PWS-3

PWS-3
	; Pierwszy prototyp PWS-3
	Dane podstawowe
Państwo	Polska
Producent	Podlaska Wytwórnia Samolotów
Konstruktor	Stanisław Cywiński
Typ	samolot sportowy
Konstrukcja	górnopłat
Załoga	2
	Historia
Data oblotu	20 maja 1927
Liczba egz.	2
Liczba wypadków	1
	Dane techniczne
Napęd	1 silnik gwiazdowy Walter NZ-60
Moc	44 kW (60 KM)
	Wymiary
Rozpiętość	9,7 (10) m
Długość	6,93 m
Wysokość	2,6 m
Powierzchnia nośna	16,75 m²
Profil skrzydła	Bobek B6 (G-655)
	Masa
Własna	416 kg
Użyteczna	246 kg
Startowa	662 kg
Zapas paliwa	100 l
	Osiągi
Prędkość maks.	133 km/h
Prędkość przelotowa	123 km/h
Prędkość minimalna	65 km/h
Prędkość wznoszenia	1,7 m/s
Pułap	2500 m
Zasięg	500 km
Rozbieg	90 m
Dobieg	140 m
Współczynnik obciążenia konstrukcji	7
	Dane operacyjne
	Użytkownicy
	Polska
	Rzuty
	Multimedia w Wikimedia Commons

PWS-3 – polski dwumiejscowy samolot sportowy w układzie górnopłatu z lat 20. XX wieku, zaprojektowany przez inż. Stanisława Cywińskiego i zbudowany w Podlaskiej Wytwórni Samolotów w Białej Podlaskiej. Oblatany 20 maja 1927 roku PWS-3 był pierwszym samolotem sportowym, jaki został zbudowany przez polski przemysł lotniczy. Największym sukcesem maszyny było zajęcie 2. miejsca w I Krajowym Konkursie Awionetek w październiku 1927 roku. Projektowana wersja wojskowa mimo swojej uniwersalności nie wzbudziła zainteresowania Departamentu Lotnictwa, w związku z czym maszyna nie weszła do produkcji seryjnej (powstały jedynie dwa prototypy).

Historia i użycie

Samolot PWS-3 został zaprojektowany w Podlaskiej Wytwórni Samolotów przez inż. Stanisława Cywińskiego i zbudowany w 1927 roku^[1]. Konstrukcja była oparta na belce nośnej o przekroju 300 x 400 mm, stanowiącej spód kadłuba samolotu, do której przymocowana była górna część stanowiąca kabinę^[1]. Rozwiązanie to, które uzyskało Polski Patent nr 13 315, pozwalało w zamyśle na budowę różnych wersji płatowca w zależności od potrzeb i zamówień: sportowej (jedno- i dwumiejscowej), łącznikowej, sanitarnej czy dyspozycyjnej^[1]. Drugim nowatorskim pomysłem użytym w projekcie była możliwość ustawiania środka ciężkości samolotu poprzez przesuwanie wzdłuż belki nośnej zespołu skrzydło – podwozie, zamiast stosowanego powszechnie w tym celu przestawiania statecznika^[1]. System konstrukcyjny samolotu został rok później skopiowany i użyty (prawdopodobnie z naruszeniem praw patentowych) we francuskim samolocie liniowym (rozpoznawczo-bombowym) Breguet 27^[2].

Prototyp oznaczony PWS-3B został oblatany 20 maja 1927 roku na lotnisku w Białej Podlaskiej^[3]^[4]. W wyniku przeprowadzonych prób podwyższono ster kierunku, wyposażając go w odciążenie rogowe^[5]. Latem 1927 roku samolot prezentowany był na Wystawie Lotniczej w Krakowie^[6]. Płatowiec otrzymał znaki rejestracyjne SP-PWSS^[6]. W dniach 6–9 października 1927 roku samolot pilotowany przez majora pil. Wacława Makowskiego wziął udział w I Krajowym Konkursie Awionetek w Warszawie, rywalizując z pięcioma innymi maszynami^[7]^[a]. PWS-3B pokonał najszybciej spośród konkurentów trasę Warszawa – Dęblin – Warszawa o długości 190 km, osiągając czas 1 godziny, 32 minut i 55 sekund (zużywając podczas lotu 13,1 kg paliwa na 100 km, co było 4. wynikiem)^[10]. Samolot osiągnął podczas konkursu pułap 1700 metrów w czasie 30 minut, rozbieg wyniósł 90 metrów, a dobieg 140 metrów; czas demontażu i montażu wyniósł 1 godzinę i 32 minuty^[10]. Ostatecznie płatowiec PWS zajął w zawodach 2. miejsce uzyskując wynik 414 punktów, tracąc 45 punktów do zwycięzcy – samolotu JD-2 konstrukcji Jerzego Drzewieckiego^[10]. Konstruktor samolotu został przez jury konkursu uhonorowany nagrodą pieniężną w wysokości 3000 złotych^[11].

W 1928 roku zbudowany został drugi prototyp PWS-3B, zmodyfikowany w stosunku do pierwowzoru przez zaokrąglenie końców skrzydeł (i nieznaczne powiększenie ich rozpiętości), zmniejszenie rozmiaru lotek oraz zaokrąglenie szczytu steru kierunku^[12]. Samolot ten został ufundowany przez lubelski oddział Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej i był początkowo przydzielony do eskadry propagandowej LOPP przy PWS, a następnie trafił do Klubu Lotniczego PWS^[12]^[13]. W 1929 roku otrzymał on znaki rejestracyjne SP-AEA, a w tym samym czasie oznaczenie pierwszego egzemplarza zmieniono na SP-ACJ^[6].

W listopadzie 1929 roku pierwszy prototyp SP-ACJ pilotowany przez Adama Karpińskiego został poważnie uszkodzony podczas lądowania^[12]. W 1933 roku jego kadłub trafił do ekspozycji Muzeum Techniki i Przemysłu w Warszawie, z częściowo zdjętym pokryciem z jednej strony^[14]^[4].

PWS-3 był pierwszym samolotem sportowym, jaki został zbudowany przez polski przemysł lotniczy^[15]^[16].

Wersja wojskowa (PWS-3 bis)

PWS-3 oferowany był lotnictwu wojskowemu w trzech wersjach: łącznikowej (wyposażonej w ruchomy karabin maszynowy obserwatora), sanitarnej (oznaczonej jako PWS-3 Sa)^[17] oraz dyspozycyjnej, a jego konstrukcja była dostosowana do zabudowy silnika o większej mocy (100 KM)^[2]. W 1927 roku pierwszy prototyp przeszedł próby w Instytucie Badań Technicznych Lotnictwa^[14]. Samolot odbywał też loty pokazowe do jednostek lotniczych, odwiedzając m.in. lotniska 4. Pułku Lotniczego w Toruniu, 6. Pułku Lotniczego we Lwowie, Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku, Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie czy Lotniczej Szkoły Strzelania i Bombardowania w Grudziądzu^[14]. W konkursie na samolot towarzyszący z 1927 roku płatowiec (nazwany PWS-3 bis) przegrał jednak z konstrukcjami napędzanymi silnikiem Wright Whirlwind J-5B – PWS-7 i Lublin R.X^[2].

Opis konstrukcji i dane techniczne

PWS-3B z otwartymi drzwiczkami do kabin załogi

PWS-3 był jednosilnikowym, dwuosobowym zastrzałowym górnopłatem sportowym o konstrukcji całkowicie drewnianej^[12]^[18]. Kadłub tworzyła skrzynkowa belka nośna konstrukcji drewnianej, na której znajdowała się zbudowana z listew drewnianych kabina kryta z przodu sklejką, a z tyłu płótnem^[12]. Przód kadłuba za silnikiem miał pokrycie z blachy aluminiowej^[12]. Kabiny oddzielne, otwarte, osłonięte wiatrochronami wykonanymi z celuloidu, z oddzielnymi drzwiczkami usytuowanymi po prawej stronie kadłuba, wyposażone w podwójne sterowanie z drążkami sterowymi i orczykami^[12].

Płat prostokątny, dwudźwigarowy, dwudzielny, konstrukcji drewnianej, kryty sklejką do pierwszego dźwigara, dalej płótnem; umocowany do wysięgników podwoziowych na kadłubie za pomocą piramidki składającej się z dwóch par słupków, dwóch par wykonanych z rur stalowych zastrzałów i pręta przymocowanego do łoża silnika, spawanego z rur stalowych^[12]. Profil płata Bobek B6 (G-655)^[12]. Rozpiętość skrzydeł wynosiła początkowo 9,7 metra, a po przebudowie polegającej na zaokrągleniu końcówek osiągnęła rozmiar 10 metrów^[4]^[19]. Powierzchnia nośna wynosiła 16,75 m²^[20]. Początkowo samolot wyposażony był w lotki szczelinowe na całej długości płata, po modyfikacji zmniejszono ich rozpiętość^[12].

Długość samolotu wynosiła 6,93 m, a wysokość 2,6 m^[20]. Masa własna płatowca wynosiła 416 kg, masa użyteczna 246 kg, zaś masa całkowita (startowa) 662 kg^[20]. Obciążenie powierzchni wynosiło 39,5 kg/m², zaś współczynnik obciążenia niszczącego miał wartość 7^[20]. Usterzenie klasyczne, drewniane, kryte płótnem, ze statecznikami krytymi sklejką i usztywnionymi drutem^[12]. Ster wysokości poruszany popychaczami, ster kierunku i lotki linkami^[12]. Podwozie klasyczne o rozstawie kół 1,7 metra, trójgoleniowe, z rur stalowych, z półosiami amortyzowanymi sznurem gumowym, mocowane do wysięgników po bokach belki kadłuba; z tyłu płoza ogonowa, wykonana ze stalowej sprężyny piórowej^[12]^[21].

Napęd stanowił chłodzony powietrzem 5-cylindrowy silnik gwiazdowy Walter NZ-60 o mocy nominalnej 44 kW (60 KM) przy 1400 obr./min, mocy startowej 65 KM i masie 102 kg, wyposażony w rozrusznik, napędzający stałe, drewniane, dwułopatowe śmigło ciągnące^[12]^[18]. Obciążenie mocy wynosiło 11 kg/KM^[10]^[19]. Dwa zbiorniki paliwa o łącznej pojemności 100 litrów znajdowały się w środkowej części płata^[6]. Prędkość maksymalna wynosiła 133 km/h, prędkość przelotowa 123 km/h, zaś prędkość minimalna 65 km/h^[20]. Przelotowe zużycie paliwa wynosiło 22 litry/h^[6]. Maszyna osiągała pułap 2500 metrów z prędkością wznoszenia wynoszącą 1,7 m/s^[4]^[19]^[b]. Samolot charakteryzował się rozbiegiem wynoszącym 90 metrów i dobiegiem 140 metrów^[20]. Zasięg wynosił 500 km^[20]^[c].

Wersja łącznikowa miała być uzbrojona w ruchomy karabin maszynowy, umieszczony na obrotnicy Scarffa w kabinie obserwatora^[13]^[22].

Malowanie

Początkowo PWS-3 malowany był na kolor srebrny lub biały. W późniejszym czasie przód, górę i spód samolotu malowano na czerwono, natomiast reszta powierzchni była w kolorze srebrnym^[12].

Uwagi

↑ Glass 2004 ↓, s. 261 podaje też, że samolot wziął także udział w II Krajowym Konkursie Awionetek w 1928 roku, pilotowany przez F. Rutkowskiego, podczas gdy pilot ten w wymienionych zawodach leciał na PWS-4^[8]. Glass 2004 ↓, s. 261 podobnie błędnie podaje informację, że PWS-3B wziął udział w I Locie Południowo-Zachodniej Polski w 1928 roku, lecz pierwsza edycja tych zawodów odbyła się w roku 1929^[9].
↑ Morgała 2003 ↓, s. 295 i Morgała 1972 ↓, s. 421 podają, że pułap wynosił 2200 metrów.
↑ Starsze źródło Morgała 1972 ↓, s. 421 podaje, że maksymalny zasięg wynosił 800 km.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d Glass 2004 ↓, s. 259, Morgała 2003 ↓, s. 294
↑ ^a ^b ^c Morgała 2003 ↓, s. 294, Morgała 1972 ↓, s. 420
↑ Glass 2004 ↓, s. 259-261.
↑ ^a ^b ^c ^d Chwałczyk i Glass 1990 ↓, s. 138.
↑ Glass 2004 ↓, s. 259-261, Cynk 1971 ↓, s. 389
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Chwałczyk i Glass 1990 ↓, s. 138, Glass 2004 ↓, s. 261
↑ Glass 2004 ↓, s. 261, Korbel 1927 ↓, s. 241
↑ Glass 2004 ↓, s. 262.
↑ Wieczorek 2017 ↓.
↑ ^a ^b ^c ^d Korbel 1927 ↓, s. 242.
↑ Korbel 1927 ↓, s. 244.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Glass 2004 ↓, s. 261.
↑ ^a ^b Cynk 1971 ↓, s. 389.
↑ ^a ^b ^c Morgała 2003 ↓, s. 294.
↑ Glass 2004 ↓, s. 259.
↑ Chwałczyk 1985 ↓, s. 26.
↑ Majewski 2008 ↓, s. 71.
↑ ^a ^b Morgała 2003 ↓, s. 295.
↑ ^a ^b ^c Glass 2004 ↓, s. 260.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Morgała 2003 ↓, s. 295, Glass 2004 ↓, s. 260
↑ Cynk 1971 ↓, s. 390.
↑ Morgała 2003 ↓, s. 294-295.

Bibliografia

Tadeusz Chwałczyk: Podlaskie skrzydła. Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00900-1.
Tadeusz Chwałczyk, Andrzej Glass: Samoloty PWS. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. ISBN 83-206-0899-6.
Jerzy B. Cynk: Polish aircraft 1893-1939. London: Putman & Company Limited, 1971. ISBN 0-370-00085-4.
Andrzej Glass: Polskie konstrukcje lotnicze do 1939 r. T. 1. Sandomierz: Stratus, 2004. ISBN 83-916327-8-4.
W. Korbel. Pierwszy krajowy konkurs awjonetek. „Młody Lotnik”. Nr 11/1927 (37). IV, 1927. Wydawnictwo Komitetu Stołecznego Ligi Obrony Powietrznej Państwa.
Mariusz Wojciech Majewski: Samoloty i zakłady lotnicze II Rzeczypospolitej. Warszawa: Wydawnictwo ZP, 2008. ISBN 978-83-922944-5-0.
Andrzej Morgała: Polskie samoloty wojskowe 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1972.
Andrzej Morgała: Samoloty wojskowe w Polsce 1924-1939. Warszawa: Bellona, 2003. ISBN 83-11-09319-9.
Marcin Wieczorek: Lot Południowo-Zachodniej Polski im. Franciszka Żwirki – najstarszy. dlapilota.pl, 2017-05-31. [dostęp 2019-04-30]. (pol.).

Linki zewnętrzne

Sylwetka samolotu PWS-3 w serwisie samolotypolskie.pl. samolotypolskie.pl. [dostęp 2023-06-26]. (pol.).
Sylwetka samolotu PWS-3 w serwisie «Уголок неба». airwar.ru. [dostęp 2023-06-26]. (ros.).

[10] Glass 2004 ↓, s. 261 podaje też, że samolot wziął także udział w II Krajowym Konkursie Awionetek w 1928 roku, pilotowany przez F. Rutkowskiego, podczas gdy pilot ten w wymienionych zawodach leciał na PWS-4^[8]. Glass 2004 ↓, s. 261 podobnie błędnie podaje informację, że PWS-3B wziął udział w I Locie Południowo-Zachodniej Polski w 1928 roku, lecz pierwsza edycja tych zawodów odbyła się w roku 1929^[9].

[23] Morgała 2003 ↓, s. 295 i Morgała 1972 ↓, s. 421 podają, że pułap wynosił 2200 metrów.

[24] Starsze źródło Morgała 1972 ↓, s. 421 podaje, że maksymalny zasięg wynosił 800 km.

[gla259-mor294-1] Glass 2004 ↓, s. 259, Morgała 2003 ↓, s. 294

[mor2x-2] Morgała 2003 ↓, s. 294, Morgała 1972 ↓, s. 420

[CITEREFGlass2004259-261-3] Glass 2004 ↓, s. 259-261.

[CITEREFChwałczykGlass1990138-4] Chwałczyk i Glass 1990 ↓, s. 138.

[5] Glass 2004 ↓, s. 259-261, Cynk 1971 ↓, s. 389

[chw-gla-6] Chwałczyk i Glass 1990 ↓, s. 138, Glass 2004 ↓, s. 261

[7] Glass 2004 ↓, s. 261, Korbel 1927 ↓, s. 241

[CITEREFGlass2004262-8] Glass 2004 ↓, s. 262.

[CITEREFWieczorek2017-9] Wieczorek 2017 ↓.

[CITEREFKorbel1927242-11] Korbel 1927 ↓, s. 242.

[CITEREFKorbel1927244-12] Korbel 1927 ↓, s. 244.

[CITEREFGlass2004261-13] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Glass 2004 ↓, s. 261.

[CITEREFCynk1971389-14] Cynk 1971 ↓, s. 389.

[CITEREFMorgała2003294-15] Morgała 2003 ↓, s. 294.

[CITEREFGlass2004259-16] Glass 2004 ↓, s. 259.

[CITEREFChwałczyk198526-17] Chwałczyk 1985 ↓, s. 26.

[CITEREFMajewski200871-18] Majewski 2008 ↓, s. 71.

[CITEREFMorgała2003295-19] Morgała 2003 ↓, s. 295.

[CITEREFGlass2004260-20] Glass 2004 ↓, s. 260.

[mor295-gla260-21] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Morgała 2003 ↓, s. 295, Glass 2004 ↓, s. 260

[CITEREFCynk1971390-22] Cynk 1971 ↓, s. 390.

[CITEREFMorgała2003294-295-25] Morgała 2003 ↓, s. 294-295.

[:1-26] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar ^as ^at ^au ^av ^aw ^ax ^ay ^az ^ba ^bb ^bc ^bd ^be ^bf ^bg ^bh ^bi ^bj ^bk ^bl ^bm ^bn ^bo ^bp ^bq ^br ^bs ^bt ^bu ^bv ^bw ^bx ^by ^bz ^ca ^cb ^cc ^cd ^ce ^cf ^cg ^ch ^ci ^cj ^ck ^cl ^cm ^cn ^co ^cp ^cq ^cr ^cs ^ct ^cu obcej produkcji lub konstrukcji, używane przez Wojsko Polskie

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[a]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[b]

[c]

[22]

[8]

[9]

[A]

Myśliwskie	Albatros D.II^[A] Albatros D.III^[A] Albatros D.III (Oef)^[A] Albatros D.V^[A] Ansaldo A.1 Balilla^[A] Ansaldo SVA.5^[A] Blériot-SPAD S.51^[A] Blériot-SPAD S.61^[A] Bristol F.2 Fighter^[A] Fokker D.VII^[A] Fokker D.VIII^[A] Halberstadt C.V^[A] Halberstadt CL.II^[A] Halberstadt CL.IV^[A] Hannover CL.II^[A] Hannover CL.V^[A] Martinsyde F.4^[A] Nieuport 16^[A] Nieuport 17^[A] Nieuport 23^[A] Nieuport 24^[A] Nieuport 27^[A] Pfalz D.XII^[A] PWS-A^[A] PWS-10 PZL P.7 PZL P.11 RAF S.E.5^[A] Sopwith Camel^[A] Sopwith Dolphin^[A] SPAD S.VII^[A] SPAD S.XIII^[A] Wibault 70^[A]
Bombowe	Airco DH.9^[A] Albatros C.X^[A] Albatros C.XII^[A] Breguet 14^[A] Breguet 19^[A] Farman F-68 Goliath^[A] Fokker F.VII^[A] Friedrichshafen G.III^[A] Gotha G.IV^[A] PZL.23 Karaś PZL.37 Łoś Rumpler C.I^[A] LWS-6 Żubr
Samoloty rozpoznawcze i łącznikowe (towarzyszące)	AEG C.IV^[A] Albatros B.II^[A] Albatros C.I^[A] Albatros C.III^[A] Albatros C.V^[A] Albatros C.VII^[A] Albatros C.X^[A] Albatros C.XII^[A] Albatros C.XV^[A] Anatra Anasal^[A] Ansaldo A.300^[A] Ansaldo SVA-9^[A] Aviatik C.III^[A] Breguet 14^[A] Breguet 19^[A] De Havilland DH.60 Moth^[A] DFW C.V^[A] Hannover CL.II^[A] Hansa-Brandenburg C.I^[A] Lloyd C.II^[A] Lloyd C.IV^[A] Lloyd C.V^[A] Lublin R.X Lublin R.XIII LWS-3 Mewa LVG B.I^[A] LVG C.II^[A] LVG C.V^[A] LVG C.VI^[A] Oeffag C.I^[A] Oeffag C.II^[A] Potez XV^[A] Potez XXV^[A] Potez XXVII^[A] PWS-5 PZL Ł.2 Rumpler C.I^[A] Rumpler C.VII^[A] Rumpler C.VIII^[A] RWD-14 Czapla Salmson 2^[A]
Szkolne	Albatros B.I^[A] Albatros B.II^[A] LVG B.I^[A] Bartel BM-4 Bartel BM-5 Hansa-Brandenburg B.I^[A] Caudron G.III^[A] Hanriot H.19^[A] Hanriot H.28 Morane-Saulnier MS.35^[A] PWS-12 PWS-16 PWS-18 PWS-26 Rumpler C.VIII^[A] RWD-8 Lublin R.VIII Lublin R-XIV RWD-17
Szturmowe	Albatros J.I^[A]
Transportowe i sanitarne	Lublin R.XVI LWS-2
Wodnosamoloty	CANT Z.506^[A] CAMS-30^[A] Friedrichshafen FF.33^[A] Friedrichshafen FF.49^[A] Latham 43^[A] LeO H.13^[A] LeO H.135B3^[A] Lublin R.VIII Lublin R.XIII Lübeck-Travemünde F4^[A] Macchi M.9^[A] Schreck FBA-17H^[A]
Balony i sterowce	Parseval-Sigsfeld^[A] Caquot typ R^[A] WBS-Caquot DB^[A] WBS-Caquot N-NN^[A] WBS model 39 WBS Jumping WBS E2 Zodiac VZ-11 Lech^[A] Gwiazda Polski
Samoloty prototypowe	Bartel BM-2 Bartel BM-3 Bartel BM-6 CWL WZ-X Lublin R-XX Nikol A-2 PWS-1 PWS-6 PWS-11 PWS-15 PWS-19 PWS-33 Wyżeł PWS-35 Ogar PWS-40 Junak PZL P.1 PZL P.6 PZL P.8 PZL.12 PZL.38 Wilk PZL.42 PZL.46 Sum PZL.50 Jastrząb
Projekty	Bartel BM-1 CWL WZ-VIII CWL WZ-IX Pteranodon PWS-2 PWS-3bis PWS-20ter/hydro PWS-22 PWS-40 PWS-42 PZL.3 PZL.8 PZL.9 PZL.15 PZL.18 PZL P.28 PZL.39 PZL.45 Sokół PZL.48 Lampart PZL.49 Miś PZL.53 Jastrząb II PZL.54 Ryś PZL.55 PZL.56 Kania PZL Łosoś RWD-22 RWD-25 WBS LOPP (sterowiec)
Produkowane na eksport	PZL P.24 PZL.43