Posta a sos pees de su Monte Ortobene, in unu tacu de granitu a unos 600 m.s.m., Nùgoro est crèschida comente tzentru amministrativu a cumintzare dae sa segunda metade de s'800.
Inoghe sunt nàschidos Gràtzia Deledda, iscritora, binchidora de su prèmiu Nobel pro sa Literadura in su 1926, Salvatore Satta, autore de "Il Giorno del Giudizio" e Frantziscu Ciusa, iscultore chi at fatu s'òpera "La madre dell'ucciso" fentomada bene puru a sa "Biennale di Venezia".
De su nùmene de sa bidda s’agatat su primu iscritu in su Condaghe de Santu Nigola de Truddas e in su de Santu Micheli de Salvenor cun sa forma de Nugor. A pustis est mentovadu in su Codex Diplomaticus Sardiniae e in su Rationes Decimarum ltaliae comente Nuor e in su Chorographia Sardiniae comente Nuoro.
S’etimologia de sa paràula no est crara. Segundu M. Pittau est topònimu sardianu o nuràgicu cun base latina: lat. Nuce(m) + su sufissu plurale nuràgicu or(o); segundu V. Tetti benit dae su sardu nughe, nughedu.
Segundu F.C. Casula benit dae su radicale nur, chi est collegadu a sa paràula nuraghe. Su radicale nur- s’agatat fintzas in s’iscritzione de s'època romana (FIN...NUR...) subra de una làbida posta in sa làcana intre Nùgoro e Oroteddi.
Sa tzitade de Nùgoro est su cabo de logu de sa provìntzia. Est collocada in una serra de granitu, inghiriada dae baddes e montes, a 532 metros de artària. Est a pees de su Monte Ortobene, artu 955
metros, ricu de buscos, funtanas e monumentos archeològicos.
Su tempus est temperadu fritu cun temperaduras mèdias de 13°-14° in s’arcu de s'annu e puntas suta de su zero in s’ierru e subra sos 30° in s’istiu. Prus de su mesu de su territòriu de sa Comuna de Nùgoro est ocupadu dae pàsculos, su tres-unu dae buscos e su restu dae terrinos de semenare e colturas linnosas.
Sa tzitade de Nùgoro est unu puntu de riferimentu importante pro sa cultura de totu sa Sardigna. Sa limba sarda est galu faeddada e impreada a fitianu. In su campu de sa mùsica est forte sa polifonia traditzionale de su càntigu a tenore e de sa versione prus moderna de sos coros polifònicos, su cantu a chiterra, sas garas de poesia a bolu e sos ballos. Sa literadura sarda est bene rapresentada dae medas poetas contemporàneos, iscritores, disegnadores de fumetos, tradutores, giornalistas, artistas e intelletuales modernos chi impreant su sardu iscritu e faeddadu pro sas óperas issoro.
Bestimentas traditzionales de Nùgoro
In tzitade medas sunt sos assòtzios culturales impignados in cada setore de sa cultura e de sa vida de sa comunidade. S'ambiente culturale nugoresu de primos de su Noighentos est istadu sa madrighe in ue si sunt formados e ant operadu intelletuales e artistas de importu siat nugoresos siat de sa provìntzia. Iscritores, pintores, iscultores, poetas chi ant lassadu un'eredade manna a sa tzitade. A dies de oe puru, sa vida culturale est bia fintzas pro sa presèntzia de tzentros culturales comente a s'Istitutu Superiore Regionale Etnogràficu (I.S.R.E.), su Museu de Arte Nugoresu (M.A.N.), s'Assòtziu Lìbera Universidade Nugoresa (A.l.L.U.N.) su sistema bibliotecàriu "Sebastiano Satta", su Museu Archeològicu Natzionale. Àteras ainas culturales sunt su recùperu de su Mercadu Tzìvicu intro de su progetu de isvilupu de su Parcu Gràtzia Deledda", su recùperu de su Teatru Eliseo, su progetu "Sos itineràrios de sa cultura Pratzas de Janas", sa retza de "Percursos de Arte" chi tocat temas diferentes (pintura, iscultura, literadura, poesia, mùsica, teatru, fotografia, artesania e traditziones populares.
Situ archeològicu preistòricu de Pala 'e Casteddu, in su Monte Ortobene
Sos sinnos prus antigos de sa presèntzia de s’òmine in su territòriu de Nùgoro sunt sas domos de gianas (bìrghines in nugoresu) de su de IV-III millènnios in antis de Cristu, intre sa fine de su Neolìticu e su cumintzu de s’edade de sos metallos. Deghe sunt sas necròpolis ipogèicas in su sartu de sa tzitade e b'ant agatadu istrales de pedra e repertos de tzeràmica o de ossidiana. De ammentare est fintzas su menhir de Preda Longa.
In su Monte Ortobene s’agatant domos preistòricas meda e percas, impreadas in su neolìticu. Sunt istados fintzas signalados sos restos de una bidda prenuràgica de su 2000 in antis de Cristu (apartenente a sa cultura de Bunnànnaru) chi est istèrrida a pees de su nuraghe de Tanca Manna, a curtzu a su rione de Su Nurache. Dae sa fine de s’edade de su ràmene cumintzat sa tzivilidade nuràgica e in su sartu de Nùgoro sas testimonias de custa edade sunt medas. Difatis si podent contare 32 nuraghes, 12 biddas nuràgicas, 12 tumbas de gigantes e 21 giassos de su neolìticu e de s'eneolìticu.
Su Nuraghe Tanca Manna
Sos nuraghes coronant belle e totus sos montigros de sa tzitade e bortas medas sunt a intro de s’intessidura de sos bighinados (nuraghe Tanca Manna, Ugolio, Biscollai) o in sas periferias (Corte, Tigologoe, Tèrtilo, Tres Nuraghes, Gabotele).
De s’edade Pùnica e Cartaginesa b’at testimonias de tzeràmicas pùnicas agatadas intro de domos retangulares a curtzu a su nuraghe Noddule.
Pro cantu pertocat s’època romana, ischimus chi in edade imperiale b’aiat duas istradas chi rugraiant su territòriu de Nùgoro. Una chi collegaiat Casteddu cun Terranoa e s’àtera Orosei cun Macumere e Bosa. Sa prima, connota comente Alio itinere Ulbia Karalis, colaiat, segundu A. Mereu, in Su Grùmene e in Corte, in sartu de Nùgoro.
A pustis de sa derruta de s’imperu romanu sa Sardigna connoschet su domìniu de sos vàndalos chi però non lassant sinnos in sa parte interna de s’ìsula.
De su perìodu de su domìniu bizantinu, chi est duradu bator sèculos, sunt pagos sos repertos archeològicos àpidos in Nùgoro. In su 1975 in carrera Ballero s’est àpida una tumba colletiva de sordados bizantinos mortos in batalla in su VI-VII sèculu. In intro b’aiat lantzas e àteras ainas chi dimustrant sa presèntzia bizantina in su logu.
Intre sa fine de s’imperu bizantinu e su cumintzu de sas bardanas de sos àrabos in su Mediterràneu, cara a s’Annu Milli, naschent sos bator Giuigados sardos: Càlaris, Arborea, Gaddura e Torres. Sa bidda de Nùgoro faghiat parte a su de Turres ma a metade de su de XIII sèculos colat a su Giuigadu
de Arborea. Su territòriu de su Giuigadu-rennu fiat partzidu in curadorias. Nùgoro fiat in sa curadoria de Dore paris cun Orgòsolo, Locoe, Sarule, Orane, Onieri, Oroteddi e Otzana chi fiat finas sa sea de su pìscamu.
In su 1297 su Paba Bonifàtziu su de VIII istituit su Rennu de Sardigna e Còrsica e l'assignat pro fèudu a su re de Aragona Giagu II. A pustis de s’invasione aragonesa sa Sardigna connoschet su feudalèsimu. De custu tempus pagas sunt sas informatziones chi tenimus subra de sa tzitade. Intre
su Treghentos e su Batorghentos est una bidda de milli abitantes connota comente Nugor e, a su chi narant sos istòricos, resurtat dae s’unione de duos trighìngios: Santu Pedru e Sèuna. Sa bidda faghet parte a su fèudu de Don Pietro Maça de Lizana y Rocafull dae su 1499 a su 1543. A pustis, in su 1548 passat a Don Raimondo Ladron.
In su 1573 intrat in poderiu de su fèudu Don Francesco de Portugal y Borja e dae issu a sa sorre Anna chi otenet dae su re de Ispagna de costituire su Marchesadu de Orane cumpostu dae sas biddas de Orane, Nùgoro e Bitzi, in su 1616.
Istantu sa bidda creschet e in su Seschentos si contant 15 crèsias urbanas, 7 de periferia e 9 foranas.
S’economia est fundada subra de su pastoriu e de sa massaria ma b’at finas maistros e cummertziantes e cumbentos de padres de diversos òrdines. A sa fine de su Seschentos sas pestes e sas tassas tropu artas rallentant s’isvilupu ma mancari gasi, cara a sa fine de su sèculu, Nùgoro est sa bidda prus manna de totus sas zonas a fùrriu.
In su 1720 su Rennu de Sardigna intrat in manos de Vitòriu Amedeu II de Savoja chi aunit s'ìsula cun sos àteros possedimentos suos comente a su Printzipadu de Piemonte, sos Ducados de Savoja, su de Aosta e àteros. Su domìniu de sos Savojas sighit in sas istigas de sos ispagnolos e in su 1820 su re de Sardigna Vitòriu Manuelle I faghet su pregone de sas cresuras in ue autorizat chie si siat a serrare a muru o a cresura sas terras, fintzas cussas chi fiant, pro traditzione antiga, de propiedade de totus, introduende in custu modu sa propiedade privada. Custa e àteras leges pregonadas dae su re in sos annos in fatu batint sos sardos a su puntu de si bortare ma sas protestas sunt reprimidas cun arrestos e impicos chene protzessu. Nemmancu s’intrada in su Regnu de Itàlia in su 1861 faghet cambiare sas cosas in Sardigna.
In Nùgoro in su 1868 s’ammentat s’arrempellu de Su Connotu in ue un'abbolotu sutzedet pro un’atu de s’amministratzione Comunale chi intregat a privados una parte de sos pàsculos de s’ Ortobene chi fiant de totu sa comunidade. Sa gente s’arrepellat e nche andat a sa Domo de sa Comuna e la òcupat, brusiende sos documentos de còmpora e bèndida de sos terrinos e domandende de torrare a su sistema de gestione de sa terra comente fiat in antis, a su connotu.
In su 1779 Nùgoro divenit sea de pìscamu e diòtzesi, dae su 1807 est sa sea de su Tribunale de Prefetura, in su 1836 divenit tzitade e in su 1848 Divisione Amministrativa de Prefetura, finas si in su 1859 su guvernu la torrat a suta prefetura.
In su 1853, pro voluntade de su pìscamu Munsennore Bua, benit cumpletada sa Catedrale de Santa Maria de su Nibe, fraigada a istile neoclàssicu.
Dae sa metade de s’otighentos Nùgoro si isvilupat semper prus comente tzentru amministrativu. In su Noighentos, creschende sos postos de traballu in s’amministratzione e in sos servìtzios, cumintzant a andare a istare a sa tzitade finas gente de sas biddas a curtzu e in mesu a custos b’at finas carchi artista. Cumintzat in custu perìodu su movimentu culturale chi at a animare avanguàrdia artìstica sarda. Si faghent a connòschere finas in continente sas òperas de Gràtzia Deledda, de sos pintores e de sos poetas. Famadas pro sa finesa sas isculturas de Frantziscu Ciusa. Nùgoro divenit unu tzentru culturale de primore.
Sa gherra italo-turca e mesches sa I gherra mundiale messant a mìgias e mìgias sos giòvanos sordados sardos e Nùgoro puru pagat unu tributu artu.
Sos annos intre sas duas gherras mundiales sunt animados dae una cussèntzia sotziale noa in sa tzitade comente in totu s’ìsula ma s’economia est ancora in crisi pro more de sa gherra. Suta su fascismu, in su 1927, Nùgoro divenit cabu-de-logu de provìntzia. In su 1931 contat 9.000 abitantes e sighit a crèschere isterrende·si a fùrriu de sos bighinados de Santu Predu, Sèuna e Santa Maria. Sos àteros bighinados sunt S’Ispina Santa, Irillai, Santu Càralu, Su Serbadore, Corte de susu, Santa Ruche, Sete Fochiles, Fossu Loroddu, Su Càrmine e Lollobeddu.
A pustis de sa II Gherra Mundiale sos abitantes de Nùgoro aumentant in presse. In giru de 20 annos su nùmeru de sos residentes nche pigat dae 16.949 de su 1951 a 31.033 de su 1971. Costos sunt sos annos de s’industrializatzione de su su tzentru Sardigna cun sas fàbricas de Otzana, sos annos de su Pranu de rinàschida istudiadu dae su Guvernu italianu e de sa delusione pro su fallimentu de su pianu matessi.
In Nùgoro, sea amministrativa, sunt annos de manifestatziones in pratza, a bortas violentas, chi espressant su discuntentu de partes meda de sa populatzione.
Dae su 1971 sa crèschida de sa tzitade rallentat e nch’arribat a su màssimu in su 1991 cun 37.527 abitantes. A pustis, pro more de s’emigratzione de sos giòvanos e de sas pagas nàschidas, su nùmeru de sos residentes est minimende cada annu. S’ùrtimu datu de su 2012 est de 36.379 abitantes.
Su balore agiuntu produidu in su sistema locale de su traballu de Nùgoro derivat pro s'86,8% dae su setore tertziàriu, pro su 10,5% dae s'indùstria e petzi pro su 2,7 dae s'agricultura. Custu est ca, sende Nùgoro cabu-de-logu, est sea de sas atividades amministrativas tzentrales de sa Provìntzia (ufìtzios, ispidales, iscolas,bibliotecas, museos, bancas).
Sas impresas sunt prus che àteru minores e sos setores prus importantes sunt su cummèrtziu cun su 38% e sos àteros servìtzios cun su 40%.
S'indùstria e sas aziendas artesanas sunt collocadas in sa zona atretzada de Pradu cun prus de dughentas impresas.
Gabinu Penducho Carta: nàschidu in su 1588, est istadu notaju in Casteddu e, dae su 1633, tramudesit a Madrid, in ue isteit comente Receptor (contàbile) de sa Corona de Aragona. Moreit in sa capitale ispagnola in su 1651.
Jubanne Maria Marchi Pirella: nàschidu in su 1600, istudieit in Bologna in ue at pigadu su dotoradu in utroque jure (deretu canònicu e leges) su 23 de làmpadas de su 1627. In sa metade de su XVII sèculu isteit in su Ducau de Milanu, mescamente in Tortona, in ue fiat pretore (un'ispètzie de giùighe). Torradu in Sardigna, isteit in casteddu comente giùdiche de sa Real Audiencia e in su 1652 fiat numenadu comente "ditatore sanitariu" pro sa peste. Moreit in Casteddu su 22 de Sant'Andria de su 1662.
Ànghelu Conquedda: nàschidu in su 1744, est devènnidu professore de fìsica isperimentale in Casteddu. De sas òperas suas prus de importu s'ammentat un'istùdiu de s'annu 1790 subra sa chistione chi sa luna esseret abitada, De Plaeticulis.
Gràtzia Deledda (1871-1936): Nobel pro sa literadura in su 1927, a pustis de sas iscolas elementares at sighidu sa formatzione comente autodidata. At publicadu carchi romanzu in rivistas feminiles posca si nche est tramudada a Roma. Sos temas de sa produtzione literària manna sua, sunt ligados mesches a sa Sardigna, a sas traditziones e a sas costumàntzias, a sa gente barbaritzina, a sas festas, a sa maja, a su de manigare, a sos animales e a sos paesàgios chi descriet cun passione. De sas òperas prus famadas ammentamus Canne al vento, Marianna Sirca, L'edera, Elias Portolu, Cosima.
Bustianu Satta (1867-1914): At coladu belle e totu sa vida in sa tzitade sua faghende s'avocadu. Sas òperas suas sunt ligadas a sos temas de sa terra nadia, de sa vida in Barbàgia e a sos problemas sotziales de su tempus e de su logu suo. Satta s'apentaiat fintzas cun sa pintura e at lassadu paritzos cuadros e disegnos de giudu. Sas mègius poesias sunt regortas in Canti del salto e della tanca e in Canti Barbaricini.
Antoni Ballero (1864-1932): aiat fatu loa in su 1894 comente iscritore (Don Zua e su contu Vergini bionde) ma est connotu mesches pro sas òperas de pintura. Fiat autodidata e s'est formadu biagende e bisitende sos museos in sas tzitades italianas prus de importu. Impreaiat sa tècnica impressionista e li praghiat a pintare prus che àteru paesàgios e iscenas de costumàntzias chi afigurant calicuna de sas traditziones tìpicas de sas zonas internas de s'ìsula (Sa ria, La benedizione dei campi). Sas òperas suas si podent ammirare in su M.A.N.
Frantziscu Ciusa (1883-1949): est reconnotu dae totus comente s'iscultore sardu prus mannu de su Noighentos. At istudiadu a primu in Nùgoro e posca at frecuentadu s'Acadèmia de sas Bellas Artes in Firentze. In su 1907 at leadu parte a sa Biennale de Venètzia cun s'iscultura La madre dell'ucciso balangende·si fama internatzionale. Sas òperas prus de importu sunt La filatrice, Il pane, Il frombolare, Il cainita.
Dae su 1857 est fratzione de Nùgoro e nch’est a 15 km dae su cabu-de-logu. Si bi podet arribare o dae su caminu betzu chi nch’essit dae carrera de Lollobe in Nùgoro colende dae sa badde de Lòcula, si nono dae sa 131 bis essende·nche in s'essida pro Orane.
De sas orìgines s’ischit pagu e sos primos documentos iscritos sunt de su XVII sèculos. Est unu burgu minore in ue nch’istant como pagas famìllias. Su bonu de sos abitantes, chi fiant prus de 400 in sos annos Sessanta, at lassadu Lollobe pro si nche tramudare a sa tzitade.
Sas domos de custu burgu sunt fraigadas in pedra a istile sardu antigu, sa crèsia de sa Madalena, fata a fine de su XVI sèculos est a istile gòticu, a tres navadas, cun colunnas de pedra mòlina e arcadas a punta e cun unu rosone a istile romànicu in sa fatzada.
Fèmina bestida cun sa bestimenta traditzionale de Nùgoro, in s'isfilada de su Redentore de su 2009Su Redentore: S'orìgine de sa festa est in su giubileu de su 1900 a dae chi su Paba Leone XIII aiat detzisu de pònnere in su cùcuru de 19 montes unu monumentu pro alavantzare sa dedicada solenne de su XX sèculos a Cristos Redentore. Pro sa Sardigna aiant seberadu su Monte Ortobene e in su 1901 ant inauguradu s'istàtua fata dae s'iscultore Vincenzo Jerace chi afigurat a Cristos torradu a bida chi abbàidat sa tzitade. Pro su Redentore, a parte sas funtziones religiosas, b'at finas manifestatziones de traditziones populares. S'ùrtima domìniga de austu b'est s'isfilada de sos costùmenes traditzionales cun grupos chi arribant dae totu sa Sardigna e su sero b'est sa Festa regionale de su folklore. S'apuntamentu religiosu est su 29 austu in s'Ortobene: a s'arbèschida dae sa Catedrale partit sa professone a pee chi nch'andat fìnas a sa punta de su monte e in ie faghent sa missa solenne. In su tempus de sa festa faghent ispetàculos, cuntzertos, mustras, fieras de produtos traditzionales e àteras manifestatziones.
Nostra Sennora de sas Gràtzias (21 de santandria): at tres sèculos de vida. Pro noe dies su santuàriu est prenu de gente chi andat a sas funtziones. A fine de sa noina b'est sa missa solenne in ue su Sìndigu e sa munitzipalidade oferint in donu a sa Nostra Sennora dòighi candeleris (cantos fiant sos bighinados antigos), giutos dae giòvanos in costùmene pro onorare una promissa fata a Nostra Sennora in su 1812.
Santu Frantziscu de Lùvula: Su Santuàriu est a pagu tretu dae sa bidda de Lùvula. Su 4 de santugaine b'est su primu pellegrinàgiu dae sa crèsia de sa Soledade fintzas a su Santuàriu, si partit a de note e si arribat s'in cras. Sos pellegrinos sunt retzidos in sas cumbessias in ue lis cumbidant durches, binu e ite mandigare, a pustis de su lavatòriu (lavanda de sos pees). Su bèsperu de prima die de maju a de note b'est su segundu pellegrinàgiu e cumintzat sa noina chi finit cun sa festa (10 de maju). S'istàtua de su santu la giughent in professone a Nùgoro acumpangiada dae sa gente a pee e a caddu. In S'àrbore, in sa zona de Marreri, atopant sos pellegrinos chi sunt benende dae Nùgoro e ammànniant unu cùmbidu. Su sero b'est su passàgiu de sas cunsignas dae su priore betzu a su nou. S'acumpangiamentu a caddu arribat a Nùgoro colende in sos gùturos de Santu Pedru inghìriat pro tres bortas sa crèsia de su Rosàriu e nch'acumpàngiat su priore nou a domo sua.
Sant'Antoni de su fogu: Est su 17 de ghennàrgiu e si faghet in totus sas biddas de su nugoresu. A su bèsperu, in sos bighinados allughent sos fogulones. Sa gente remunit a inie e ammàniat cùmbidos a binu nieddu e faa e lardu. Si costumat puru a fàghere su giru de sos fogos pro inghiriare pro tres bortas sos fogulones pro bonaura.
Sos ritos de Chida Santa: Sa Giòbia Santa in sa Catedrale su Pìscamu tzèlebrat su ritu de su lavatòriu. Sa die in fatu, in sa missa, si beneighet s'ògiu de batijare e posca, su sero, b'est s'Iscravamentu, sa rapresentatzione sacra in ue si leghent cantos de su Vangelu in sardu e sos cunfrades intonant a cuncordu sos càntigos de Chida Santa. A pustis si nche giughet s'istàtua de su Cristos in su letu fintzas a sa crèsia de Santa Rughe. Su Sàbadu Santu b'est sa bìgia solenne e sa Domìniga de Pasca b'est s'incontru: duas professones partint una dae Santa Rughe cun Cristos resuscitadu e una dae Sas Gràtzias e atopant a pratza Crispi e nche àrtziant paris in su Cursu fintzas a sa Catedrale in ue si faghet sa missa solenne.
Carrasegare: Pro carrasegare b'at duas isfiladas in sa tzitade. Sa prima est de sas màscaras traditzionales de sa Barbàgia, mamuthones e sos issohadores de Mamujada, tzurpos de Oroteddi, tumbarinos de Gavoi, bundos de Orane e gasi sighende. Sa domìniga de sa cuculia b'est s'àtera isfilada cun carros e grupos mascarados dae totu sa Sardigna.
(SC, IT) Mauro Maxia (a incuru de), Il condaghe di San Michele di Salvennor: edizione e commento linguistico, Casteddu, Condaghes, 2012, ISBN978-88-7356-185-9, OCLC794704079.
(IT) Pietro Sella, Rationes decimarum Italiae nei secoli XIII e XIV. Sardinia, in Studi e testi, MDCCCCXLV, Tzitade de su Vaticanu, 1945, OCLC631930398.
(LA, IT) Giovanni Francesco Fara, Sardiniae Chorographiam, a incuru de Enzo Cadoni, tradutzione de Maria Teresa Laneri, cun notas biogràficas e istòricas a incuru de Raimondo Turtas, Tàtari, Gallizzi, 1992 [1835], OCLC886513630.
(IT) Massimo Pittau, I nomi di paesi, città, regioni, monti, fiumi della Sardegna: significato e origine, Casteddu, Gasperini, 1997, OCLC231730413.
(IT) Virgilio Tetti, I nomi di luogo. Quarta dimensione della Sardegna, Nùgoro, Editrice Archivio fotografico Sardo, 2001, OCLC695272176.
(IT) Maria Grazia Picconi, Archeologia del territorio; il territorio di Nuoro dalla protostoria alla tarda età romana, Tàtari, Universidade de Tàtari, A. A. 1998 - 1999.
(IT) Giacomino Zirottu, Nuoro: dal villaggio neolitico alla città del '900, Nùgoro, Grafiche Editoriali Solinas, 2003, OCLC879909011.
Limba Sarda Comuna
