Luizjana

Ten artykuł dotyczy stanu w USA. Zobacz też: inne znaczenia.

Luizjana

State of Louisiana
État de Louisiane

stan
18. stan od 30 kwietnia 1812
Charakterystyczny dla Luizjany obszar bagienny bayou
Pieczęć Flaga
Dewiza: Union, justice, and confidence
Państwo	Stany Zjednoczone
Stolica	Baton Rouge
Kod ISO 3166-2	US-LA
Gubernator	Jeff Landry (R)
Powierzchnia	135 659 km²[1]
Populacja (2020) • liczba ludności	4 657 757[2]
• gęstość	41,3 os./km²
Strefa czasowa	UTC-06:00 UTC-05:00
Języki urzędowe	angielski i francuski
Położenie na mapie
31°00′N 92°00′W/31,000000 -92,000000
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Luizjana (ang. Louisiana; wym. /luːˌiːziˈænə/^ⓘ/luːˌiːziˈænə/) – stan na południu Stanów Zjednoczonych, u ujścia rzeki Missisipi do Zatoki Meksykańskiej. Ma powierzchnię 135 382 km², z czego 21 455 km² to obszary wodne.

Luizjana graniczy na północy z Arkansas, na wschodzie z Missisipi, a na zachodzie z Teksasem. Jej stolicą jest Baton Rouge, a największym miastem Nowy Orlean (ponad 1,2 mln mieszkańców w obszarze metropolitalnym).

Nad Zatoką Meksykańską rozpościerają się obszary nizinne. W części południowo-wschodniej duży obszar zajmuje delta Missisipi. Na wybrzeżu występują liczne jeziora i bagna.

Przed przybyciem Europejczyków terytorium Luizjany było zamieszkane przez liczne plemiona Indian i do dzisiaj wiele miejscowości ma nazwy pochodzące od nazw indiańskich. Rejony dzisiejszej Luizjany były odwiedzane przez hiszpańskich poszukiwaczy El Dorado w pierwszej połowie XVI wieku, niedługo po odkryciu Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Po daremnych poszukiwaniach bogactw i rozwiniętych państw indiańskich, Hiszpania nie założyła stałych kolonii w rejonie. Po podboju dużo bogatszych terytoriów w Meksyku zagospodarowanych przez stosunkowo wysoko rozwiniętą cywilizację Azteków, Hiszpanie nie widzieli potrzeby osiedlenia się na dziewiczym terytorium nad północnymi wybrzeżami Zatoki Meksykańskiej.

Rejon pozostawał w dziewiczym stanie przez następne 200 lat, aż do końca XVII wieku, kiedy zainteresowała się nim Francja. W 1682 Robert de La Salle dotarł od północy do ujścia rzeki Missisipi i prawem odkrywcy objął ogromne tereny przylegające do niej we władanie Francji. Pierwszą stałą francuską kolonię założył w 1699 Pierre Le Moyne d’Iberville. Otrzymała ona nazwę Luizjana na cześć króla Francji Ludwika XIV (fr. Louis). Swoim zasięgiem obejmowała o wiele większy obszar niż terytorium dzisiejszego stanu, choć jej granice długo nie były jasno zdefiniowane, teoretycznie obejmując wszystkie ziemie leżące przy rzece Missisipi.

W Luizjanie w latach 1717–1720 przymusowo osadzano tzw. „fałszywych solarzy”, osoby bezrobotne i bez stałego miejsca zamieszkania, kobiety lekkich obyczajów i „młodych libertynów”^[3].

W 1718 niedaleko ujścia Missisipi założone zostało miasto Nowy Orlean, dokąd w 1722 przeniesiono stolicę kolonii.

Francuzi liczyli, że kolonia będzie rozwijać się szybko i w stosunkowo krótkim czasie zacznie przynosić znaczne korzyści dla Francji. Z wielu względów tak się jednak nie stało i rozwój kolonii był bardzo powolny. Niewielu Francuzów miało ochotę przenieść się do Luizjany i pracować w tamtejszym klimacie, tak więc francuscy właściciele plantacji zaczęli sprowadzać do kolonii niewolników z Afryki.

Po klęskach poniesionych z rąk Anglików podczas wojny siedmioletniej, w wyniku manewrów dyplomatycznych pod koniec wojny, Francja oddała Luizjanę pod panowanie Hiszpanii w 1763. Minęło jednak kilka lat zanim do kolonii dotarli hiszpańscy zarządcy, i przez ten czas rządy sprawowali tam starzy administratorzy francuscy. Nawet po przybyciu władzy hiszpańskiej język i kultura francuska dominowały w kolonii. Liczba ludności wzrosła w wyniku osiedlenia się w Luizjanie wielu Francuzów, którzy zostali wygnani z Akadii, czyli dzisiejszej atlantyckiej części Kanady (Nowa Szkocja i okolice).

Do końca XVIII wieku była ważnym centrum handlowym kontynentu, dzięki wykorzystaniu do transportu drogi wodnej Missisipi i Zatoki Meksykańskiej. Za Luizjanę w tym czasie uznawano 1/3 środkowej części dzisiejszego USA oraz część Kanady. Po rewolucjach amerykańskiej i francuskiej niewolnicy murzyńscy z wyspy Haiti (dzisiejsze państwa Haiti i Dominikana) zbuntowali się, obalając władzę białych właścicieli niewolników. Napoleon utracił tym samym ważną bazę na kontynencie i stojąc przed wizją utraty całej Luizjany (której fizycznie nie był w stanie bronić) zdecydował się sprzedać ją Stanom Zjednoczonym za 15 milionów dolarów (czyli 80 milionów franków). Środki na ten cel pożyczył Amerykanom (z 6% oprocentowaniem) angielski Barings Bank, pomimo tego, że Wielka Brytania znajdowała się wówczas w stanie wojny z Francją. Kupno terenów otworzyło drogę do podboju zachodnich terenów dzisiejszych Stanów Zjednoczonych (Dziki Zachód).

• 1682 – do ujścia rzeki Missisipi dotarł Robert de La Salle. Terytorium zostało uznane za należne Francji.
• 1718 – zostało założone miasto Nowy Orlean.
• 1719 – przybyły pierwsze statki z niewolnikami.
• 1762 – tereny położone na zachód od rzeki Missisipi Francja przekazała Hiszpanii.
• 1800 – tereny dzisiejszego stanu Luizjana powróciły pod zwierzchnictwo Francji.
• 30 kwietnia 1803 – zakup Luizjany przez Stany Zjednoczone.
• 20 grudnia 1803 – po zakupieniu obszaru Luizjany od Francji została ona przyłączona do Stanów Zjednoczonych.
• 30 kwietnia 1812 – przyjęcie Luizjany do Unii (18. stan).
• 1815 – zwycięska bitwa wojsk amerykańskich pod dowództwem generała Andrew Jacksona z wojskami brytyjskiego korpusu inwazyjnego.
• 2005 – huragan Katrina nawiedził Luizjanę i zalał Nowy Orlean, największe miasto. W wyniku huraganu zginęło ponad 1800 osób, a szkody oszacowano na 108 miliardów dolarów. Była to najdroższa i najbardziej niszczycielska burza w historii USA^[4].
• 2010 – katastrofa ekologiczna spowodowana wyciekiem ropy naftowej.

Podczas gdy czterdzieści osiem z pięćdziesięciu stanów podzielonych jest na hrabstwa, w Luizjanie obowiązują parafie cywilne.

• Klimat: na północy podzwrotnikowy kontynentalny, na południu zwrotnikowy morski.
• Główne rzeki: Missisipi, Red River, Ouachita i Sabine.
• Roślinność: Jednym z największych naturalnych obszarów w Luizjanie jest las narodowy Kisatchie. Ponad połowę jego powierzchni zajmują lasy sosnowe.
• Regiony: Luizjana jest podzielona na 64 parafie cywilne (w odróżnieniu od innych stanów Stanów Zjednoczonych, które dzielą się na hrabstwa). Te składają się na pięć regionów, różniących się od siebie dziedzictwem i kulturą: Akadiana, Wielki Nowy Orlean, Parafie Florydy, Luizjana Środkowa, Luizjana Północna.

• 
  Mapa fizyczna
• 
  Mapa podziału administracyjnego (parafie cywilne)
• 
  Regiony kulturowe Luizjany

Nowy Orlean

Baton Rouge

Shreveport

Lafayette

Lake Charles

Kenner

Bossier City

Monroe

Alexandria

Houma

Największe miasta w stanie Luizjana, powyżej 30 000 mieszkańców (2021)^[5]

Na terenie stanu Luizjana znajdują się 304 miasta (city lub town) i wsie (village), w tym 4 o liczbie ludności przekraczającej 100 000, 35 powyżej 10 000 mieszkańców, a 156 powyżej 1000 mieszkańców (2021 r.)^[5].

Lista miast zamieszkanych przez 4000 lub więcej osób (2021 r.)^[5]:

Spis ludności z roku 2020 stwierdza, że stan Luizjana liczy 4 657 757 mieszkańców, co oznacza wzrost o 124 385 (2,7%) w porównaniu z poprzednim spisem z roku 2010^[6]. Dzieci poniżej piątego roku życia stanowią 6,5% populacji, 23,4% mieszkańców nie ukończyło jeszcze osiemnastego roku życia, a 15,9% to osoby mające 65 i więcej lat. 51,2% ludności stanu stanowią kobiety^[7].

Najpowszechniej używanymi językami są^[8]:

• język angielski – 91,26%
• język hiszpański – 3,3%
• język francuski – 2,79%.

Według danych z 2019 roku, 61,8% mieszkańców stanowi ludność biała (58,2% nie licząc Latynosów), 32,4% to czarnoskórzy Amerykanie lub Afroamerykanie, 2,0% miało rasę mieszaną, 1,8% to Azjaci, 0,6% to rdzenna ludność Ameryki, 0,02% to Hawajczycy i mieszkańcy innych wysp Pacyfiku. Latynosi stanowią 5,4% ludności stanu^[9].

Poza osobami pochodzenia afroamerykańskiego, do największych grup należą osoby pochodzenia francuskiego (12,4%), „amerykańskiego” (8,4%), niemieckiego (6,2%), irlandzkiego (6,1%), angielskiego (4,6%) i włoskiego (4,2%). Obecne są także duże grupy osób pochodzenia meksykańskiego (89,7 tys.), szkockiego lub szkocko–irlandzkiego (81 tys.), afrykańskiego subsaharyjskiego lub arabskiego (67,7 tys.), Cajun (51,5 tys.), hondurańskiego (49,4 tys.) i wietnamskiego (33,7 tys.). Liczbę Polaków oszacowano na 20,5 tys.^[9]

 Osobny artykuł: Protestantyzm w Luizjanie.

Luizjana jest czwartym najbardziej religijnym stanem w USA, z 71% mieszkańców określającymi się jako „wysoce religijni”^[4].

Struktura religijna w 2014 roku^[10]:

• protestanci – 57% (baptyści – 37%, bezdenominacyjni – 7%, zielonoświątkowcy – 4%, metodyści – 4%)
• katolicy – 26%
• brak religii – 13% (w tym: 2% agnostycy i 2% ateiści)
• pozostałe religie – 4% (w tym: mormoni, świadkowie Jehowy, muzułmanie, żydzi, buddyści, hindusi, prawosławni, bahaici i unitarianie uniwersaliści^[11]).

Produkt krajowy brutto Luizjany w 2015 roku osiągnął wartość 214,05 mld USD^[12], co uplasowało stan na 24. miejscu w Stanach Zjednoczonych^[12]. Roczny wzrost PKB w 2016 roku był ujemy -0,6%, i był to pod tym względem trzeci od końca stan w Stanach Zjednoczonych (średnia dla wszystkich stanów w 2016 roku wyniosła 1,5%)^[13]. W przeliczeniu na głowę mieszkańca w 2016 roku PKB wyniósł 43 917 USD co uplasowało stan na 34. miejscu spośród amerykańskich stanów (średnia krajowa w 2016 wyniosła 50 577 USD)^[14].

U ujścia rzeki Missisipi, zarówno na lądzie, jak i na morzu Luizjana posiada bogate zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego. Inne zasoby obejmują niewielkie złoża węgla i znaczne zasoby biomasy z produktów ubocznych rolnictwa, drewna i odpadów drzewnych^[15].

Luizjana znajduje się w pierwszej piątce stanów z największym wydobyciem gazu ziemnego. Formacja Hayaleville Shale jest największym wydobywczym regionem położonym w północno-zachodniej części stanu. Luizjana odbiera i dostarcza gaz ziemny za pośrednictwem rozległej sieci rurociągów międzystanowych. 17 rafinerii ropy naftowej w Luizjanie stanowi prawie jedną piątą krajowego potencjału rafineryjnego i jest w stanie przetwarzać około 3,3 miliona baryłek ropy naftowej dziennie. Jednak w XXI wieku ilość wydobywanej ropy w stanie znacząco spadła^[15].

Podstawowym paliwem wykorzystywanym do wytwarzania energii elektrycznej w Luizjanie jest gaz ziemny, który odpowiada za 70% stanowej produkcji. Od dziesięcioleci drugim wiodącym źródłem wytwarzania energii elektrycznej w Luizjanie był węgiel, ale obecnie napędza jedynie ok. 7% produkcji. Dwie elektrownie jądrowe znajdujące się wzdłuż rzeki Missisipi, w 2019 roku stanowiły około 14% krajowej produkcji. Źródła odnawialne stanowią jedynie 4% w produkcji energii elektrycznej w stanie, w tym w większości z zasobów biomasy^[15].

• chemiczny, spożywczy, środków transportu, elektroniczny, odzieżowy, petrochemiczny, wydobywczy (ropa naftowa, sól, siarka)
• Główny port: Nowy Orlean – wywóz ropy naftowej i jej produktów, węgla, bawełny i surowców chemicznych – głównie siarki

Luizjana ma jedną z największych koncentracji zakładów petrochemicznych w Stanach Zjednoczonych^[15].

Rolnictwo jest jedną z najważniejszych gałęzi przemysłu Luizjany, plasującą się w pierwszej trójce, obok przemysłu petrochemicznego i turystyki. Stanowe połowy komercyjne wytwarzają 25% wszystkich owoców morza w kraju, stawiając Luizjanę na pierwszym miejscu pod względem połowów raków, krewetek, aligatorów, menhadenu i ostryg^[16].

Najwyższe roczne opady deszczu wśród stanów USA, a także bogate gleby tworzą w Luizjanie różnorodną gospodarkę rolną i sprzyjają rozwojowi rolnictwa^[15]:

• główne uprawy: soja, trzcina cukrowa, ryż, kukurydza, bawełna
• inne ważne produkty: brojlery, bydło, przemysł jajeczny, produkty mleczne

System prawny Luizjany odbiega od systemów prawnych w innych częściach USA. W Luizjanie dominuje system prawa kontynentalnego, co odróżnia ją od wszystkich pozostałych stanów w których to obowiązuje powszechne w krajach anglosaskich prawo precedensowe. Jest to pozostałość po wpływach francuskich i opiera się w dużej mierze na zasadach skodyfikowanych w kodeksie Napoleona, aczkolwiek z wyraźną różnicą w stosunku do francuskiego systemu prawa - w Luizjanie sędziowie wciąż mogą interpretować przepisy prawne w ramach precedensu, co we francuskim prawodawstwie jest wykluczone^[17].

Luizjana jest także jednym z dwóch stanów (obok Nevady) w którym hazard jest zalegalizowany na obszarze całego stanu.

• Dewiza: Union, Justice and Confidence (Jedność, sprawiedliwość i zaufanie)
• Symbole: pelikan brunatny, cypryśnik błotny, magnolia
• Kolory: błękit, biel, złoto

• historia Stanów Zjednoczonych
• gubernatorzy Luizjany

Zobacz galerię związaną z tematem: Luizjana

• Strona domowa administracji stanu