Ptasznikowate

Ten artykuł od 2009-10 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł.

Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do źródeł. Dodanie listy źródeł bibliograficznych jest problematyczne, ponieważ nie wiadomo, które treści one uźródławiają.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Ptasznikowate

Theraphosidae
Thorell, 1869
Ptasznik kędzierzawy
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Podtyp	szczękoczułkowce
Gromada	pajęczaki
Rząd	pająki
Podrząd	Opisthothelae
Infrarząd	ptaszniki
Rodzina	ptasznikowate
Synonimy
Aviculariidae
Zasięg występowania

Ptasznikowate (Theraphosidae) – rodzina pająków z podrzędu Opisthothelae i infrarzędu ptaszników (Mygalomorphae). Obejmuje ok. 1050 opisanych gatunków najczęściej dużych pająków o bardzo różnorodnym ubarwieniu.

Przedstawiciele rodziny występują na wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy, jednak najliczniej reprezentowani są w strefie tropikalnej i subtropikalnej^[1][2]. Największą różnorodność osiągają w krainie neotropikalnej, gdzie występuje prawie połowa znanych rodzajów. Liczni są także w krainie etiopskiej (około ¼ rodzajów) i orientalnej (ponad 10% rodzajów)^[3]. W Europie występują tylko 2 rodzaje: Ischnocolus (śródziemnomorska Hiszpania i Sycylia) oraz Chaetopelma (Kreta)^[4]. W Stanach Zjednoczonych (Nearktyka) występuje naturalnie tylko rodzaj Aphonopelma, za to reprezentowany tam przez ponad 50 gatunków. Zasiedlają Kalifornię, Nevadę, Kolorado, Kansas, Arizonę, Nowy Meksyk, Teksas oraz częściowo Missouri, Arkansas i Luizjanę^[5].

Ptasznikowate to w większości duże pająki. Największe gatunki, jak Theraphosa blondi, dorastają do 10 cm długości ciała i 30 cm rozpiętości odnóży^[6][1], podczas gdy samce najmniejszych gatunków, jak Aphonopelma paloma i Cyriocosmus elegans, osiągają dojrzałość przy długości ciała poniżej 1,5 cm^[7][8]. Ich ciało porośnięte jest dwoma rodzajami włosków: krótszymi i dłuższymi, ochronnymi. U większych gatunków włoski ochronne są dłuższe i liczniejsze, przez co pająk wygląda na bardziej "puchatego", u mniejszych zaś są krótsze i silniej rozproszone nadając wygląd bardziej aksamitny^[2].

Cechami rodziny o charakterze autapomorfii są dobrze rozwinięte kępki włosków przypazurkowych i scopulae. Ponadto występowanie scopulae na wszystkich stopach uznaje się za synapomorfię^[9]. Wszystkie gatunki mają na opistosomie parzące włoski^[2], a większość ma częściowo zredukowaną liczbę kolców na odnóżach dwóch ostatnich par. Podobnie jak Paratropididae mają dobrze rozwinięte płaty szczękowe^[9].

Ptaszniki żyją na drzewach, w dziuplach, w szczelinach skalnych lub w norkach wykopanych w ziemi. Zazwyczaj nie budują sieci łownych, polują aktywnie, głównie w nocy. Pajęczynę wykorzystują do budowy gniazda lub kokonów. Można je spotkać zarówno na terenach półpustynnych, jak i w chłodniejszych rejonach górzystych.

Ptaszniki, w zależności od gatunku, dojrzewają w ciągu 1–5 lat, samce nieznacznie szybciej. Duży wpływ na dorastanie ma temperatura i obfitość pokarmu (im wyższe wartości, tym szybszy metabolizm, dojrzewanie i krótsze życie). Samiec po ostatniej wylince ma kilka miesięcy życia, zwykle przestaje jeść, uzupełniając tylko zapasy płynów i wyrusza na poszukiwanie samicy. Podczas kopulacji często ginie zjedzony przez partnerkę. Samice mogą dożyć 20 lat.

Głównym pokarmem ptaszników są bezkręgowce, czasem drobne kręgowce. Wbrew nazwie, ptaki czy też gryzonie padają ich ofiarą nadzwyczaj rzadko.

W związku z tym, że ofiarami ptasznikowatych padają nie tylko bezkręgowce ale także drobne kręgowce z różnych gromad, ich jad działa toksycznie na szerokie spektrum gatunków. Skład jadu jest bardzo skomplikowany. Zawiera on różne peptydy, enzymy i substancje drobnocząsteczkowe. Spośród tych ostatnich wykryto m.in. jony potasu (K⁺), kwas cytrynowy, nukleotydy, histaminę, oktopaminę, serotoninę, acetylocholinę i acylopoliaminy. Głównym składnikiem są peptydy, których w jadzie ptasznikowatych wykryto do 2011 ponad 1000. Dominują wśród nich bogate w disiarczki peptydy o masie 2,6–7,2 Da, które działają neurotoksycznie. Określane są one jako theraphotoxines (od nazwy rodziny) i stanowią około 25% wszystkich znanych toksyn pajęczych. Około ⅓ z nich oddziałuje na kanały potasowe, około ¼ na kanały wapniowe i tyle samo na sodowe^[1].

Udokumentowane są przypadki śmierci po ukąszeniu przez ptasznika^[10]. W jednak większości przypadków skutkiem ukąszenia jest krwawienie z pozostawionej rany i ból, rzadko nudności czy wymioty – nie jest więc groźne dla życia. Niektóre gatunki australijskie są jednak w stanie zabić psa, a ukąszenie niektórych gatunków azjatyckich i afrykańskich powodować może poważniejsze skutki u ludzi. Np. gatunki z rodzaju Poecilotheria wstrzykują jednorazowo bardzo dużą dawkę jadu, a skutki ich ukąszeń obejmują silny ból, opuchliznę, wymioty, utrzymujące się nawet przez kilka tygodni drgawki, problemy z oddychaniem, podwyższone tętno, utratę przytomności, a nawet migotanie przedsionków^[11][1]. Do innych rodzajów uznawanych za silnie jadowite i agresywne należą m.in. Citharischius, Chilobrachys, Ornithoctonus, Selenocosmia, Ceratogyrus, Hysterocrates, Stromatopelma, Haplopelma, Heteroscodra, Harpactira oraz Pterinochilus.

Natomiast za ptaszniki, o słabszym jadzie, uchodzą np. amerykańskie ptaszniki z rodzajów Brachypelma, Grammostola, Nhandu, Psalmopoeus, Trixopelma, Xenesthis, Vitalius, Phormictopus, Iridopelma, Bonnetina, Avicularia, Aphonopelma, Lasiodora.

Ptasznikowate są największą rodziną z infrarzędu ptaszników, a analizy filogenetyczne potwierdzają jej monofiletyzm^[12]. Do marca 2017 opisano 1039 ich gatunków z 156 rodzajów^[13]. Klasyfikuje się je w 11 podrodzinach^[12]:

• Aviculariinae
• Eumenophorinae
• Harpactirinae
• Ischnocolinae
• Ornithoctoninae
• Schismatothelinae
• Selenogyrinae
• Selenocosmiinae
• Stromatopelminae
• Theraphosinae
• Thrigmopoeinae

Wykaz rodzajów według stanu na sierpień 2022 przedstawia się następująco^[14]:

• Ptaszniki - serwis poświęcony hodowli pająków ptaszników