Orosei

Orosei naschet in sa bassura de sa badde de su riu Tzedrinu chi dat su nùmene a sa costa mesu orientale sarda chi est longa degheoto chilòmetros. Su sartu suo s'isterret in totu sa costa pro belle noranta chilòmetros e nche collit fintzas sas fratziones de Sos Àlinos, Cala Liberoto, Cala Ginepro e Bidderosa.

Sa bidda est rugrada dae sa carrera istatale 125, s’orientale sarda, e dae custa s’iscassat a sa 129, àteru caminu istatale chi nche leat a Nùgoro.

Orosei, chi est sa bidda prus manna de sa Baronia arta, tenet unu tzentru istòricu bellu e dèchidu, cun palatzitos de pedra nuda e carchina bianca cun cortes mannas e deghiles. Crèsias, arcos, pratzitas e iscalas (èstinas) la faghent galu prus galana.

Su Gulfu de Orosei, chi in sas làcanas suas est inghiriadu dae costas e montes, est cunsideradu intra sos parcos natzionales prus bellos e de balia manna. S’ispiàgia prus a curtzu est Marina de Orosei, longa duos chilòmetros e lada una trintina de metros.

A curtzu de s’istàniu chi naschet dae su riu Tzedrinu b’at manera de bìdere un'avifàuna chi est sa cuntentesa de sos naturalistas.

Conca a Durgali b’at s'ispiàgia de Osala e a palas suas b’at una pineta chi regalat umbra dèchida. Currende in palas conca a Thiniscole s’agatant àteras ispiàgias galanas: Santa Maria, Fuile de mare; prus a dae in antis, a 12 chilòmetros dae Orosei, b’est Cala Liberoto, lacanada dae iscollieras de granitu in colore de rosa. Custu s'agatat fintzas in àteras ispiàgias chi sighint in su litorale e nòdidas a totus: Cala Ginepro, Sa Curcurica e Bidderosa, lacanante cun Thiniscole.

Sa crèsia parrochiale est Santu Jacu Majore, cun sa fatzada de su Setighentos e cun bòvedas carrargiadas cun matone cruu. A s’àtera banda b’est sa crèsia de su Rosàriu, cun una fatzada baroca; sa crèsia de Sas ànimas; Sa crèsia de Sant’Antoni, chi una borta fiat unu santuàriu de campagna, ma oe si podet mirare chi siat in mesu de sa bidda ca a in tundu est totu fraigadu a domos tziviles; de mentovare est sa turre pisana, chi est in intro de sa corte.

In Orosei b’at fintzas su museu Don Nanni Guiso. E non si nche depet ismentigare su santuàriu de Nostra Segnora de su Remèdiu, intundadu dae sas cumbessias chi si prenant de gente dae sas primas dies de cabudanni pro fàghere sa novena.

A curtzu de sa foghe de su riu Tzedrinu b’est sa Crèsia de Santa Maria, incumintzada in su de XIII sèculos dae sos benduleris pisanos. In custa crèsia bi sunt ex voto meda e s’ùrtima domìniga de su mese de maju devennet logu de pellegrinàgiu: si leat s'istàtua de Nostra Segnora in barca colende riu-riu.

In su sartu de Orosei sunt medas sos arrastos archeològicos moende dae su tempus prenuràgicu e chi testimòniant presèntzia de s'òmine in su giassu oroseinu.

Sas istigas archeològicas suas andant dae s’època prenuràgica e arribant a sa romana; mentovamus sos nuraghes de Casteddu de Loche, Chilivri, Dudurri, Gabriele, Linna Arta, Muriè, Nererie, Nurru, Ordignai, Orgoi, Papacasu, Portu, Rampinu, Santa Lughia, Strullio, Su Nurache, Tendone; intre custos est de importu mannu su Linnarta.

Sunt medas sos giassos de època romana e mescamente rastos de una bidda imperiale e necròpolis diferentes. Sa bidda de oe si podet nàrrere chi naschet in su giassu de s'antigu Fanum Carisi chi in s’edade de mesu arta est divènnida unu bighinadu de importu inghiriadu dae muros e dae turres.

At fatu parte de su Giuigadu de Gaddura in intro de sa Curadoria de Garteddi. Sos Giùighes aiant fraigadu unu casteddu e in su tempus fiant andadas a in antis atividades portuales medas, mandadas a in antis dae una comunidade de benduleris de su logu in su de su de XIV sèculos.

A pustis de sos Aragonesos in su 1324 su portu de Orosei l’aiant dadu in fèudu a Galcerando de Sentmenat chi aiat ghetadu unu pore de goddetas chi aiant postu in crisi totu sas atividades portuales. Nàschida sa gherra intre Gènova e Aragona, su portu l’ant atacadu e iscontzu pustis de su 1342; sos eredes de Sentmenat aiant bèndidu Orosei e su portu suo a Timbora de Rocabertì, mugere de Marianu IV. Su re catalanu-aragonesu si fiat postu però contra a custa lassa ca aiat cumpresu su perìgulu chi su portu nche podiat rùghere in manos de sa mugere de su giùighe de Arborea.

Pustis de su cumintzu de sa prima gherra intre Arborea e Aragona sa bidda l’ant ocupada sas trupas arborensas chi l’ant mantesa fintzas a sa fine de sa gherra, collende·la in su Giuigadu de Arborea. Pustis de sa fine de su giuigadu, sa bidda, intzuida dae su Visconte de Barbona, est abarrada ostile a sos Aragonesos. In su 1432 Orosei faghiat parte de su fèudu codiadu a Ferdinando Dalmanciano chi però si nche fiat mortu in su 1438. A pustis si l’at comporadu Enrico Guevara e custu in su 1449 l’at codiadu a Salvatore Guiso. Guiso, tando, aiat fatu de Orosei su cabu-de-logu de su fèudu preferende·lu a Garteddi giai postu a banda, e chirchende de torrare a bogare a campu, amparare e dare balia a sas atividades de su portu chi, mancari derrutu, sighiat a traballare. Una borta mortos sos Guisos, in su 1590, Orosei est coladu in manos de sos Manca-Guiso e custos l’ant mantesu pro tantos sèculos.

Sas atividades portuales in fines, tzelant pro semper in su de XXII sèculos, cando su male istare de sa gente s’est bortadu contra a su malu fàghere de sos barones e s'amministratzione issoro. Sos Manca-Guiso sunt bènnidos mancu in su 1788 e sos Ama ant chircadu de pigare possessu de sa bidda, ma sena bi resèssere, a pustis de un’època de brigas cun sos de su dàtziu. Su tempus mègius, in ogni casu, Orosei l’at bìvidu in s’època de sos pisanos, cando, in suta de su domìniu de sos barones Guiso, est divènnidu unu portu de importu mannu cun ancoràgios in su riu Tzedrinu. A pustis de su tempus de sos aragonesos est incumintzada sa ruina sua, mescamente pro more de sa malària e fintzas de sas bardanas de sos moros e de s’arenòngiu de su riu.

Ebbia in su 1808 sa bidda si podet cunsiderare a beru lìbera dae sos pesos feudales. In su 1821 at incumintzadu a fàghere parte de sa Provìntzia de Nùgoro e dae su 1848, una borta serradas sas Provìntzias, a fatu parte de sa matessi amministratzione fintzas a su 1859.

Sas atividades econòmicas nòdidas sunt sa massaria, mescamente s'ortalìtzia, sa fruticultura, sas bìngias e sos ulivares: no est a mancu su pastoriu. In custas ùrtimas deghinas de annos ant ismanniadu fintzas atividades industriales; sa bogada e su contivìgiu de su màrmaru, in logu de mare su piscadu, atividades de maistros de linna e de muru. Fintzas s'indùstria turìstica est bene ammaniada.

De ammentare est sa professone de sa Chida Santa: moet sa giòbia santa dae sa crèsia parrochiale, pustis de sa missa in Coena Dòmini, e sighit in sas sete crèsias de sa bidda. Aberint sos cunfrades de sos Oratòrios de sas Ànimas, de su Rosàriu e de Santa Rughe bestidos de ruju, chi giughent sas làntias antigas allutas e bàculos cun istatueddas traballadas; sighint sas fèminas in costùmene, chi bestint su gipone nieddu pro su dolu, deretu a pustis sighit su Cristu in su brassolu. Pustis de aere fatu su caminu de sas sete crèsias, sa gente torrat a sa prima crèsia ue nche ponent su Cristu.

Bella est sa festa de Sant'Antoni, su 16 e su 17 de ghennàrgiu, cando alluent su fogu mannu cantu sa turre in sa Corte de Sant'Antoni. Sas fasches cumintzant a si collire dae su 6 de ghennàrgiu, e benint ammuntonadas a pagu a pagu in su pirone. In su tempus si creiat chi segundu ue afilaiat de su fumu si podiat divinare subra s'annada agrària. Pro sa festa benint distribuidos su pistiddu e su pane nieddu.

De importu mannu est sa festa de Nostra Segnora de su Rimèdiu. Su santuàriu est abitadu pro prus de unu mese dae sas famìlias chi abarrant in sas cumbessias, sa festa si faghet sa segunda domìniga de cabudanni. Gràtzia Deledda ammentat in Canne al vento su novenàriu, cando sas cumbessias sunt animadas, e momentos religiosos s'intrèverant a festas folclorìsticas ue totu sa traditzione de Orosei, de ballos e istrumentos musicales, dae sas boghes de sos tenores, a su tumbarinu, su pitiolu, a sas launeddas, a s'organeddu, a sa chiterra, acumpàngiant s'àera màgica de su Rimèdiu.

Dae su 1976 sa famìlia Guiso at torradu a bogare a campu sa Festa de Santa Maria de Mare, s'ùrtima domìniga de maju, chi agabbat cun sa professione de sas barcas totus froridas chi giughent sa Bìrghine in su Tzedrinu.

• Joyce Mattu, Orosei, in Biddas de sa provìntzia de Nùgoro, Ufìtziu Limba Sarda de sa Provìntzia de Nùgoro, 2014, pp. 74-77.

• (IT) Situ istitutzionale, in comune.orosei.nu.it.