Civilizacion cartaginesa

La civilizacion cartaginesa o civilizacion punica^[1] es una anciana civilizacion situada dins lo bacin mediterranèu e a l’origina de l’una de las poténcias comercialas e militaras mai granda de la region dins l’Antiquitat.

Fondada per de fenicians sus las broas del golf de Tunis en 814 AbC, segon la tradicion mai correnta, Cartage pauc a pauc passèt las autras ciutats fenicianas en Mediterranèa occidentala, abans d’eissaimar d'esperela e de desvolopar la seuna civilizacion. Pasmens demorèt mens coneguda qu'aquela de Roma antica, que la ciutat feniciana foguèt destruida per l’armada romana a l'eissida la Tresena guèrra punica en 146 AbC., casuda contada per de fonts grecoromanas que se repetèron de contunh dins l’istoriografia. Se plan criticada per la celèbra punica fides, prejutjat venent d'una longa tradicion de fiansança contra los fenicians dempuèi Omèr, aquela civilizacion provoquèt pasmens de vejaires mai favorables:

« Per lor poténcia, egalèron los Grècs; per lor riquesa, los Persas. »— Appian, Libica, 2

En Africa del Nòrd que, d'en primièr, seriá estat pels fenicians pas qu'una simpla etapa sus la rota dels metals cap a Espanha, lèu se creèt d'establiments fenicians, coma Utica que foguèt fondada en 1101 AbC. segon Plini lo Vièlh^[2]. Al sègle XII ^Abc se coneis tanben un establiment a Lixus (Marròc)^[3] e la fondacion de Gadés (Cadis, Espanha^[4]).

La data de la fondacion de Cartage per Didon, una princessa tirena, es objècte de debat, dempuèi l’Antiquitat fins ara. Doas tradicions anticas s'afrontèron: la mai difusada la situava en 814 AbC, segon Timèu de Tauromenion que ne demòra pas que de fragments^[5] utilizats per d’autres autors. L’autra legenda fa nàisser Cartage a l'epòca de la guèrra de Tròia, tradicion utilizada per Apian^[6].

Las escavacions arqueologicas mòstran pas una data tan alunhada, d'istorians faguèron l’ipotèsi d’una fondacion fòrça mai tardièra (∼ 670 AbC), o una dobla fondacion, un establiment de comèrci avent precedit la naissença de la quita ciutat segon Pierre Cintas. Los istorians mai recents se fonda sus l’analisi dels annals de Tir, utilizats coma font per Menandre e Flavi Josèp, per avançar una datacion a l'entorn del darrièr quart del sègle IX AbC.

A l’epòca dels primièrs establiments fenicians, l’Africa del Nòrd èra ocupada per de populacions libianas importantas, que la continuitat amb los Berbèrs del Magrèb es la tèsi de Gabriel Camps. Se considèra que s'èra creat un iatus cronologic tròp grand e subretot d'èrsas invasivas successivas tròp nombrosas per que las populacions localas foguèsson pas marcadas de biais durable. Los Egipcians mencionan los libians (nomenats libós) a partir del sègle XII AbC coma essent las populacions situadas al tèrme oèst de lor territòri.

L’origina de las populacions libianas foguèt contada per fòrça legendas e tradicions, mens o mai seriosas, unas evòcan une origina mèda, o pèrsa, selon Procòpi de Cesarèa^[7]. Mai informat, Sallusti dona una origina dels Libians dins sa Guèrra de Jugurta^[8]. Estrabon^[9] tanben descriu lors diferentas tribús, los noms diferents destrian pas vertadièrament una division etnica e torna pas sus l’unitat del poblat de la region los fenicians arribant.

Es plan malaisit de destriar, a partir de las escavacions arqueologicas realizadas dins l’ensems dels domeni fenicopunic, çò que tòca los Fenicians tanben tòca los Punics. Atal, los arqueològs mòstran pas de ruptura coma per de sites ancians (Bithia e Nora en Sardenha). La fondacion d’Eivissa, tradicionalament datada de 675 AbC, pòt èsser realizada per l'una o per l'autra.

L’« empèri » punic, que la formacion e lo foncionament resulta pas d’un imperialisme al sens estrict, mas ara considerat coma una mena confederacion de las colonias ja existentas jos la mai poderosa d’aquelas al moment que la ciutat maire, Tir, s'aflaquissiá. Cartage seriá estat encargada d'assegurar la seguretat collectiva e la politica exteriora, e quitament comerciala, de la comunautat.

Los Fenicians d’Occident puèi los Punics aguèron de relacions precòças amb d’autras civilizacions, subretot los Etruscs, amb que bastiguèron de ligams comercials^[10]. L’arqueologia confirma aqueles escambis, subretot las lamellas de Pyrgi de Caere e de descobèrtas dins las necropòlis cartaginesas: vases produchs dels etruscs (bucchero) mas tanben inscripcion en etrusc amb que se mòstra un Cartaginés^[11]. Lo ligam amb los Etruscs vòl tanben travar l'espandiment dels Focèus d’Occident, l’operacion s'acabèt per la desfacha focèa d’Alalia^[12]. A partir del declin dels Etruscs, l'aliança ven alara inoperanta.

La prosperitat de Cartage, ligada al comèrci maritim, provòca una rivalitat amb los Grècs sul territòri sicilian. Es la causa que l’illa demorèt longtemps una zòna d’afrontaments locals, degut a la volontat dels protagonistas d’installar d'establiments o de colonias sus las còstas.

Al començament del sègle V AbC, lo conflicte càmbia de natura : Gelon, tiran de Siracusa, ensag d’unificar l’illa amb lo sosten de mai d'una ciutats grègas. La guèrra, inevitabla, se desencadena amb Cartage, qu'obtenguèt benlèu l'ajuda de l’Empièri Aquemenida^[13]. Amilcar de Giscon, cap dels punics, es vençut a batalha d'Imèr en 480 AbC.

Vèrs 410 AbC., Cartage es reviscolada; son implantacion africana es mai poderosa, e las expedicions alunhadas d’Annon e d’Imilcon mòstran sa mestresa de las mars. Annibal de Giscon desembarca en Sicília en 409 AbC. e fa de victòrias localas mas capita pas a Siracusa. En 405 AbC., la segonda expedicion es mens aisida, lo cap de l’armada moriguèt d'una epidemia de pèste pendent lo sèti d’Agrigent. Imilcon, que succedís a Annibal, pòt negociar amb Denís que cèssen las ostilitats que pareis mai a una trèva qu’a una patz vertadièra. A partir de 398 AbC., Denís ataca Motia, que cai mas es presa de nòu. Un autre sèti se fa davant Siracusa e dura fins a 396 AbC., an ont la pèsta obliga que se lève. La guèrra contunha pendent seissanta ans. En 340 AbC., l’armada cartaginesa demora sonqu'al canton sud oèst de l’illa.

En 315 AbC., Agatòcle de Siracusa pren Messina e, en 311 AbC., envasís los darrièrs establiments cartagineses de Sicília. Amilcar ripòsta; en 310 AbC., contraròtla gaireben tota la Sicília e fa lo sèti de Siracusa. L'expedicion menada per Agatòcle sul continent african es victoriosa que Cartage deu retirar son armada per qu'apare lo seu territòri; la guèrra dura tres annadas e s’acaba per la fugida d’Agatòcle.

Segon la version mai correnta, Cartage se capvirèt al rèirepaís après la desfacha d’Imèr en 480^[14]. Mas, aquela tèsi es a èsser controversiada pels istorians qu'estiman que l’installacion africana venguèt màger mai tardierament. Lo sègle V seriá estat segon aquel vejaire pas qu’un espandiment de l’espaci que cal per alimentar una populacion en aument.

Las primièras relacions amb Roma son pacificas, coma o mòstra los tractats conclusits en 509 AbC – transmés per l’òbra de Polibi^[15] – puèi en 348 AbC. e 306 AbC.; garantisson a Cartage l’exclusivitat del comèrci dempuèi l’Africa del Nòrd e l’abséncia de pilhatge menat contra los aliats de Roma en Itàlia. La durada totjorn mai brèva entre aqueles tractats foguèt considerada coma significant de tension entre ambedoas poténcias.

Los episòdis nomenats « guèrras punicas » mòstran l’antagonisme que s’espandís pendent mai d'un sègle, de 264 a 146 AbC., l’eissida pareissent longtemps incertana.

Lo primièr conflicte se debana de 264 a 241 AbC., resultant per Cartage a la pèrda de Sicília e al pagament d’un fòrt tribut. Aquela primièra desfacha provòca de consequéncias socialas gravas amb l’episòdi de la guèrra dels Mercenaris, entre 240 e 237 AbC., la vila essent fin finala salvada per Amilcar Barca. Roma profèita d'aquelas dificultats intèrnas per far pièger las condicions de la patz.

Après, l’imperialisme de Cartage s’orienta cap a la Peninsula Iberica e tusta los aliats de Roma, fasent lo segond conflicte ineluctable (219-201 AbC.) après lo sèti de Sagont. Pendent l’aventura italiana, Annibal Barca se mòstra capable de victòrias bravas mas dins l’incapacitat de los espleitar per pujar l'avantatge e aflaquir una Roma alara tranalhanta. Après 205 AbC., la guèrra ne se debana sonque sul sol african, l’an 202 AbC. marcant la victòria finala de Scipion l'African a Zama.

Pendent los cinquanta ans seguents, Cartage torna de biais regular lo tribut pesuc, mas al meteis temps fa d’equipaments costoses, coma de pòrts punics per desvolopar. La ciutat sembla tornar a una epòca astrada, coma o mòstra la construccion de programas edilitaris concertats coma aquel del quartièr punic de Byrsa (ligat al suffestat d’Annibal Barca).

Pasmens, fàcia al reviscol de la ciutat e a la fin del pagament del tribut, Roma impausa als Cartagineses d’abandonar la vila e de se retirar al rèirepaís e, s'anant, de renonciar a lor identitat maritima^[16]. Al subjècte, Vellei Patercul escriguèt que « Roma, ja mestressa del mond, pensava pas èsser en seguretat tant que demorariá lo nom de Cartage »^[17]. Lo refús logic que seguís aquela intransigéncia provòca lo tresen e darrièr conflicte. Marcat pel sèti de Cartage, que dura tres annadas. Al tèrme, quitament se pas cap de sal foguèt espandit sul la tèrra coma o conta l’istoriografia de la fin del sègle XIX e lo començament del XX^[18], la destruccion de la vila es totala e una Malediccion getada sul site, qu'es declaratsacer. Cartage existís pas mai coma entitat politica, mas longtemps demoran d'aspèctes de sa civilizacion, eissamats en Mediterranèa: elements religioses, artistics e linguistics, quitament institucionals en Africa de Nòrd.

Los sites ocupats pels Fenicians puèi los Punics, capvirats a la mar per far lo ligam amb las rotas comercialas, devián tanben garantir la seguretat dels abitants ne los aparant d’un rèirepaís que podavan èsser ostil. Aquela seguretat èra naturalament assegurada sus una illa, coma Gadés o Motia, mas tanben, dins una mesura mendre, sus una peninsula o un espaci aparat de puèges, fasent, sa defensa mai aisida. Alara, l’excelléncia del site de Cartage explica que foguèt lausat pels autor ancians^[19], coma Estrabon que comparava lo site a una « nau ancorat ». Pasmens, la qualitat protectritz del site natural podava pas sufire, alara se deguèt enforçar amb d'amainatjaments suplementaris, coma a Motia: l’illa foguèt cencha d'un barri, una cauçada permetent d'anar al fèrm e permetre lo porgiment.

Segon la legenda^[20], Cartage se seriá desvolopada dempuèi lo puèg de Byrsa, ciutadèla e centre religiós, puèi s'espandiguèt dins la plana costièra e suls puèges al nòrd, amb lo quartièr de Megara (ara La Marsa) que sembla aver estat bastit d’un biais mai anarquic que la rèsta de la vila; s’agís benlèu del quartièr mai recent e aquel auriá donc pas agut lo temps de s'estructurar. Car, levat Megara, Cartage èra amainatjada segon un plan pro ordonat, amb carrièras drechas, levat suls puèges ont l’urbanizacion pasmens foguèt pensada. Globalament, la plana èra quadrilhada per carrièras, l’agora e las plaças fasián lo ligam amb las carrièras que raionan cap als puèges. La ciutat èra enrodada d’espessa muralhas de blòts d’una pèira blanca que la fasiá luminosa e vesible de luènh. Las escavacions del quartièr dich de Magon permetèron d’estudiar l’evolucion de las estructuras defensivas e urbanisticas sus un periòde long^[21].

La ciutat èra donc concebuda segon un plan que suggerís que los Grècs poirián èsser los sols a l'origina dels plans urbans rectilinèus ordonats sus dos axes, se crosant a l'escaire en lor centre, comuns a gaireben totas las ciutats dels mond antic. Lo quartièr escavat sul puèg de Byrsa foguèt bastit segon un plan ortogonal, daissant aparéisser l’aspècte organizat de l’urbanisme. Las carrièras, caladas e drecha mas facah de tèrrra batuda suls puèges, se copavan a l'escaire^[22].

Per pragmatisme, lo relèu es utilizat dins los axes de las carrièras que càmbian, amb apond d'escalièrs; de largas grasas èran bastida ont lo relèu las fasián necessàrias. Sos quartièrs de demorança èran en partida bastits amb una mena de ciment mesclat amb de tèsts de ceramicas, aquela mescla essent utilizada pel sol de las salas o l’elevament de las parets. Los ostals avián de corredors e d'escalièrs de fusta permetián de pojar dins los estatges. Las abitacions èran alimentadas en aiga per de cistèrnas sosterranhas reculhissián l’aiga de pluèja, dempuèi la cort centrala, gràcias a de canalizacions. I aviá pas de malhum de toats mas de menas de fòssas septicas.

D'entre lo elements màger de la ciutat èran l’agora, los pòrts de merças e militar, de boticas e obradors divèrses, de magazins, de quartièrs d’artesans en periferia (coma aqueles dels tornejaires), de plaças de mercats, de necropòlis (coma aquelas situadas entre las abitacions e la plana, e d’autres mai naut sul puèges) coma de temples. Lo tot essent susmontat per la ciutadèla centrala sul puèg de Byrsa, qu'abrigava tanben los temples, coma aquel d’Eshmoun.

Cartage èra una granda ciutat cosmopolita de l’Antiquitat, ont vivián de Fenicians e ont convivián de Grècs, Berbèrs d’Africa del Nòrd, Ibèrs d’Espanha e d'autres pòbles eissits dels territòris cartagineses d’otramar mas venent tanben d’Africa subsaariana per las còstas de l’ocean Atlantic o las rotas dels oasis, rotas utilizadas mai tard pels Romans. Los maridatges mixtes èran corrents e contribuiguèron a desvolopar una civilizacion particulara.

Al treslús de l'espandiment territorial, en 264 AbC., l’airal d’influéncia de Cartage èra constituida de la partida màger de la Mediterranèa occidentala pel biais dels establiments en Africa del Nòrd (coma l’oèst de Libia e al mens una partida de la còsta mauritaniana), Sicília, Sardenha, Balearas e Ispània, e tanben las illas de Malta, Eolianas e Pelagicas, mas tanben pel contraròtle qu'exercissiá sus d’ancians establiments fenicians coma Lixus (près de Tànger al Marròc), Mogador (actual Essaoira, còsta atlantica de Marròc), Gadés (actuala Cadiç en Andalosia) e Utica. D'entre las grandas ciutats figuran, en mai de la capitala Cartage, Adrumeta, Ruspina, Cartagèna o Ipòna.

Gadés e Utica (sul territòri de l’actuala Tunisia) foguèron fondadas pels Fenicians entre lo sègle XII e X AbC. La quita Cartage foguèt fondada sus una peninsula enrodada de lònas al nòrd èst de l’actuala Tunis. Al treslús, la ciutat compta 700 000 abitants segon Estrabon, un geograf grèc del sègle II AbC.

Quitament se lo tipe de ligam entre Cartage e las autras possessions es pas plan conegut, la metropòli se serián encargat de las relacions diplomaticas e du comèrci, Sabatino Moscati constatava l’« incapacitat [de Cartage] a crear un empèri solid e estructurat » coma essent una causa de sa casuda^[23].

Los autors ancians evoquèron las longas muralhas de las ciutats punicas quand se los fasiá de sètis ^[24]. En mai de las ciutadèlas de las ciutats màgers i avián tanben de fortalesas destinadas al contraròtle d’un territòri donat^[25]. Las escavacions arqueologicas confirman plan la difusion dins tot l’espaci punic del modèl de la vila amb cencha fortificada, al mens dins l’estat actual de las recercas^[25]. Las escavacions del quartièr Magon de Cartage mòstran los rèstes de la muralha, que ne trenca una pòrta, costat del mar.

Los Punics utilizèron a vegadas de muralhas ja existentas, coma a Eryx en Sicília, e las lors fortalesas, a lor torn, serviguèron de basa a d'autres elements fortificats, coma a Kelibia dins la peninsula del cap Bon.

• Exemples de fortificacions cartaginesas
• 
  Fort ispanic turc de Kelibia bastit sus de basas punicas (V e IIIe‑ II sègle AbC)
• Rèstas de la muralha punica de Cartagèna (sègle III AbC.)
  Rèstas de la muralha punica de Cartagèna (sègle III AbC.)
• 
  Muralha de la ciutat d’Eryx en Sicília amb d'utilizacion d’una basa anteriora (sègles IV III AbC.)
• 
  Plan de la Cartage punica

L’espaci public s'organizava a l'entorn de l’agora: centre de la ciutat, la plaça èra bordada pels bastiment del senat e tanben aqueles destinats a las foncions religiosas. L’agora de Cartage, quitament se la localizacion es gaireben coneguda, foguèt pas escavada. Los sites naturals utilizats pels Punics demandavan la realizacion d'estructuras, pòrts e cothons. Quitament se las naus serián a l’abric dins d'ansas o dins de sites naturals privilegiats, coma l'stagnum de Motia, al començament de lor istòria, venguèt lèu indispensable de crear d'estructuras artificialas nomenadas « cothon »^[26]. Aquel tipe de pòrt artificial existís a Rachgon, Motia o Sulcis^[27] e tanben a Mahdia, que l'atribucion punica es distutada^[28].

Dins lo cas de Cartage, las realizacions — al mens dins l'estat final car la localizacion dels pòrts primitius de Cartage es totjorn en question — son fòrça elaboradas e descrichas per un tèxte celèbre d’Alpini^[29].

La fasa finala de la construccion benlèu se realizèt dins la primièra mitat de sègle II AbC, amb un pòrt de merças doblat d’un pòrt circular amb una illòta (dicha de l’amiraltat) permetent la seguretat de la flòta de guèrra, e tanben la discrecion limitant los riscs d’espionatge^[30]. L'escavacion d'aquelas estructuras confirma las donadas dels tèxtes, coma lo nombre de 220 naus^[31] podent i èsser a part, mai o mens una desena. L’ivernatge se fasiá dins las calas de radoub installadas sus l’ilòta e a l'entorn del pòrt militar a la fin del periòde de dominacion cartaginesa^[32]. A l'entorn del pòrt de merças èran de magazins^[33], o tanben de talhièrs d’artesans.

La localizacion de l’espaci sagrat dins la civilizacion cartaginesa es ligada a la topografia urbana, quitament se l'arqueologia pòt mostrar una abséncia de règlas. N'i a tant dins los centres urbans o acropòlis que dins las periferias, fins a las zònas ruralas. La localizacion dels luòcs de culte depend de la creissença de las ciutats, que demòra plan desconeguda, lor posicion dins la ciutat podèt aver evoluir.

Unes son coneguts per las fonts literàrias, coma lo temple d’Eshmoun, mai grand santuari de Cartage, qu'èra situat segon Appian en naut de l’acropòli, ont foguèt identificat lo puèg de Sant-Loís, ara nomenat Byrsa. Pasmens, lo sum arasat en totalitat a l’epòca romana provoquèt la pèrda de l’ensems dels rèstes^[34]. Lo temple de Melqart a Gadés demorèt longtemps reputat, fins a l'epòca romana.

Lo santuari d’Astartè a Tas Silg, a Malta, seguent un espaci cultual indigèna, tanben foguèt celèbre. Las escavacions de Cartage mostrèron d'espacis cultuals mai modèstes, près de l'estacion TGM de Salammbò a Cartage, mas tanben al ras del vilatge de Sidi Bo Saïd. E la campanha internacionala de l’Unesco auriá trobat lo temple dich d’Apollon al tèrme de l’espaci utilizat per l’agora, que se caldriá associar nombre d'estèlas descobèrtas a l'entorn de sègle XX e fins ara atribuidas al trofet^[35].

Lo santuari rural de Thinissut (Bir Bo Regba), pasmens se data del començament de l’Empèri Roman, possedís totes los caractèrs dels santuaris orientals, que siá per son ensems de corts juxtapausadas que per son mobilièr d'estatuas de tèrra cuècha, coma la representacion de Ba'al Hammon^[36]. Lo trofet es una estructura presenta dins fòrça sites de Mediterranèa occidentala e situat fòra de la ciutat, quitament dins un luòc malsanós insalubre, coma a Cartage. L’airal se presenta coma un espaci ocupat pauc a pauc pels depaus d’urnas e d'estelas, e que se trapa dins la tèrra per contunhar de l’utilizar^[37]. L’estudi de l'estructura provoquèt dempuèi las originas un debat plan viu, que demora encara, las escavacions capitan pas a acabar amb las polemicas eissidas de las fonts classicas qu'esitan entre un santuari e un cimentèri.

Las escavacions de Kerkouane e de dos quartièrs punics de Cartage, aqueles de Magon e d’Annibal, mòstran de quartièrs organizats segon un plan en damièr e dispausant de carrieras largas.

L’organizacion de l'ostal punic es ara plan coneguda. L’intrada de las abitacions del quartièr de Byrsa, nomenat quartièr Annibal, es plan estrecha, un long corredor menant a una cort amb poscas e a l'entorn de que s’ordona lo bastit. A l’avant se situava un espaci consacrat, segon d'interpretacions, al comèrci; un escalièr menava a l'estatge. Diferentas fonts, coma Appian, afirman que los bastits avián fins a sièis estatges^[38], lo rèstes arqueologics confirman la preséncia de mai d'un estatges mas sens definir lo nombre^[39].

D'ostals pareisson mai somptuoses que los autres, coma una villà amb peristil dins lo quartièr de Magon. Existís la meteissa destriament dins las construccions de Kerkouane amb lo bèl exemple de la villá de la carrièra de l’Apotropaion. L’organizacion d'ostals fa dire a M'hamed Hassine Fantar qu'aquò un modèl oriental, amb una apòrts de substrats libians. La question de l’aiga dins lo mond punic es de responsabilitat privada, los ostals individuals essent provesits de cistèrnas qu'ajudan ara los arqueològs dins l’estudi de la topografia urbana. Fin finala, foguèt trobat fòrça banhadoiras esclòps sul site de Kerkouane.

L’arquitectura funerària es lo primièr element que foguèt estudiat dempuèi la fin del sègle XIX, subretot a Cartage, per las exumacions se fan de ceremonias mondanas^[40]. La localizacion en arc de cercle d'aquelas necropòlis^[41] permetèt de circonscriure la ciutat punica e d’examinar las variacions de son perimètre.

Los arqueològs remarquèron una tipologia per las tombas, mai sovent cavadas pel ròc e non pas bastidas, o segon un tipe de tomba de potz simple amb ataüc al fons o a l'estatge, o alara amb escalièr menant a un potz. Lo biais de l’inumacion predomina plan, levat a de periòdes coma o mostrèt l'escavacion la necropòli punica de Puig dels Molins.

Lo mobilièr e la decoracion d'aquelas sepulturas son estereotipadas: terralhas, talismans, jòias, pèiras, usatge de l’òcra roge (simbòl del sang e donc de la vida), uòus d’estruci pintats (simbòl de la renaissença) o encara miniaturas de mobilièr en argila. L'ataüc es sovent cobèrt de gip. Un sarcofag de fusta, dins un estat excepcional de conservacion, foguèt descobèrt a Kerkouane mas aquel exemple demora unic fins ara. De tombas foguèron ornadas de decoracions pintas, coma las tombas del Djebel Mlezza au cap Bon, que sembla paréisser simbolizar la cresença punica dins un al delà, l’arma del defunt fasent una mena de viatge: segon François Decret, « per aquel pòble de marins, la Ciutat celèsta èra lo darrièr pòrt ont abordar »^[42].

• Seriá de tombas punicas
• 
  Tombas punicas de poses del pargue dels tèrmes d’Antonin de Cartage
• 
  Tombèls punics de Byrsa
• 
  Tomba de Cala d’Hort (Eivissa)
• 
  Tombèl punic de Monte Sirai

Demora pauc de l'arquitectura punica encara quilhada a causa de l'aplicacion del principi Delenda est Carthago, mas de caracteristicas surgisson de las recercas arqueologicas. Las escavacions de Cartage, subretot lo quartièr de demorança costièr dich « quartièr Magon », e de Kerkouane, mòstran los apòrts arquitecturals de l’Egipte antica pels periòdes mai ancians e de la Grècia antica pels periòdes mai recents.

L’utilizacion de la cornissa motladurada e de modèls redusits de las faciadas dels temples sus d'estelas amb disc solar e uræi testimònian de l’influéncia egipciana^[43]. De fragments de colomnas motladuras de gres d’El Haouaria ornadas d'estuc tanben foguèron trobadas, e tanben las pròvas de l’usatge de l’òrdre ionic, coma dins l’exemple del naïskos de Thuburbo Majus^[44], e de l’òrdre doric dins las escavacions del puèg de Byrsa.

Las escavacions de Kerkouane, mas tanben lo penjal sud de Byrsa, mostrèron la preséncia de mosaïcas dichas pavimenta punica, de tèsts essent aglomerats dins una mena de mortièr roge^[45]. Tanben foguèron trobadas de representacions figuradas del signe de Tanit, entre autres dins la ciutat del cap Bon. Aqueles objèctes datats del sègle III AbC. contradison l'idèa de l’origina grèga del mosaïc classic, longtemps considerada coma un fait segur pels istorians e los arqueològs.

• Elements de l’arquitectura punica
• 
  Restitucion d’un potz d’escavacion de gres d’El Haouaria al Cap Bon, antiquarium del quartièr de Magon a Cartage
• 
  Naïskos de Thuburbo Majus al musèu nacional del Bardo (primièra mitat del sègle II AbC.)
• 
  Calada punica dins lo quartièr Annibal del penjal sud de Byrsa (sègle II AbC.)
• 
  OOstal de Kerkouane amb un mosaïc portant lo signe dich de Tanit (fin del sègle IV ecomençament III AbC.)

Serge Lancel dins sa sintèsi associèt los dos tèrmes^[46], tant es van de voler estudiar la civilizacion cartaginesa sens comprene ambedós pilars de l'espandiment punic en Mediterranèa occidentala.

Cartage beneficièt de las avançadas fenicianas en matèria de construccion navala e de comèrci maritim. La marina punica aviá dempuèi lo començament per tòca d'aparar e que demoren secrètas la rotas comercialas, subretot per un contraròtle de la zona de l'estrech de Gibartar.

Al servici del comèrci, la marina escartèt los concurrents grècs, subretot los Focèus. Cartage domina longtemps las mars; aviá la tecnologia maritima e la coneissença de las mars mai avançada. Copiada pels Romans per passar lor retard dins lo domeni, sa poténcia navala foguèt fòrça redusida après la Primièra guèrra punica.

Ambedoas marinas de Cartage (de merças e de guèrra) avián la mèma finalitat, a saber la preservacion del comèrci.

La poténcia navala de Cartage s’explica sens dobte per sa mestresa de las tecnicas de navigacion. S'apièja sus dos tipes de naus: las trirèmas, galèra de tres rengs superpausats de ramas, e las quinquerèmas, galèra amb quatre puèi cinc remaires sus un banc de nada. Las naus èran equipadas de proas de protomè de testa de caval, coma o suggerisson de representacions iconograficas. Excellents bastisseires de naus, los Punics realizèron mercé a lor flòta un empèri maritim que foguèt comparat a aquel d’Atenas. La descobèrta des espavas de Marsala, naus de guèrra escavadas per Honor Frost al larg Sicília, precisèt las coneissenças actualas sus la construccion navala punica del sègle III AbC; las naus de l’epòca èran bastidas segon una tecnica plan elaborada, identificada per l'utilizacion de « prefabricats »^[47]. Aquela tecnica confirma los tèxtes, coma aqueles d’Alpini^[48].

La nau, qualificada de chiorma, aviá un esperon destinat a trucar los vaissèls enemics^[49].

Los periples maritims testimònian de l'ardidesa dels marins punics e de lor mestresa de las mars. Es possible que descobriguèron de tèrras novèlas: lo periple d'Annon mena atal los Punics de Gadés de cabotar pel continent african fins al golf de Guinèa amb una flota de naus cartaginesas. Aquel d’Imilcon los aurián menats fins a las illas Cassiteridas cap a Grand Bretanha, sus la rota de l’estanh.

Los marins de Nechao capitèron eles a realizar los primièrs la circonnavigacion del continent african^[50].

La question del recrutament de l’armada cartaginesa, dels mercenaris e de la plaça dels ciutadans foguèt estudiada per l’istoriografia dempuèi l’Antiquitat: la casuda de Cartage seriá deguda al recrutament de soldats professionals e a la manca d’engatjament dels ciutadans, al contrari del modèl grèc puèi roman.

Aquel argument passa sul coratge dels soldats dins los darrièrs combats, ont s’engatja la populacion, e coneis pas l’organizacion de la marina militara, que s'organiza a l'entorn dels ciutadans. L’armada punica se compausava de soldats de divèrsas originas: de mercenaris, de ciutadans engatjats volontaris mas tanben de subjèctes del territòris o aliats. Aquela armada presentava alara un fòrt caractèr cosmopolita; cada partida balhava d'unitats per la participacion a l’esfòrç comun. Una tala estructura èra pas sens dangièr quand l’Estat podava pas mai soldar, coma o mòstra la guèrra dels Mercenaris l'endeman de la Primièra guèrra punica.

Lo comandament cartaginés èra dins las mans de militars eissits de las grandas familhas e designat per l’assemblada del pòble^[51]. L'ierarquia militara demora pasmens mal coneguda, quitament s'es gaireben segur que lo títol de general correspond a aquel de rab. La ciutat aviá pas gaire d'indulgéncia pels oficièrs vençuts, los tèxtes enóncian fòrça exemples de generals crucificats o executats^[52].

Las armadas de Cartage pareisson a las autras de la mèma epòca. Los cambiaments dins las estructuras e manòbras son degudas a Annibal Barca, volent modificar una armada basada sus las falanjas^[53] eissidas de la tradicion grèga^[54], al mens pel periòde mai conegut de son istòria, a partir de las guèrras sicilianas puèi punicas.

Las unitats èran divèrsas, organizadas en batalhons segon lor origina etnica, e armada a vegada segon las lors tradicions. L’infantariá leugièra compreniá, en mai dels ciutadans armats de lanças e d'espasas^[55], d'unitats especializadas: coma los frondaires de las Balearas, d'arquièrs o d’astièrs libians armats de javelinas, ponhals e bloquièrs de cuèr^[56], e tanben de grops de fantassins ibèrs equipats de bloquièrs e d'una espasa corta nomenada falcata^[55]. Lo batalhon sagrat descrich per Diodòr de Sicília^[57] e Plutarc^[58] aviá un armament especific. L'infantariá pesuca èra organizada en falanjas segon lo modèl macedonian, mas se sap pas se la sarissa, caracteristica d'aquela formacion, èra utilizada dins l’armada cartaginesa.

Las autras unitats terrèstras se constituissián subretot de cavalièrs, sonque numids al començament puèi eissits d’autras originas, coma d'Ibèrs e Galleses^[56]. Aquel element fòrça mobil faguèt la diferéncia suls camps de batalhas de la Segonda guèrra punica. L’equipament incluissiá tanben de carris de guèrra, sens dobte venguts d’una tradicion libiana longa ligada als contactes d'aquel pòble amb las armadas egipcianas, e subretot los elefants de guèrra. Aquela darrièra unitat, mes en exèrg pels contemporanèus de guèrras punicas, fuguèt dins los fachs limitada en nombre e d’un usatge tardièr, benlèu après la guèrra de Pirrus en Itàlia. Un tal usatge respondiá a de finalitats mai psicologicas que militaras. Aqueles elefants èran benlèu d'una raça locala d’elefant d’Afric, mai pichona que l’elefant d’Asia^[59]. Los cornacs serián estat d'origina indiana^[60].

• Soldats de l’armada cartaginesa
• 
  Cavalièr numid vist per Theodore Ayrault Dodge (1891)
• 
  Soldat ibère vist per Theodore Ayrault Dodge (1891)
• 
  Lancièr libian vist per Theodore Ayrault Dodge (1891)
• 
  Carri punic vist per Theodore Ayrault Dodge (1891)

Las unitats marinas evoluèron amb l'istòria: la trirèma, apareguda al sègle VI AbC., embarcava 200 òmes en mai dels remaires. La quadrirèma foguèt inventada a l'epòca ellenistica. E la quinquerèma, embarcant 300 òmes al mai, foguèt concebuda pendent las guèrras punicas. La logistica èra assegurada per d’autras naus, nomenadas gallè

D'entre los apòrts macedonians a l’art de la guèrra cartaginesa, los istorians prenguèron l’organizacion en falanja^[61], la disposicion de l’armada en campanha e los camps. Pasmens, de cambiaments son deguts a Annibal Barca: l'importància estrategica de la cavalariá, las manòbras novèlas d’envelopament de l’adversari (batalha de Cannes)^[62], veire una estrategia d’embuscada per passar un desavantatge numeric coma pendent de la batalha del lac Trasimèn. Los elefants de guèrra, pauc e tardièrament utilizats mas remarcats pels adversaris, jogavan subretot un ròtle d’intimidacion e de desorganizacion de las linhas enemigas.

Per la guèrra sus mar, l’usatge de l’epòca èra d'esperonar las naus. Per contrar l’avança carthaginesa, los Romans realizèron lo « còrb » per facilitar l’abordatge e tornar prene l’avantatge. Podèron alara véncer Cartage a la batalha de Milèa.

Los Cartagineses èran tanben de mèstres en poliorcetica, utilizant de torres de sèti, balistas e catapultas.

• Batalhas implicant l’armada cartaginesa
• 
  Representacion de la batalha de Zama per Cornelis Cort en 1567, gravadura, segon Rafèl
• 
  Batalha de Cannes
• 
  Batalha del Lac Trasimèn
• 
  Représentacion d’un elefant sus una estèla de calcara del musèu de Cartage (sègle III  ‑  II AbC)

L’organizacion politica de Cartage èra lausada per fòrça autors antics avançant sa « reputacion d’excelléncia »^[63]. Se pauc de detalhs son coneguts sul govèrn de la granda ciutat, pasmens avèm un tèxte preciós d’Aristòtel^[64] que la descriu coma un modèl de constitucion « mixta », equilibrada e presentant las melhoras caracteristicas dels diferents tipes de regims politics; aquel document donèt un debat viu, d'istorians, coma Stéphane Gsell, lo considerant coma una descripcion tardièra^[65]. Los cercaires privilegian ara una evolucion de las institucions pendent l’istòria^[66].

Malgrat de manca de l’informacion qu'avèm sus Cartage, las donadas son fòrça mai importantas que per las autras ciutats punicas.

Quitament se Didon èra eissit d’una familha reiala, pas cap d'element dins la legenda la cita pas coma reina. Los autors grècs o latins mencionan la preséncia de basileis o de reges. La teoria de la reialtat de Cartage, asprament defenduda e desvolopada per Gilbert Charles-Picard seguent Karl Julius Beloch, es ara rebutada per gaireben totes los istorians. Una partida de l’istoriografia tanben supausèt d'ambicions monarquicas sul modèl ellenistic als Barcids en Ispània, ipotèsi tanben escartada per Maurice Sznycer^[67].

Lo mond fenician punic ignoravan pasmens pas la monarquia: los reis fenicians mencionats a Tir avián pasmens pas un poder absolut^[68].

Mai conforme a las tradicions orientalas e de Tir, lo govèrn deurián èsse comparable a aquel de Roma, amb un Senat e dos sufètas (literalament « jutges ») elegits cada annada mas nomenats « reis » pels Romans e Grècs a causa de lor incapacitat a trobar dins lor cultura un tèrme adequat per transmetre la realitat punica^[69].

Se pensa qu'aqueles sufètas exerçavan a l'encòp lo poder judiciari e executiu mas non pas lo poder militar, reservat a de caps elegits de biais separats cada annada per l’assemblada del pòble e recrutats demest las grandas familhas de la ciutat. Lo cas d’Annibal Barca pòt èsser remarcat, essent elegit sufèta après la desfacha de Zama, en 196 AbC. segon Tit Livi^[70]. Lo poder dels sufètas èra benlèu un poder civil d’administracion de la causa publica^[71].

Los sufètas èran assistits per un « Conselh dels Ancians »: los tèxtes evòcan los « Ancians de Cartage » tot coma a Leptis Magna se menciona encara en plana epòca romana los « Grands de Leptis »^[72]. Aquel conselh foguèt assimilat al Senat, los membres essent nomenats dins las diferentas fonts gerontes o seniores.

Lo Senat, benlèu compausat pels membres de las familhas influentas, compta sens dobte de centenas de membres^[73]. Avián competéncia per totes los afars de la ciutat: guèrra, patz, diplomacia, etc. Los generals rendián compte de lors actes davant aquela assemblada, qu'avián lo darrièr mot. Pasmens se sap pas se los sufètas èran elegits per aqueles oligarcs o per l’ensems del pòble.

En mai, Aristòtel es lo sol a mencionar un conselh restrench los « Cent Quatre » o los « Cent »^[74], e las « pentarquia ». Aquelas institucions son mal conegudas, la primièra avent recebut, sus la basa d’un tèxte de Justin, un ròtle judiciari^[75].

Una assemblada del pòble es citada dins lo tèxte d’Aristòtel e, se se crei Polib, prenguèt lo poder pendent los sègles III e II AbC.^[76]. Aquel poder èra sens dobte grand; lo mème autor parla d’una corrupcion plan difusada per obtenir de magistraturas^[77] e de comandaments militars. D'afars essent evocats devant aquela assemblada en cas de desacòrdi entre las institucions de biais oligarquic, quitament s'aquelas assercions son illustradas per pas cap de pròva arqueologica.

Se supausa que sols los òmes liures i èran admeses e de fonts, que Diodor de Sicília, parlan d’una reünion sus l’agora de la ciutat^[78].

Aqueles inconeguts permeton donc pas de determinar quin èra lo gras de democracia dins l’anciana Cartage. pasmens, semble aquerida que las familhas màger de mercands exerçavan l’essencial del poder.

La societat cartaginesa èra plan estratificada: una aristocracia d’origina tirenca deuriá téner l’essencial del poder economic, politic e religiós; lo rèste de la populacion se tapatjava entre una proporcion desconeguda d’artesans e de comerçants e un proletariat eteroclit compausat d’esclaus mas tanben de populacions nativas, veire punics. La plaça de las femnas demora fins ara dins lo debat.

L’aristocracia cartaginesa aviá coma caracteristicas son origina tirenca, sa fortuna ligada a de foncions d’armadors puèi de proprietari fonzièrs, son ròtle dins las magistraturas e un biais de viure particular en demoranças luxuosas (al cap Bon o dins lo quartièr de Megara). Al sen d'aquela aristocracia deuriá se recrutar los prèires, que formavan una classa plan organizada mas jogavan pas cap de ròtle politic. Lo sacerdòci podava èsser tanben exercit per las femnas. Lors vestits es conegut entre autre mercé a l'Estèla del reire amb l’enfant; lo personatge identificat coma lo celebrant pòrta una tòga de lin e una còfa particulara que corona un cap pelat. Las classas popularas son desconegudas mas se supausa qu'èra formada d'òmes liures e d’esclaus podent èsser ligats a una persona o a l’Estat. En mai, se trapava dins las ciutats cartaginesas un nombre d’estrangièrs eissits de l’ensems del bacin mediterranèu^[79].

Malgrat las personalitats fòrtas e de destins tragics coma aqueles de Didon-Elissa, Sofonisba e l’esposa d’Asdrubal lo Boetarc, las femnas a Cartage apareisson pauc dins las fonts disponiblas. Quitament se marcat per un caractèr patriarcal, la societat cartaginesa balha una independéncia relativa a las femnas: l’estudi de las estèlas del tofet de Cartage mòstra de sacrificis efectuats per de femnas en lo lor nom^[80]. En mai, sembla que fòrça activitats professionalas lor èra obèrtas.

Aquela independéncia èra pasmens mermada per una mena d'instrumentalizacion de las femnas al servici de lor familha, al moment de la causida de l'espós per tòcas politicas o economicas: l’istòria de Sofonisba es plan evocatritz d'aquela subjeccion, maridada successivament als reis numids Sifax puèi Massinissa^[81]. Lo contèxte del maridatge es pauc conegut e se sap pas se la poligamiá èra practicada.

Al contrari, de cas de maridatges mixtes figuran dins de fonts e se trapan tanben dins las escavacions de sepulturas multiplas, amb un rite fenician per l’un dels individús inumats e african per un autre. Filha d’Asdrubal Gisco, general cartaginés, esposa Sifax, rei de Numídia, sus òrdre del paire per realizar una aliança entre Cartagineses e Numids.

Las populacions autoctònas son encara mens aisidas de concebre. Lo contacte amb los primiers navigadors, quitament s'es possible mejans lo comèrci silenciós d’Erodòt per tòca comerciala afirmada, venguèt una relacion que se basariá sus la dominacion^[82]. Foguèt mostrat mejans de tèxtes servats de l'empèri cartaginés èra pesuca, que siá al moment de la conquèsta o als moments dificils de la guèrras punicas, coma ne testimònia las revòltas que se succediguèron. Pasmens, las populacions nativas de l’exterior, subretot jos l’egida de Massinissa, contribuiguèron a la casuda de la ciutat a causa de lor intrusions successivas pendent la segonda mitat del sègle II AbC.

Cartage constituissiá un empèri comercial, maritim, terrèstre e agricòla. Alara, lo ligam entre totas las contradas, que sián punicas o jos influéncia punica, se fasiá per la mar mercé a la marina cartaginesa.

Los Cartagineses, tot coma lors ancessors fenicians, èran d’excellents marins e comerçants. L’istorian latin Plini lo Vièlh escriu a lor subjècte « los Punics inventèron lo comèrci »^[83].

Coma Tir, Cartage fasiá lo negòci dels metals, carcan subretot de matèrias primièras que li permetèron de constituir sa riquesa e de desvolopar son malhum comercial: argent, mas tanben coire e Estanh venent dels establiments del sud de l’Ispània (reialme de Tartessos). Dins aquela region, las minas èran a l'encòp aisidament espleitablas e accessiblas. L’estanh se trobava tanben dins las illas Cassiteridas (actuala Grand Bretanha).

De biais segondari, los Cartagineses importèron e difusèt de pichon objèctes manufacturats: Ceramicas grègas e etruscas mas tanben, a partir del sègle VII AbC. d'elements d’artesanat egipcian coma d'alumetas. Lo negòci se practicava tanben per de caravanas mas aquel tipe d’escambi èra fòrça mai azardós e dangieirós. Aquel comèrci terrèstre permet d’explicar d'establiments, subretot en Libia e dins lo sud de la Tunisia actuala.

La tòca de fenicians punics èra d’exportar los metals a l’estat brut cap a l’Orient; fins al sègle VI AbC, avián un monopòli del comèrci e de la navigacion en Mediterranèa occidentala mercé a que benefícian d’un liure accès als metals, e a las fonts umanas e agricòlas de regions entièras.

Los Cartagineses espleitavan de produchs manufacturats per lors artesans o importats: de ceramicas, d'objèctes en veire (especialitat feniciana) o encara de teissuts tenches de porpre — especialitat feniciana venent del murèx que la preparacion mena a aquela color tan aimada dins l’Antiquitat — trabalh de l’evòri, fusta e metals (placatge d’evòri, d’aur o d’argent sus diferents materials). A causa de lor caractèr possiblament perible, es a vegada malaisit d’identificar unes produches d'espleitacions: los teissuts, plan reputats, daissèron pas de rèstes arqueologics fòra del molons de murèx o de peses destinats a tibar las cortinas.

Los viatges d’exploracion s’explican per la recerca de minerals e de mercats nòus: l’estanh de Grand Bretanha e d’Ispània, l’aur o d’autras matèrias primièras en Africa subsahariana. De produches pel negòci èran fabregats pels talhièrs cartagineses.

Just abans la Primièra guèrra punica, Cartage contrarotlava en Africa del Nòrd un territòri de gaireben 73 000 km² — son hinterland, constituit per l’actuala Tunisia, presentava alara un territòri destinat a l’agricultura superior en superfícia a quel de Roma e dels seus aliats, e demora una de las zònas agricòlas màger l’Empèri roman — per una populacion de gaireben de quatre milions d’abitants. Una tala populacion se caliá un porgiment regular et un rèirepaís capable de donar una produccion sufisenta en quantitat e en qualitat: una produccion de cerealas destinada a totas las classas socialas, e tanben una produccion de fruchs o de vianda per la populacion mai aisida.

Aquel territòri foguèt fòrça redusit après las atacas de Massinissa dins lo darrièr miègsègle d’existéncia de la ciutat, per arribar a una superfícia inferiora a 25 000 km² en 146 AbC.^[14].

La zòna ocupada per Cartage en Africa èra plan fertila que gausissiá d’una pluviositat fòrça sufisenta per la produccion agricòla. Aqueles atots foguèron espleitats mai tard per la província d’Africa romana^[84].

Cartage instaurèt lèu un partatge dels prètzfachs entre de culturas amb òca lucrativa, dins las tèrras pròchas de la capitala, e las culturas cerealièras daissadas a las populacions libianas, aquelas darrièras devián pagar un tribut en natura que lo pes, subretot pendent las guèrras punicas, poirá aver influenciat los eveniments los insitant a la revòlta^[85]. La ciutat desvolopèt lo rèirepaís amb la cultura de l’Amètla, de la figa, de l'oliva, de la milgrana — lo nom latin Punica granatum ven dels Roman lo vesent coma fruch punic — e de la vinha, en mai dels blat. Aquelas plantas èran presentas a l’estat salvatge dins la region mas los Fenicians portèron de brots que foguèron d’espleitats per tot lo bacin mediterranèu: i a de rèstes de produchs agricòlas punics fins en Grècia.

L’elevatge èra practicat de longas pels autoctòns, subretot los cabals, los buòus e muls^[86].

La capitada de Cartage s’explica tanben l'engènh en d’agronomia. Los Cartagineses capitèron a desvolopar las tecnicas agricòlas d'entre las mai eficaças de l’Antiquitat que la utilizèron los Romans a tradisent en latin lo tractat del punic Magon^[87]. Columella coservèt de fragments de l’òbra punica, amb un procediment de vinificacion^[88].

Las olivadas seguissián de règlas precisas, subretot l’espaçament entre los plants, règlas fins ara respectadas. Lo materiel agricòla aviá un ròtle important per melhorar de la produccion, coma o mòstra las representacions dels araires, coma sus una escultura trobada sul territòri de l'actuala Libia^[89], çò que de segur destrièt de la produccion libiana tradicionala^[90].

La pesca èra una activitat espandida a l’epòca punica e, en mai de las produccions de salasons e de murèx, es establit que son los Fenicians punics qu'espandiguèron l’usatge del garum dins lo bacin mediterranèu. Aquela salsa a basa de peissons grases, utilizada en cosina e per tòca medicinala, èra producha a granda escala dins d’establiments trobats en nombre^[91]. La produccion e la comercializacion del garum contunhèron fòrça a l’epòca romana.

L’essencial dels elements que demoran fins ara es ligat a un usatge funerari. D’autras esculturas existisson, mas de talha pichona, coma la Dama de Galera o lo protomèu del leon de Sant’Antioco.

Los cips e estèlas, a vegada en forma de betils o « ostal del dieu », daissan véser una evolucion estilistica. Esculptats dins lo gres al començament, aqueles elements son concebuts mai tard en calcari, a vegadas amb d’acrotèris e de motus ciselats d’influéncia grèga marcada: motius animalièrs, vegetals, umans e subretot simbòls. A partir dels sègles V e IV Abc, se difusan lo motiu dich « signe de Tanit » que se trapa sus plan d’autres supòrts. Se pensava qu'èra present pas qu'en Mediterranèa occidentala, mas las recerca actualas ne mòstran suls sites del Levant^[92]. D’autres motius foguèron reconeguts coma aquel de l’idòla botelha. Existís de diferéncias localas, coma a Motia, que las figuras umanas son mai precòças e mai generalizadas que ne son a Cartage^[93].

Los sarcofags son plan representatius del quita mestissatge dels Fenicians punics: lo tipe antropoïda d'en primièr present en Fenicia evoluèt en Mediterranèa occidentala. E mai en Africa, d'exemples plan conservats foguèron trobats en Sicília e dins la peninsula Iberica. Al sègle IV AbC., lo tipe càmbia en Tunisia per se plaçar al dessús d'una estatua del defunt^[94]. Los sarcofags de Santa Monica nomenats del preire e de la preiressa, al musèu nacional de Cartage, son particularament interessants per causa de las drapariás e l’actitud dels dos personatges: lo preire a la man drecha quilhada qu'es lo signe de benediccion^[95], la preiressa ten una colomba; las mans esquèrras d'ambedós pòrtan un vas d'encens per l’usatge liturgic conegut, que lo nom de la òbras^[96].

• Estèlas e sarcofags punics
• 
  Estèla del tofet de Nora expausada al musèu arqueologic de Nora
• 
  Estèla del tofet de Cartage
• 
  Estèla del tofet de Cartage amb man obèrta, peisson e signe dich de Tanit
• 
  Dama de Galera datant del sègle VII AbC. e expausada al musèu arqueologic nacional de Madrid
• 
  Sarcofag del sègle V AbC. expausat al musèu arqueologic regional de Palèrme
• 
  Leon de San Antioco (Sardenha) datant del sègle IV AbC. e expausada al musèu Barracco de Roma
• 
  Sarcofags del preire e de la preissa de la necropòli dels Rabs de Cartage expausats al musèu nacional de Cartage (IV ‑ III sègles AbC.)
• 
  Sarcofags de la necropòli dels Rabs expausats al musèu del Lovre (sègle IV ‑ III AbC.)

La produccion de tèrras cuèchas, plan variada, coma de caras grotescas amb de traches marcats, d’origina de segur levantina^[97]. Las formas ne son divèrsas; las rugas e las bocas desformadas s’acompanhan a vegada de motius geometrics. De masquetas de trachs negroïdes caracterizats tanben foguèron trobadas. Destinadas a èsser penjadas, aquelas caras avián una fonccion apotropaïca: devián alunhar los demònis.

Tanben i aviá de protomèus representant la partida superiora de coses d’òmes o de femnas. L'estil d'aquel tipe de produch es divers, a l'encòp egipcian mas tanben grèc a partir del sègle VI AbC., e se n'establiguèt una classificacion^[98].

• Masquetas e protomés de tèrra cuècha
• 
  Caras venent de Cartage al departament de las antiquitats orientalas del Lovre, fin del sègle VII començament del VI AbC.
• 
  Masqueta grimacejant al musèu nacional del Bardo (fin del sègle VI AbC.)
• 
  Masqueta en forma de Silèna venent de Sulcis (Sardenha)
• 
  Masqueta grimacejanta al musèu Whitaker de Motia (Sicília)
• 
  Protomè al departament punic del musèu nacional del Bardo
• 
  Protomè egiptizanta (Lovre)
• 
  Protomè egiptizanta (Lovre sègle VI ‑ V AbC.)

La produccion de coroplastia èra espandida dins fòrça sites punics, de l’Africa del Nòrd fins a las illas Balearas passant per la Sicília e Sardenha. Èra de figurinas motladas, tenent d'objèctes (de tamborins per exemple) o de pichons animals; d'estereotipes fenicians punics coabitan amb d’autres estereotipes ellenisants, o alara de produccion locala^[97]. La tecnica foguèt tanben utilizada per subjèctes de dimension variabla, d'usatge religiós, quitament après la casuda de Cartage. Se ne trobèt dins las escavacions del sanctuari de Thinissut al cap Bon (pichona escultura de Ba'al Hammon enrodada per dos esfinx mas tanben de bèlas grandas representacions de Tanit « leontocefal » e de Demetèr).

• Figurinas de tèrra cuècha
• 
  Estatueta amb tamborin al musèu nacional del Bardo
• 
  Figurina eissida de la necropòli de Puig dels Molins, sègle III AbC.
• 
  Fragment d'estatueta d’argila venent d’Eivissa dels sègles IV ‑ III AbC.
• 
  Ba’al Hammon de Thinissut datant du sègle I

Los Punics èran d'artesans especializats e plan coneguts. Los Grècs lor donavan reputacion de vendre de belaròias, veiretalha fabricada pels artesans en cambi de produchs de valor coma las matèrias primièras eissidas de las regions qu’abordavan per naus. Atal, fòrça objèctes e belaròias fenicians d’inspiracion diversa (grèga, egipciana, etc.) foguèron descobèrts suls sites que frequentavan. Las necropòlis escavdas dempuèi lo sègle XIX mostrèron un material important e variat que suggerís un artesanat desvelopat^[99]: trabalh dels metals amb per exemples de rasors de bronze ornats de motius gravés, caras de pasta de veire de foncion apotropaïca qu'ornavan de colars, evòris e òsses gravats e tanbenb de jòias.

Per la terralha utilizada dins la vida vidanta fòra del contèxte religiós, las escavacions mostrèron de ceramicas per usatge alimentari o culinari e tanben de lampas d'òli que las formas mòstran una produccion estereotipada e racionalizada; d'exemples de vases poparèlas foguèron tanben trobats.

Se, a partir del sègle III AbC., se vei fòrça imitacions d’importacions grègas, demòra una produccion tipica nomenada « mòtles de còcas »^[100].

Las escavacions de las necropòlis de Cartage mostrèron de caras presentant d'elements de la vida vidanta: un forn de pan de tipe tabona, servat al musèu nacional de Cartage, mas tanben de pichonas pèças de mobilièr que permeton d’imaginar l’interior dels ostals.

• Ceramicas e lampas punicas
• 
  Mòstra de produccions localas de ceramicas al musèu nacional del Bardo
• 
  Lampas punicas del musèu nacional de Cartage
• 
  Lampas punicas del musèu de Palèrme
• 
  Ceramicas e lampas punicas al musèu nacional de Cartage

Fòrça amulets d’òs, de pasta de veire e de pèiras foguèron trobadas dins las sepulturas, subretot de femnas e d’enfants, avent per tòca d'aparar los defunts amb de rites magics. Èra importadas (subretot d’Egipte) o fabricadas sul luòc. De tèmas son recurrents, coma lo dieu egipcian Bès, mas tanben Her o l’uèlh Odjat^[101].

De jòias somptuosas en aur, argent e pèiras duras venent de las necropòlis. Ligada a l'estructura del comèrci fenician punic e eissida d’una longa tradicion orientala, aquela produccion consistís en de colars plan cargats e pesucs, mas tanben amb de bagas, anèls d’aurelha o de nas significatius de l'aparéncia que venguèt significativa dels Punics, aspècte plan escarnit per las fonts classicas. D'escarabats tanben foguèron descobèrts e tanben d'estugs de foncion protectritz evidenta^[102].

Tanben se trapa de tauletas en evòri escultadas, material sovent remplaçada per d’òs, de còst mendre. L’influéncia orientala anciana, veire egipciana, es recurrenta dins aqueles artefactes frequents suls sites de las Mediterranèas orientala e occidentala. Fòrça objèctes d'aquela natura data dels sègles VIII - IV AbC. e la preséncia dins los meteis luòcs d’evòri bruta suggerís una fabricacion locala^[99].

Rasors de bronze

[modificar | Modificar lo còdi]

Fòrça rasors de bronze o de fèrre foguèron descobèrts dins las necropòlis après lo sègle VII AbC.. Aqueles objèctes son ligats a una simbolica de purificacion dels defunts. Avián una foncion religiosa, veire talismanica^[103] e benlèu destinats a èsser penjats, al mens pel material present dins lo mond Iberic.

E mai, a partir del sègle V AbC., una decoracion èra realizada. Aquel dessenhs — a vegada figuradas sus ambedoas fàcias pels exemplars tardièrs — testimònian d’influéncias variadas, subretot egipciana o egèa. La produccion aguèt de desvelopaments autonòmas dins mai d'una regions de possessions cartaginesas, mostrant de vertadièras capacitats creativas^[104].

De veire

[modificar | Modificar lo còdi]

Segon una legenda contada per Plini lo Vièlh^[105], lo veire foguèt inventat pels Fenicians, que n'aurián gardat lo secret de fabricacion pendent un periòde long. De segur, desvelopèron la tecnica del bufatge e subretot comercializat lor produccion a granda escala^[106], qu'aurián fach naisser la legenda.

Las descobèrtas son pro frequentas suls sites arqueologics^[107], en Occident e en Mediterranèa orientala. Los objèctes mai tipics son de masquetas pichonas de cara umana e de faciès variats, destinats a far partit dels colars amb de pichonas bilhas de veire; tanben i aviá de pichons pòts d'enguent o de parfum. Las pèças mai remarcablas son coloradas dins la massa.

• Artesanat en veire
• 
  Cara d’òme barbut en pasta de veire al Lovre (sègle IV ‑ III AbC.)
• 
  Muleta de pasta de veire al musèu nacional del Bardo (fin del sègle IV - començament del III AbC.)
• 
  Veirariá al musèu nacional de Cartage
• 
  Vase d'enguent, musèu de Puig dels Molins

Numismatica

[modificar | Modificar lo còdi]

Las monedas cartaginesas apareisson tardierament: l’economia punica es pas monetària al començament car los escambis se fan amb de lingòts veire per l’usatge del tròc^[108]. Las primièras datan de 480 o 430 430 AbC.^[109]. La naissença del monedatge punic se deu a la necessitat de pagar los mercenairis engatjats pel compte de la ciutat punica en Sicília^[110], los talhièrs de Motia e Palèrme foguèron considerats coma ont se batèri las primièras monedas d'aquela civilizacion^[111]. A Cartage, los talhièrs comencèron pas lor activitat a la mitat dels sègle IV AbC.^[112]. Lo metal utilizat es l’aur, l’electrum e l’argent a la fin del sègle III AbC. La lei e la qualitat de batuda d'aquel monedatge mermèt a la fin de la Segonda guèrra punica^[112], las escavacions permetián pas de considerar aquel element coma un argument d’una supausada decadéncia^[110].

Las quita emissions cartaginesas passan d’un sistèma ponderal escandalhat sus la dracma eginetica al shekèl fenicèu. Segon Jacques Alexandropoulos, aquela transicion metrologica seriá ligada a la pèrda dels establiments sicilians, justificant lo passatge d’un sistèma punic grèc de tòca internacionala cap a de las batudas fenicianas punicas d'usatge intèrne, exprimissent tanben un subresaut « nacionalista » de Cartage. La tipologia de las monedas de Cartage mòstra un punt vista estilistic l’idèa de la paternitat grèga d'aquel monedatge. Es subretot lo cas del tipe dich, segon Stéphane Gsell, Gilbert Kenneth Jenkins o Pierre Cintas, de la tèsta d’Aretusa, de Cerès o de Tanit. Quin que siá, aquel retrach sembla dever fòrça a Evainet. Coma las ciutats grègas e de lors colonias de la Grècia Granda, Cartage afirma son identitat. S'anóncia africana amb de tipes monetaris emblematics: en mai de la tèsta de divinitat controversisa, lo caval e lo palmièr son utilizats alternativament o ensems.

Una diversitat mai granda dels tipes abordadas dins lo monedatge cartaginés apareis dins las emissions de Sicília, de Sardenha, de la peninsula Iberica e suls tres darrièrs sègles d’existéncia de la metropòli.

Gliptica

[modificar | Modificar lo còdi]

Fòrça bagas de segèls foguèron escavadas de las necropòlis punicas. Presentan sovent un caston en forma d'escarabat egiptizant gravat dins de pèiras mièja duras (cornalina, agata, calcedònia, jaspe, crisoprasa, onix, eca.) Lo plan de l'escarabat ofrís sovent un subjècte d’inspiracion talismanic.

Aquel van es eissit d’una fòrça longa tradicion orientala. Aquelas pèiras tralhas en cròs poiriá èsser a l’origina dels produchs d’importacion^[113]. Las pèiras gravadas venián de talhièrs fenicians, e mai frequentament egipcians. Avián de vertuts talismanicas semblablas a aquelas que serián estat las cresenças egipcianas.

Pasmens, se constata coma una desgenerescéncia a partir de la segonda mitat del sègle IV AbC.^[114], amb una produccion mens nòbla (gravaduras sus pasta de veire) que poiriá èsser l’indici d’una produccion tipicament cartaginesa alara que l’aparéncia de las importacions evolua e presenta una gravadura d'estil mai frequentament ellenistic.

Lenga e literatura

[modificar | Modificar lo còdi]

Lenga

[modificar | Modificar lo còdi]

La lenga punica serviguèt de ligant e de fons linguistic e cultural comun als fenicians d’Occident^[100], que lo centre es Cartage la punica. Aquela lenga, utilizada pels eleits coma per las populacions de las regions jos influéncia punica — Numids e autres Berbèrs del Magrèb (coma en Tunisia e en Argeria o encara al Marròc) mas tanben Ibèrs e autras populacions del reialme de Tartessos (dins le sud d’Ispània) — portada luènh dins lors territòris.

Contunhèt de viure, malgrat la preponderància del latin, fins a l’arribada dels Arabs al sègle VI ApC. A aquela data, aquela lenga s'aflaquissent èra venguda una lenga locala minoritària. Corollari de la lenga, l’alfabet fenician, ancessor de l’alfabet grèc, s’espandissiá dins l'ensems del bacin mediterranèu fins a venir lo vector de la pensada dels pòbles de l'esfèra punica. Aquela escritura sens vocalas se modifiquèt aprés l'establiment roman en Africa del Nòrd, tendent a inclure de vocalas. Son aspècte venguèt diferent dins lo temps e segon las regions. Al Sègle IV ApC, l’alfabet latin èra utilizat per transcriure la lenga punica^[115].

La lenga acabèt per venir, amb lo berbèr, lo substrat sus que s’establiguèt l’arabi tunisian e los autres dialèctes magrebins modèrnes, influenciats per l’arabi^[116],[117].

Literatura e epigrafia

[modificar | Modificar lo còdi]

La literatura cartaginesa nos parvenguèt pas, mas se sap qu’existissiá a Cartage fòrça bibliotècas, çò qu'indutz una cèrta produccion literària o al mens una difusion de la literatura de l’epòca, subretot aquela de lenga grèga^[118]. La filosofia èra espandida dins lo mitan punic, de noms son coneguts segon çòque dich Diogènes Laèrci o Jamblic^[119]; lo mai celèbre filosòf d’origina cartaginesa es de segur Clitomac Asdrubal.

Existissiá una literatura de drech, d’istòria, de geografia, quitament se tot aquò foguèt perdut. Pasmens, foguèt conservat de fragments de l’important tractat d’agronomia de Magon, qu'influencièt fòrça los Romans: la pròba n'es que la traduccion en latin foguèt decidida pels conquerents l'endeman de la presa de la ciutat^[118]. Los autors romans posteriors ne citan d'extrachs e acaban pas de far d’elògis a son subjècte (Plini lo Vièlh^[120], Varron^[121] e Columella^[122],[123]). Lo raconte del periple d'Annon, quitament se s’agís d’un tèxte redigit en grèc, dèu èsser la traduccion d’un tèxte punic benlèu afichat dins un temple^[124]. Pasmens, malaisit d’interpretar, lo document faguèt fòrça polemicas.

Fòrça estèlas donan encara tot un ensems d’inscripcions, coma las estèlas trobadas en quantitat dins los tofets, coma aquel del Cartage. Aqueles tèxtes foguèron reculhits al sen del Corpus Inscriptionum Semiticarum^[125]. Mas apareisson plan estereotipats e donan pauc a saber sus la ciutat. En mai, donan gaire d’informacions sus l’onomastica, los noms d'ostal coneguts essent en nombre limitat.

E mai, los arqueològs escavèron un pichon nombre de documents nomenats « tarifs de sacrificis », qu'èran plaçats dins los temples^[124]. Lo mai conegut d’entre eles es lo « tarif de Marselha », que foguèt trobat dins lo pòrt de la vila. Malgrat sa localizacion, es, segon los especialistas, d’origina cartaginesa. Cal tanben citar coma inscripcion particulara lo cas de las lamellas de Pyrgi descobèrtas a Caere, en Itàlia, que fa mòstra de las relacions entre Etruscs e Punics al sègle VI AbC.

Religion

[modificar | Modificar lo còdi]

La religion es l’aspècte de la civilizacion cartaginesa que faguèt l’objècte de la polemica màger a causa de las accuzacions de monstruositat portadas suls rites dels sacrificis d’enfants que mencionan de fonts anticas, de Diodor de Sicília a Tertullian^[126], e relevadas fins ara per fòrça scientifics.

Panteon

[modificar | Modificar lo còdi]

La Mitologia de Cartage es en granda partida eretada d'aquela dels Fenicians, e sa religion, malgrat una transcripcion en latin o en grèc dins las fonts anticas, garda tot lo long de son istòria aquel caractèr prigondament oèst semitic^[127].

Lo panteon, fondat sus una basa semitica, evolua amb lo temps, sovent après una encontra amb de tradicions localas. De mai, de divinitats aqueriguèron dins divèrsas colonias lo caractèr de poliada: Tanit foguèt considerada coma la poliada de Cartage, Melqart jogant aquel ròtle a Gadès — ont i aviá un temple reputat — tot coma Sid (Sardus Pater a l’epòca romana) en Sardenha^[128]. Lo panteon, que possedisson un nombre plan naut de divinitats^[129], es dominat per Ba'al Ammon en Africa del Nòrd e sovent acompanhada de Tanit (fàcia a Ba'al) coma paredra. Ba'al e Tanit de segur aqueriguèron de caractèrs especifics en Africa del Nòrd car, en Orient, los caractèrs de Ba'al son diferent d'aqueles de la divinitat cartaginesa alara qu’Astartè, qu'èra sa paredra en Orient, semble mai atudada dins l'esfèra cartaginesa, quitament se son culte es averat^[130].

Existís donc una continuitat religiosa, los ancians dieus fenicians èran totjorn lausats pels Cartagineses, coma Astartè, divessa de la feconditat e de la guèrra, Eshmoun, dieu de la medecina, e Melqart, dieu fenicèu de l’espandiment e de l’enriquiment de l’experiéncia umana. Melqart adopta, el, de caractèrs de l'eròi grèc Eracles. Ba'al Ammon, originari de Fenicia, es tanben influenciat per d'apòrts egipcians; Ammon èra conegut en Libia e dins gaireben tota l’Africa del Nòrd, e foguèt assimilat a un dieu local que la representacion èra tanben un marran. Aquel dieu e son culte èran en relacion amb lo fuòc e lo solelh. A l’epòca romana, lo culte de Ba'al adoptèt de trachs de Jupitèr, dieu màger del panteon roman. O demotant fins a l’arribada del cristianisme.

Fin finala, al mens un culte grèc, aquel de Demetèr e Corè, ligat a la fertilitat e a la meisson, aparéis dins la cultura cartaginesa pendent la guèrra grèga punica. Segon Diodòr de Sicília, pendent lo sacatge del temple d'aquelas divessas a Siracusa en 396 AbC., de calamitats casèron sus l’armada cartaginesa. Alara, las autoritats decidiguèron l’introduccion de lors cultes per que las divinitats obtengan reparacion. Existís tanben d'indicis d’un culte de la divessa egipciana Isis^[131]. Las divinitats del panteon punic esssent subretot onoradas als moments importants de l’istòria, per exemple per mercejar del succès d’una expedicion maritima o favorizar una campanha militara seguenta.

Santuaris e rites

[modificar | Modificar lo còdi]

Los luòcs de culte son de bastits especifics o d'espacis amainatjaments. De temples urbans foguèron trobats en luòcs divèrses; la situacion seguissiá donc pas una règla precisa. Aqueles situats al bòrd de mar benefícian de lor contacte amb los forastièrs (ofrendas, ex votos, donacion, etc.). Tanben foguèt descobèrt de sanctuaris dins de cròtas.

La religion èra un afar d’Estat a Cartage; quitament se los prèires intervenián pas directament dins la politica interiora o exteriora, avián una granda influéncia sus una societat prigondament religiosa. Los cultes èran estructurats per una ierarquia de prèires que las foncions mai nautas èran ocupadas pels membres de las familhas mai poderosas de la ciutat^[132]. Tota una societat sembla aver estat ligada als temples: servicials, barbièrs, esclaus. Los fidèls podián crompar d'ex voto dins de dependéncias del luòc de culte^[133]. Dins unes temples^[134] existissiá una prostitucion sagrada, masculina e feminina, definitiva o sonque provisòri.

Los cultes jogavan un ròtle economic important mercé a las ofrendas (coma las viandas e autres manjars) als dieus e preires. Lo sacrifici aviá tanben un pes significatiu: de « tarifs » èran definits per cada tipe de sacrifici en foncion de cada demanda, que d'exemples foguèron conservats; l’un d’entre el es expausat al musèu Borély de Marselha. Los sacrificis segurs dins aquels documents sont variats: animals, pichons (aucèls) o grands (buòus), mas tanben vegetals, manjars o objèctes. Après lo partatge del produit del sacrifici entre divinitat, preire e fidèl, una estèla èra erigida pel remembre^[135].

La question del tofet es centrala dins la polemica, a causa de la flaquesa de las fonts que dubrís totas las interpretacions. Se faguèt l’identificacion del tofet amb lo ritual del moloch, contat pels autors ancians coma essent un sacrifici d’enfants. Dins de tofets, los arqueològs trobèron d'estelas en grand nombre amb d'inscripcions estereotipadas evocant la realizacion d’un vòt o un mercejament. Aqueles tèxtes demòran pasmens pauc explicits e subretot repetitius^[136]. Malgrat de fonts anticas a carga, cal mostrar l’abséncia d’indicacions dins de tèxtes essencials, coma Tit Livi. Aquel silenci pòt estonar car los romans avián pas cap d'interés a amagar un argument qu'auriá justificat la destruccion de Cartage^[137]. Lo debat^[138],[139] sul sacrifici dels enfants dins la civilizacion punica es pas encara tampat, la sciéncia essent incapabla de donar las causas de las mòrts estudiant los òssaments contenguts dins las urnas nimai de dire se aquel luòc èra quicòm mai qu'una necropòli per enfants.

Los cultes e lor practica daissèron de rèstes visibles dins las diferentas colonias fenicianas e de la Mediterranèa occidentala, vengudas cartaginesa, mas tanben pels pòbles en contacte amb aquela civilizacion, coma los Berbèrs de Numídia e de Mauritània e los Ibèrs.

Religiositat populara

[modificar | Modificar lo còdi]

I a una diferéncia entre la religion d’Estat e la cresença populara, a causa de las amulètas e autres talismans per tòca de s'aparar dels demònis o las malautiás, mostrant una fòrta influéncia egipciana. Quitament, se remarca un culte de las divinitats egipcianas, coma lo dieu nan Bès, dins las classas popularas. Atal, fòrça objèctes escavats per tòca d'aparar los vivents e los mòrts (masquetas, amuletas amb cara de Bès mas tanben de rasors). La magia impregnava la vida; èra blanca mas tanben negra per alunhar los rivals potencials^[140].

Lo culte dels ancessors èran benlèu observats dins los fogals mas demòra plan escur. D'interdits alimentaris subretot aquel del pòrc, se realizèt fins al començament de sègle IV AbC^[141].

Los Punics avián fe dins una vida après la mòrt, coma o mòstran las cambras mortuàrias — quitament se l’incineracion èra tanben practicada — ont los defunts preparats per lor vida dins l'al delà èra acompanhada d’ofrendas en noiridura e bevendas. Lor tomba èra decorada coma un ostal e se perfumava lo tombèls abans de lo tapar. De mòrts èran colcat segon lo rite oriental alara que d’autres èran en posicion fetala, segon la tradicion berbèra, e oncats d’òcra, mostrant una influéncia localas sus la religion cartaginesa, al mens en Africa del nòrd. Tanben foguèt trobat dins de tombas punicas dins las Balearas d'estatuetas tipicas de la cultura locala.

Civilizacion exogèna e mestissada

[modificar | Modificar lo còdi]

La vida culturala d'aquela civilizacion, qu'a vegadas foguèt nomenada talassocracia a causa de son rapòrt estrech e sostenible amb la mar, resulta de la mescla de las influéncias indigènas, fenicianas, grègas e tanben egipcianas.

Persisténcias orientalas e apòrts africans

[modificar | Modificar lo còdi]

L’art fenician es una mescla subtila d'elements grècs e egipcians. Se la cutura egipciana influencièt prigondament los fenicians a partir del milèni III AbC, la cultura ellenica prenguèt lo relai a partir del sègle IV AbC. La cultura feniciana emergiguèt a partir de à partir de l’esfondrament egipcian, a la seguida de l'invasion dels Pòbles de la mar en 1200 AbC.. Abans son existéncia, èra confonduda dins l'airal sirian libanés (País de Canaan). Alara, de Punics d’Occident se nomenèron Cananèus longtemps après l’absorpcion de l’empèri cartaginés pels Romans. En efècte, a causa de la posicion geografica de Cartage e que los fenicians son presents dins l'occident mediterranèu, la ciutat punica cristalliza e amassa aquela preséncia, la transformant en empèri, en favorizant l'espandiment de la colonizacion.

Identitat cartaginesa

[modificar | Modificar lo còdi]

L’art punic, aquel dels Fenicians d’Occident, mòstra de compausantas egipcianas coma lo trabalh del veire — amb de pichonas caras de veire de las tombas punicas especifics al ment fenician e que servisson a alunhar del mòrt los esperits marrits o demònis — e de motius coma lo ninfèa qu'es sus d'objèctes o la decoracion dels bastits. E mai, a partir del sègle IV AbC apareguèron de rèstes d’influéncia ellèn se superpausant a las influéncias egipcianas e s'apondent a la cultura feniciana primitiva.

Lo mausolèu libiac punic de Dougga ocupa una plaça particulara car simboliza lo sincretisme arquitectural entre tradicions egipcianas e apòrts grècs, veire ellenistics^[142]. Demòra d’autres testimònis d'aquela arquitectura funerària monumentala coma a Sabratha.

L'escultura evolua d’un estil ieratic, gaireben simbolic, cap a una estetica mai figurativa mas idealizant la perfeccion. L’efèb de Motia, un marbre del sègle V AbC. escavat en 1979, testimònia d'aquel contacte amb lo mond grèc de Sicília. Examinant aquela estatua sorgiguèron diversas tèsis: unes i vegèron una representacion de Melqart amb una neta influéncia grèga alara que d’autres cercaires considèran l'estatua coma una òbra grèga transportada a Motia coma presa de guèrra. D’autres encara l’identificant coma una comanda a un artista grèc de Sicília del sègle V AbC segon l'estil cartaginés, subretot sul plan vestimentari^[143]; tanben foguèt evocat un ròtle d’auriga veire un comanditari de jòcs^[144]. L’ambiguïtat d'estil de l'òbra provòca « una pèrda de las referéncias abitualas, font d’inconfòrt intellectual e estetic »^[145]. Lo sarcofag dich « de la preiressa » de la necropòli dels Rabs mòstra tanben aquelas influéncias mescladas.

Los canons estetics dels protomés indica lo mème mestissatge a l’origina de las causidas dels artesans demòran malaisit de comprene. Las estatuetas d’Eivissa mòstran elas una influéncia locala benlèu ligat a l'isularitat^[146]. Metropòli situada entre Orient e Occident, Cartage globalament joguèt un ròtle de facilitataire d’escambis economics e culturals, mostrant una granda porositat al respècte de l'exterior^[147].

Persisténcias après la casuda

[modificar | Modificar lo còdi]

La civilizacion punica contunhèt fòrça al delà de la destruccion de Cartage en 146 AbC, dins las institucions localas de las ciutats romanas, dans l’arquitectura e subretot dins la religion e dins la lenga. Se constata la preséncia de sufètas, magistrats municipals, dins las institucions de las ciutats romanas d’Africa del Nòrd fins al sègle II^[148]. A vegada, los sufètas èran tres, çò que se considèra per de semitizants coma un apòrt berbèr.

Las persisténcias dins l’arquitectura se veson subretot amb l’opus africanum e lo mosaïc. L’opus africanum es un tipe de bastit d'armadura coma escavat a Kerkouane e d’autres sites punics, e qu’un dels exemples de l’epòca romana se situa au Capitòli de Dougga. Al subjècte del mosaïc, l’escòla de mosaïstas africans, plan baisuda e beneficiant de marbres de bona qualitat, difusèt fòrça los seus modèls de bestiaris e de scènas mitologicas dins l’Empèri roman.

Dins lo domèni religiós, la persisténcia del culte rendut al Saturne african^[149] e l’interpretatio romana del Ba'al punic e tanben sa paredra Caelestis, transpausant la divessa Tanit^[150], foguèt estudiat; lo culte de Sardus Pater en Sardenha procedís de la mèma evolucion. Los santuaris rurals demorèron, coma a Thinissut e a Bou Kornine. Lo santuari neopunic mai important escavat fins ara, e avent donat los testimònis mai interessants de fusion d’elements libics e punics, es El Hofra (Cirta). Foguèt descobèrt d'elements de continuitat dins las estèlas dichas « de la Ghorfa » e una vitalitat del Saturne african, dieu infernal e pocessidor de las meissons, fins a la fin del primièr quart del sègle IV^[151].

La transmission dels « libres punics » de las bibliotècas de la ciutat martira cap als sobeirans numids^[152] faguèt l’objècte de discussions vivas, lor utilizacion per Sallusti pendent l’elaboracion de sa Guèrra de Jugurta foguèt evocada. Pasmens, lèu se pèrd la traça d'aqueles obratges dins las fonts; son evocats sonque coma de sovenir a partir d'Agustin d'Ipòna^[153].

Sembla tanben que pendent longtemps la lenga punica se mantenguèt, coma ne fan testimònis los tèxtes dichs « neopunics » e la difusion de la lenga dins los reialmes numids, subretot dins lor monedatge^[154]. Agustin l’evòca quitament dins una de las seunas òbras^[155]. Aquel manten d’una lenga semitica a pogut facilitar l’arabizacion del Magrèb segon Stéphane Gsell e M'hamed Hassine Fantar après el^[156].

Naissença e vam d’una disciplina

[modificar | Modificar lo còdi]

Redescobèrta de la civilizacion

[modificar | Modificar lo còdi]

L'interès pel mond fenician punic nasquèt al sègle XVII — amb subretot lo ròtle dels Fenicians comprés dins la Geographia sacra de Samuel Bochart — mas s’espeliguèt subretot al sègle XVIII - , jos l’angle de l’epigrafia e de la filologia. Es al sègle XVIII que foguèt descobèrta l'estèla de Nora que faguèt l’objècte de fòrça estudis.

Al sègle XIX, dins lo contèxte de colonizacion contemporanèa, de grandas escavacions se faguèron dins los païses del Magrèb, axadas subretot sus l’epòca romana e bizantina, los rèstes del periòde precedent essent mens impressionants e obesisson pas a l’ideologia sosjacenta a aquelas recercas. Pasmens, al començament del sègle XX de descobèrtas màger se faguèron coma lo tofet de Cartage en 1921 e, abans, cal senhalar lo ròtle davancièr de Joseph Whitaker a Motia.

Independéncia de la disciplina e apòrts de l’arqueologia

[modificar | Modificar lo còdi]

Après lo darrièr periòde de l'ocupacion coloniala, amb l’arribada de cercaires (coma Gilbert Charles-Picard), l'èrsa de las independéncias a partir de 1956 permet l’espeliment d’una escòla de recercas en Tunisia, representada per exemple per M'hamed Hassine Fantar e Abdelmajid Ennabli. Las escavacions dempuèi la Libia fins al Marròc, e tanben en Espanha (Balearas e Andalosia) e en Itàlia amb las recercas en Sicília e subretot l'estudi que se vòl exaustiva de la Sardenha fenician punic, elargant fòrça la problematica^[157].

Camp d’estudi actual

[modificar | Modificar lo còdi]

Dempuèi la fin dels ans 1970 e la naissença del Congrès internacional dels estudis fenicians e punics, los sabents de mai d'un país de l’espaci punic realiza una sinergia dins lors axes de recercas, subretot los cercaires italians de l’Universitat La Sapienza de Roma (a la seguida de Sabatino Moscati), e lors collègas espanhòls e tunisians.

Stéphane Gsell, dins lo tòma IV de sa monumentala Histoire ancienne de l’Afrique du Nord, a de mots fòrça durs sus la civilizacion cartaginesa:

Las avançadas de l'arqueologia dempuèi la segonda mitat de sègle XX permetèt de nuanciar aquel prepaus, que demòra aquel d’un òme marcat pel classicisme, car la civilizacion cartaginesa intra pas dins aquel esquèma d'una dominacion de las arts màger^[158] e podavan pas que malaisidament èsser compresa per un savi del primièr tèrç del sègle XX, que mai permetèt d'o far sortir de l’oblit.

Las mòstras nombrosas se debanant a partir dels ans 1980, dempuèi aquela del Palazzo Grassi en 1988 fins a a aquela de l’Institut del mond arabi^[159] en 2007-2008, revèlan l’interés del public per una civilizacion obèrta suls autres, « entre Orient e Occident » segon Serge Lancel e dins aquel sens plan contemporanèu, malgrat son « identitat ambigüa ».

Nòtas e referéncias

[modificar | Modificar lo còdi]

1. ↑ « Punic » vòl dire « fenician » en latin, savent que le mot « fenician » ven del grèc Φοινικήϊος o Phoinikếïos.
2. ↑ Plini lo Vièlh, Istòria naturala, XVI, 216
3. ↑ Plini lo Vièlh, op. cit., XIX, 63
4. ↑ Vellei Patercul, Istòria romana, I, 2, 3
5. ↑ Fragment 82
6. ↑ Appiean, Libica, I, 1
7. ↑ Procòpi de Cesarèa, Guèrra contra los Vandals, II, 10-13
8. ↑ Gabriel Camps, Les Berbères, mémoire et identité, p. 36-50
9. ↑ (fr) (fr) Estrabon, Geografia, XVII, 3
10. ↑ Aristòtel, Politica, III, 9, 6
11. ↑ Michel Gras, « Étrusques », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, éd.
12. ↑ Edward Lipinski, « Alalia », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 14
13. ↑ Segon la tradicion, la batalha d’Imèr se debanèt lo meteis jorn que la Batalha de Salamina.
14. ↑ ^14,0 et ^14,1 François Decret, Carthage ou l’empire de la mer, coll.
15. ↑ Polibi, Istòria generala, III, 5
16. ↑ Hédi Dridi, Carthage et le monde punique, éd.
17. ↑ Aïcha Ben Abed, « Carthage.
18. ↑ Vejatz al subjècte R.T. Ridley, « To Be Taken with a Pinch of Salt: The Destruction of Carthage », Classical Philology, vol. 81, n^o 2, 1986
19. ↑ François Decret, op. cit., p. 55
20. ↑ Maria Giulia Amadasi Guzzo, Carthage, éd.
21. ↑ Friedrich Rakob, « L’habitat ancien et le système urbanistique », Pour sauver Carthage.
22. ↑ M’hamed Hassine Fantar, Carthage la cité punique, éd.
23. ↑ Sabatino Moscati, « L’empire carthaginois », Les Phéniciens, coll.
24. ↑ Per desvelopar aquel subjècte, consultar las descripcions de las muralhas de Cartage.
25. ↑ ^25,0 et ^25,1 Edward Lipinski, « Fortifications », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 175-176
26. ↑ Edward Lipinski [sous la dir. de], Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, éd.
27. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 74
28. ↑ Las installacions portuàrias foguèron en efièch atribuidas a l’epòca fatimida de la ciutat.
29. ↑ Appian, Libica, 96
30. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 73
31. ↑ Segon Appian, Libica, 96, citat dins François Decret, op. cit., 1977, p. 65
32. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 76
33. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 77
34. ↑ Azedine Beschaouch, La légende de Carthage, éd.
35. ↑ Azedine Beschaouch, op. cit., p. 84-86
36. ↑ Serge Lancel et Edward Lipinski, « Thinissut », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 451
37. ↑ Edward Lipinski [sous la dir. de], op. cit., p. 463
38. ↑ Appian, Libica, 128
39. ↑ Serge Lancel et Jean-Paul Morel, « La colline de Byrsa : les vestiges puniques », Pour sauver Carthage.
40. ↑ Serge Lancel, Carthage, éd.
41. ↑ Colette Picard, Carthage, éd.
42. ↑ François Decret, op. cit., p. 151-152
43. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 417-418
44. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 426
45. ↑ Madeleine Hours-Miédan, Carthage, éd.
46. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 155
47. ↑ Honor Frost, cité par Serge Lancel, op. cit., p. 185
48. ↑ Appian, Libica, 121
49. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 183
50. ↑ Hérodote, L’Enquête, IV « Melpomène », 42
51. ↑ Diodore de Sicile, Bibliothèque historique, XXV, 8
52. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 113
53. ↑ Polibi, op. cit., I, 33
54. ↑ Yann Le Bohec, Histoire militaire des guerres puniques. 264-146 AbC.
55. ↑ ^55,0 et ^55,1 Hédi Dridi, op. cit., p. 117
56. ↑ ^56,0 et ^56,1 Hédi Dridi, op. cit., p. 121
57. ↑ Diodòr de Sicília, op. cit., XVI, 80, 2
58. ↑ Plutarc, Timoleon’', 27-28
59. ↑ Il s’agit de l'hypothèse de nombre d'historiens comme Philippe Leveau ou Jean-Pascal Jospin.
60. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 122
61. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 123
62. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 124-125
63. ↑ Polybe, op. cit., VI, 43
64. ↑ Aristòtel, Politica II, XI, 1-16 (en) en linha, , p. 110-112
65. ↑ Stéphane Gsell, Histoire ancienne de l’Afrique du Nord, tome II « L’État carthaginois », éd.
66. ↑ Maurice Sznycer, « Carthage et la civilisation punique », Rome et la conquête du monde méditerranéen, tome 2 « Genèse d’un empire », éd.
67. ↑ Maurice Sznycer, op. cit., p. 566-567
68. ↑ Maurice Sznycer, op. cit., p. 565
69. ↑ Maurice Sznycer, op. cit., p. 568
70. ↑ Tit Livi, Istòria romana (Ab Urbe condita), XXIII, 46, 3
71. ↑ Senèca, De tranquillitate animi, IV, 5
72. ↑ Maurice Sznycer, op. cit., p. 576
73. ↑ Maurice Sznycer, op. cit., p. 578
74. ↑ Aristòtel, Politica, II, 11, 3 e 7
75. ↑ Justin, Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi, XIX, 2, 5-6
76. ↑ Polibi, op. cit., VI, 51
77. ↑ Polibi, op. cit., VI, 56, 4
78. ↑ Diodòr de Sicília, op. cit., XX, 9, 4
79. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 97-102
80. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 239
81. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 241
82. ↑ Polibi, op. cit., I, 2, 71-72, citat (fr) per François Decret, op. cit., p. 92
83. ↑ François Decret, op. cit., p. 103
84. ↑ François Decret, op. cit., p. 87-88
85. ↑ Polibi, op. cit., I, 2, 71-72
86. ↑ Polibi, op. cit., XII, 3, 3
87. ↑ François Decret, op. cit., p. 87
88. ↑ De re rustica, XII, 39, 1-2
89. ↑ Vejatz la representacion d’una scèna d'araire traïnada per un dromadari dins Florence Heimburger, « Naissance d’un empire », Les Cahiers de Science et Vie, n^o 104, avril-mai 2008, p. 37
90. ↑ François Decret, op. cit., p. 88
91. ↑ Véronique Krings et Edward Lipinski, « Garum », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 185
92. ↑ Selon François Bertrandy, « Signe de Tanit », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 417
93. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 448
94. ↑ Jean Ferron, « Sarcophages », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 392
95. ↑ André Parrot, Maurice H. Chéhab et Sabatino Moscati, Les Phéniciens, coll.
96. ↑ Hédi Slim et Nicolas Fauqué, La Tunisie antique.
97. ↑ ^97,0 et ^97,1 Maria Giulia Amadasi Guzzo, op. cit., p. 108
98. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 455-460
99. ↑ ^99,0 et ^99,1 Maria Giulia Amadasi Guzzo, op. cit., p. 106
100. ↑ ^100,0 et ^100,1 Serge Lancel, op. cit., p. 466
101. ↑ Éric Gubel, « Amulettes », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 27-28
102. ↑ Giovanna Pisano, « Les bijoux », Les Phéniciens’', p. 418-444
103. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 453
104. ↑ Serena Maria Cecchini, « Rasoirs », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 371-372
105. ↑ Plini lo Vièlh, op. cit., XXXVI, 190-191
106. ↑ Éric Gubler, « Verrerie », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 490
107. ↑ Maria Luisa Uberti, « Le verre », Les Phéniciens’', p. 536-561
108. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 155
109. ↑ Jacques Alexandropoulos, « Numismatique », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 320-327
110. ↑ ^110,0 et ^110,1 Hédi Dridi, op. cit., p. 157
111. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 155-156
112. ↑ ^112,0 et ^112,1 Hédi Dridi, op. cit., p. 156
113. ↑ Ernest Babelon, La gravure en pierres fines, p. 79 et suiv., éd.
114. ↑ Éric Gubel, « Glyptique », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 194
115. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 587
116. ↑ Tilmatine Mohand, « Substrat et convergences : Le berbère et l'arabe nord-africain », Estudios de dialectologia norteaafricana y andalusi, n^o 4, 1999, pp. 99-119
117. ↑ (fr) Farid Benramdane, « Le maghribi, langue trois fois millénaire de ELIMAM, Abdou (Éd.
118. ↑ ^118,0 et ^118,1 Maria Giulia Amadasi Guzzo, op. cit., 2007, p. 121
119. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 196
120. ↑ Plini lo Vièlh, op. cit., XVIII, 22-23
121. ↑ Varron, De re rustica, I, 1, 10-11
122. ↑ Columella, De re rustica, I, 1, 3
123. ↑ Columelle, op. cit., XII, 4, 2
124. ↑ ^124,0 et ^124,1 Madeleine Hours-Miédan, op. cit., p. 17
125. ↑ Madeleine Hours-Miédan, op. cit., p. 16
126. ↑ Tertullian, Apologetica, IX, 2-3
127. ↑ Maurice Sznycer, op. cit., p. 586
128. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 172
129. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 170-175
130. ↑ Maurice Sznycer, op. cit., p. 588
131. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 177
132. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 178
133. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 180
134. ↑ Es lo cas a Sicca Veneria (actuala Le Kef) segon Valère Maxime, Factorum dictorumque memorabilium.
135. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 185
136. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 340
137. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 348
138. ↑ Sabatino Moscati, « Il sacrificio punico dei fanciulli : realtà o invenzione ?
139. ↑ Sergio Ribichini, « Il tofet e il sacrificio dei fanciulli », Sardò, n^o 2, éd.
140. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 194
141. ↑ Hédi Dridi, op. cit., p. 182
142. ↑ Filippo Coarelli et Yvon Thébert cités par Serge Lancel, op. cit., p. 421
143. ↑ Vincenzo Tusa, « Le jeune homme de Motyé », Les Phéniciens’', p. 618-621
144. ↑ Vincenzo Tusa cité par Serge Lancel, op. cit., p. 439
145. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 440
146. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 460
147. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 462
148. ↑ Edward Lipinski, op. cit., p. 429
149. ↑ Sus aquela question, vejatz las òbras de Marcel Le Glay.
150. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 580
151. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 584-586
152. ↑ Plini lo vièlh, op. cit., XVIII, 22
153. ↑ Agustin d’Ipòna, Epistolae ad romanos inchoata expositio, 17, 2
154. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 475-476
155. ↑ Segon Agustin d’Ipòna, op. cit., 13, los Africans parlant punic se fan nomenar « Cananèus ».
156. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 589
157. ↑ Edward Lipinski, « Études phénico-puniques », Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, p. 164-165
158. ↑ Serge Lancel, op. cit., p. 416
159. ↑ (fr) « Exposition « La Méditerranée des Phéniciens » (6 novembre 2007-20 avril 2008) », sur Institut du monde arabe (consulté le 17 mai 2009)

Bibliografia

[modificar | Modificar lo còdi]

: "Document utilizat per la redaccion de l’article".

Generalitats

[modificar | Modificar lo còdi]

• Josette Elayi, Histoire de la Phénicie, éd. Perrin, Paris, 2013 ISBN: 9782262036621
• Michel Gras, Pierre Rouillard et Javier Teixidor, L’Univers phénicien, éd. Arthaud, Paris, 1994 ISBN: 2700307321
• Stéphane Gsell, Histoire ancienne de l’Afrique du Nord, tome IV « La civilisation carthaginoise », éd. Hachette, Paris, 1920
• Véronique Krings [sous la dir. de], La civilisation phénicienne et punique. Manuel de recherches, éd. Brill, Leyde, 1995
• Edward Lipinski [sous la dir. de], Dictionnaire de la civilisation phénicienne et punique, éd. Brepols, Turnhout, 1992 ISBN: 2503500331
• Sabatino Moscati, L’épopée des Phéniciens, éd. Fayard, Paris, 1971
• « Carthage, la cité qui fit trembler Rome », Les Cahiers de Science et Vie, n^o 104, avril-mai 2008

Cartage

[modificar | Modificar lo còdi]

• Maria Giulia Amadasi Guzzo, Carthage, éd. PUF, Paris, 2007 ISBN: 9782130539629
• Azedine Beschaouch, La légende de Carthage, éd. Découvertes Gallimard, Paris, 1993 ISBN: 2070532127
• François Decret, Carthage ou l’empire de la mer, coll. Points histoire, éd. du Seuil, Paris, 1977 ISBN: 2020047128
• Hédi Dridi, Carthage et le monde punique, éd. Les Belles Lettres, Paris, 2006 ISBN: 2251410333
• M'hamed Hassine Fantar, Carthage. Approche d’une civilisation, éd. Alif, Tunis, 1993
• Madeleine Hours-Miédan, Carthage, éd. PUF, Paris, 1982 ISBN: 2130374891
• Serge Lancel, Carthage, éd. Fayard, Paris, 1992 ISBN: 9973194209 , rééd. Cérès, Tunis, 1999
• Yann Le Bohec, Histoire militaire des guerres puniques. 264-146 av. J.-C., éd. du Rocher, Monaco, 2003 ISBN: 2268021475
• Gilbert Charles-Picard et Colette Picard, La vie quotidienne à Carthage au temps d’Hannibal, éd. Hachette, Paris, 1958
• Colette Picard, Carthage, éd. Les Belles Lettres, Paris, 1951
• Maurice Sznycer, « Carthage et la civilisation punique », Rome et la conquête du monde méditerranéen, tome 2 « Genèse d’un empire », éd. PUF, Paris, 1978, p. 545–593
• Jean-Gabriel Demerliac et Jean Meirat, Hannon ou l’empire punique, éd. Les Belles Lettres, Paris, 1983 ISBN: 2251334173

Art e catalògs d’exposicions

[modificar | Modificar lo còdi]

• Badr-Eddine Arodaky [sous la dir. de], La Méditerranée des Phéniciens. De Tyr à Carthage, éd. Somogy, Paris, 2007 ISBN: 9782757201305
• M'hamed Hassine Fantar, De Carthage à Kairouan. 2 000 ans d’art et d’histoire en Tunisie, éd. Association française d’action artistique, Paris, 1982
• Sabatino Moscati [sous la dir. de], Les Phéniciens. L’expansion phénicienne, éd. Le Chemin vert, Paris, 1989 ISBN: 2714423787
• André Parrot, Maurice H. Chéhab et Sabatino Moscati, Les Phéniciens, coll. L’Univers des formes, éd. Gallimard, Paris, 2007
• Collectif, Carthage. L’histoire, sa trace et son écho, éd. Association française d’action artistique, Paris, 1995 ISBN: 9973220269
• Collectif, « La Méditerranée des Phéniciens », Connaissance des arts, n^o 344, octobre 2007

Arqueologia

[modificar | Modificar lo còdi]

• Pierre Cintas, Manuel d’archéologie punique, éd. Picard, Paris, 1970 (tome 1)-1976 (tome 2 [posth.])
• Abdelmajid Ennabli et Hédi Slim, Carthage. Le site archéologique, éd. Cérès, Tunis, 1993 ISBN: 997370083X
• M'hamed Hassine Fantar, Kerkouane, cité punique au pays berbère de Tamezrat, éd. Alif, Tunis, 2005 ISBN: 9973-22-120-6
• Hédi Slim et Nicolas Fauqué, La Tunisie antique. De Hannibal à saint Augustin, éd. Mengès, Paris, 2001 ISBN: 285620421X
• Collectif, « Carthage, sa naissance, sa grandeur », Archéologie vivante, vol. 1, n^o 2, 1968-1969
• Collectif, « La Méditerranée des Phéniciens », Connaissance des arts, n^o 344, octobre 2007
• Collectif, La Tunisie, carrefour du monde antique, éd. Faton, Paris, 1995
• Collectif, Pour sauver Carthage. Exploration et conservation de la cité punique, romaine et byzantine, éd. Unesco/INAA, Paris/Tunis, 1992 ISBN: 9232027828

Vejatz tanben

[modificar | Modificar lo còdi]

• Fenicia
• Fenicians e Punics en Sicília
• Lista de las ciutats e colonias fenicianas e punicas

Musèus abrigant d'antiquitats punicas

• Musèu nacional del Bardo (Tunisia)
• Musèu nacional de Cartage
• Musèu del Lovre
• Musèu arqueologic nacional de Madrid
• Musèu arqueologic Antonio Salinas (Palèrma)
• Musèu arqueologic nacional de Cagliari

Posteritat après l'Antiquitat

• Cartage antica dins l'art e la cultura

Ligams extèrnes

[modificar | Modificar lo còdi]

• . Clio.