN → muntone (muntone; cf. cat. munt)^[459]

OLVIDAR → olvidare

PEDIR → pedire

PELEA → pelea

PLATA → prata

PORFÍA → porfia^[460]

PASADA → posada

PREGUNTAR, PREGUNTA → preguntare/pregontare, pregunta/pregonta (preguntare/pregontare, pregunta/pregonta; cf. cat. preguntar)

PUNTAPIÉ (s.m.) → puntepé/puntepei (s.f.) (punta de pee)

PUNTERA → puntera

QUERER → chèrrer(e) (chèrrere)

RECREO → recreu

RESFRIARSE, RESFRÍO → s'arrefriare, arrefriu (refriare, refriu)

SIGHIRE → sighire

TAJA → tacca (taca)

TIRRIA, TIRRIOSO → tirria, tirriosu (tìrria, tirriosu; cf. cat. tírria)^[461]

TOMATE (s.m.) → nug. e tzentrale tamata/camp. e gall. tumata (s.f.) (tomata; paràula bènnida dae su náhuatl)^[462]

TOPAR → atopare/atopai (adobiare; boghe onomatopeica; cf. cat. topar)^[463]

VENTANA → log. e camp. ventana/log. bentana (vantana, bentana)

VERANO → log. beranu

ARANCIO → aranzu/arangiu (arantzu)

AUTUNNO → atonzu/atongiu (atòngiu)

BELLO/-A → bellu/-a

BIANCO → biancu

CERTO/-A → tzertu/-a

CINTA → tzinta

CITTADE → ant. kittade → tzitade/citade/tzitadi/citadi (tzitade)

GENTE → zente/genti (gente)

INVECE → imbètzes/imbecis (imbetzes)

MILLE → milli

OCCHIALI → otzales

SBAGLIO → irballu/isbàlliu/sbàlliu (isbàlliu)

VERUNO/-A → perunu/-a

ZUCCHERO → thùccaru/tzùccaru/tzùcuru (tzùcaru/tzùcuru)

Su matessi argumentu a sa minuda: Nùmenes sardos e Sambenados sardos.

Dae sa limba sarda derivant tantu sos nùmenes istòricos de persone (nùmene / nomen / nòminet-e / lumene o lomini) e sos nomìngios (nòmìngiu o paranùmene / nominzu / o paralumene / paranomen / paranomine-i), chi sos sardos si diant àere cunferidu unu cun s'àteru finas a s'època cuntemporànea, cantu una parte manna de sos sambenados (sambenadu / sangunau) difùndidu galu oe in totu s'ìsula.