Filosofia

La filosofia (var. filosofià^[1]) es un ensemble de concepcions portant sus lei principis deis èssers e dei causas, sus la plaça de l'òme dins l'Univèrs, sus lei dieus e, d'un biais generau, sus totei lei problematicas de la metafisica. Es un encaminament destinat a melhorar la comprenença dau mond e de la vida per la reflexion racionala e critica. Atestada tre l'Antiquitat, es apareguda dins plusors regions diferentas. A l'ora d'ara, lei tradicions filosoficas pus ancianas que son conegudas datan de la premiera mitat dau milleni I avC. La pus importanta es probablament la filosofia occidentala, eissida de la filosofia de la Grècia Antica, qu'es uei a l'origina de la màger part dei brancas de la disciplina. Pasmens, de tradicions filosoficas fòrtas existisson dins mai d'una autra region, especialament en China e en Índia.

Lo tèrme « filosofia » vèn dau grèc ancian φιλοσοφία, mot compausat de φιλεῖν (« aimar » en occitan) e de σοφία (« saber » ò « saviesa »). Significa donc literalament « amor dau saber » ò « amor de la saviesa ». Se fau nòtar que mai d'una lenga tèn un mot eissit d'aqueu tèrme grèc per designar la filosofia^[2].

S'existís mai d'una tradicion filosofica dins lo mond, la filosofia occidentala ocupa una plaça particulara dins lo camp de la filosofia modèrna. D'efiech, relativament anciana, es a l'origina de plusors concèptes importants de la pensada modèrna. De mai, a una difusion mondiala, compres dins de regions aguent de corrents filosofics pròpris fòrts.

La filosofia occidentala es apareguda en Grècia durant lo milleni I avC. Inicialament basa dau « saber », aviá lo ròtle qu'es desenant conferit ai sciéncias e a la politica. Per aquò, prepausèt de modèls cosmologics, de sistèmas d'organizacion de la Ciutat e de règlas de conducha individuala. Lei filosòfs d'aqueu periòde aguèron una certana influéncia sus lo desvolopament deis institucions qu'adoptèron una partida de sei precèptes dins la vida vidanta de la Ciutat. Pitagòras (582-498 avC), autor d'una reflexion sus lei matematicas e la morala, Eraclit (vèrs 544-480 avC), autor d'una filosofia basada sus la nocion de movement e Democrit (460-370 avC), fondator de la premiera teoria atomica e materialista, foguèron de figuras majoras d'aqueu movement.

Durant la segonda mitat dau sègle V avC, una rompedura importanta aguèt luòc amb l'òbra de Socrates (vèrs 470-399 avC). D'efiech, a respècte de sei predecessors, organizèt sa reflexion e son ensenhament a l'entorn de metòdes estructurats dins lo quadre de la dialectica e de la maieutica. Aquò li permetèt d'adoptar un encaminament volontarista destinat a combatre dubertament leis illusions e l'ignorància qu'empachavan, segon eu, ais òmes de veire la veritat e lo sens de l'existéncia. Aquela idèa foguèt desvolopada per Platon (427-348 avC) e, mai que mai, per Aristòtel (384-322 avC) que desvolopèt la logica, l'observacion e lo metòde per definir un sistèma capable d'englobar totei lei conoissenças de son epòca (fisica, medecina, politica...). L'aristotelisme predominèt ansin en Euròpa fins a l'aparicion progressiva dau metòde scientific modèrne a la fin de l'Edat Mejana.

Après Aristòtel, la filosofia grèga foguèt marcada per l'òbra d'Epicur (341-270 avC) que s'interessèt a la morala per definir lei limits de fixar a la conducha umana per i mantenir l'existéncia dau plaser. En parallèl, amb Zenon de Cition (332-262 avC), apareguèt l'estoïcisme. Fondat sus lo racionalisme, lo materialisme e lo determinisme, aqueu corrent se difusèt fòrça dins la societat romana. S'i opausèt au desvolopament dei cultes miticistas e, dins una mendra mesura, dau cristianisme. Apareguda en Orient, aquela religion s'emparèt pauc a pauc de l'eiretatge filosofic grècoroman per li donar una forma novèla, compatibla amb lo dògma crestian. Agustin d'Ipòna (354-430 apC) foguèt una figura majora d'aquela evolucion.

• 
  Pitagòras (582-498 avC)
• 
  Eraclit (vèrs 544-480 avC)
• 
  Democrit (460-370 avC)
• 
  Socrates (vèrs 470-399 avC)
• 
  Platon (427-348 avC)
• 
  Aristòtel (384-322 avC)
• 
  Epicur (341-270 avC)
• 
  Zenon de Cition (332-262 avC)
• 
  Agustin d'Ipòna (354-430 apC)

Durant l'Edat Mejana, lo mond musulman foguèt lo sèti dei desvolopaments pus importants de la filosofia grèga. D'efiech, un important esfòrç de traduccion permetèt ai sabents arabis de dispausar d'una gròssa quantitat de tèxtes antics. D'òbras iranianas e indianas completèron aquel ensemble. Aquò menèt a l'emergéncia d'una filosofia que s'interessèt principalament a la teologia, a la teodicèa, a l'escatologia e a l'antropologia. Coma en Grècia, plusors filosòfs foguèron a l'origina d'avançadas scientificas de remarca. Per exemple, foguèt lo cas d'Al-Kindi (801-873), d'Al Farabi (872-950) e d'Avicena (980-1037). Aquò menèt a la formacion de quatre corrents principaus dins la filosofia aràbia : la filosofia ellenistica de l'islam (falsafa), la teologia dialectica (kalam), lei teorias esotericas de l'islam (sofisme) e leis escòlas literalistas de l'islam (atarisme). Pasmens, a partir dau sègle XII, leis Estats musulmans venguèron pus conservators, çò qu'entraïnèt lo declin dei filosofias pus especulativas.

En Euròpa, lo periòde medievau foguèt dominat per l'escolastica. Sovent criticada per son conservatisme, èra eissida de la filosofia crestiana antica, fòrça influenciada per la pensada d'Aristòtel. Pasmens, permetèt lo desvolopament de la logica e menèt a la redescubèrta progressiva deis autors de l'Antiquitat. De mai, certanei filosòfs dau periòde critiquèron lei teorias de Platon. En revènge, l'integracion de l'aristotelisme dins la teologia oficiala de la Glèisa empediguèt la remesa en causa de la pensada d'Aristòtel, compres en sciéncia. Pierre Abélard (1079-1142), Albertus Magnus (1193-1280), Tomàs d'Aquin (1225-1274) e Guilhèm d'Occam (1290-1347) foguèron de personalitats majoras d'aqueu corrent.

Enfin, au sen de l'elèit judieu, la filosofia grèga suscitèt doas reaccions opausadas : lei Judieus demorats en Judèa foguèron ostils a l'ellenizacion mentre qu'aquelei vivent dins d'autrei regions foguèron pus sensibles a l'ellenisme. Filon (20 avC - 45 apC) es lo prototipe dei pensaires qu'assaièron de conciliar judaïsme e filosofia grèga. Pus tard, son trabalh foguèt imitat per d'autrei teologians e filosòfs eissits dau judaïsme, dau gnosticisme ò dau cristianisme. Puei, durant l'Edat Mejana, la filosofia aristoteliciana aràbia influencièt tornarmai lo judaïsme. En particular, Maimonides (1138-1204) adaptèt a son torn l'aristotelisme au judaïsme en depintant un Univèrs regit per un dieu impossible de comprendre amb una intelligéncia umana mai organizat segon de règlas accessiblas a la reflexion.

• 
  Al-Kindi (801-873)
• 
  Al Farabi (872-950)
• 
  Avicena (980-1037)
• 
  Maimonides (1138-1204
• 
  Albertus Magnus (1193-1280)
• 
  Tomàs d'Aquin (1225-1274)
• 
  Guilhèm d'Occam (1290-1347)

La filosofia « modèrna » designa l'ensemble dei corrents que se desvolopèron entre la fin de l'Edat Mejana e la Revolucion Francesa. Compren dos movements principaus que son l'umanisme e la filosofia dei Lutz. Lo premier es aparegut pendent la Renaissença. Consistís a valorar l'umanitat e a la plaçar au centre de son univèrs. Dins aqueu quadre, lei filosòfs umanistas, sovent fòrça religiós, considèran que l'individú es estat dotat per Dieu de capacitats intellectualas potencialament illimitadas. Ansin, preconizèron de cercar lo saber per utilizar corrèctament aquelei facultats e contemplar la beutat de la Creacion. La vulgarizacion de totei lei conoissenças, la lucha còntra l'ignorància e lo respècte dau liure arbitre foguèron donc d'objectius majors dau movement umanista. Francesco Petrarca (1304-1374), Leonardo da Vinci (1452-1519) ò Miquèl de Montanha (1533-1592) son d'exemples de pensaires d'aqueu periòde.

Apareguda durant la segonda mitat dau sègle XVII, la filosofia dei Lutz dominèt lo sègle XVIII. Es marcada per la volontat de perseguir lo trabalh dei filosòfs antics. Pasmens, dins mai d'un cas, lei Lutz s'opausèron ais Ancians e descurbiguèron d'idèas e de concèptes novators. De mai, l'empirisme e lo racionalisme aguèron un ròtle primordiau dins lo trabalh dei Lutz^[3]. Aquò permetèt un renovelament important de la pensada politica amb la definicion de la nocion de separacion dei poders, lei recèrcas de Nicolau Maquiavèl (1469-1527^[4]) sus l'Estat ò l'emergéncia dau liberalisme. Dins lo domeni scientific, lei resultats foguèron tanben impressionants amb la difusion progressiva dau metòde scientific modèrne. Pasmens, la consequéncia pus importanta de la difusion deis idèas dei Lutz foguèt l'abandon progressiu de la feudalitat. Montesquieu (1689-1755), Voltaire (1694-1778), Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), Denis Diderot (1713-1794), Adam Smith (1723-1790) e Immanuel Kant (1724-1804) son de figuras de premiera importància dau movement dei Lutz.

• 
  Francesco Petrarca (1304-1374)
• 
  Leonardo da Vinci (1452-1519)
• 
  Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494)
• 
  Miquèl de Montanha (1533-1592)
• 
  Nicolau Maquiavèl (1469-1527)
• 
  Montesquieu (1689-1755)
• 
  Voltaire (1694-1778)
• 
  Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)
• 
  Denis Diderot (1713-1794)
• 
  Adam Smith (1723-1790)
• 
  Immanuel Kant (1724-1804)

La filosofia occidentala contemporanèa es l'eiretiera dau movement dei Lutz. Pasmens, tre son aparicion au sègle XIX, a conegut un procès de diversificacion qu'a menat a sa division en plusors brancas fòrça diferentas. Lei pus importantas son la filosofia romantica, l'idealisme alemand, lo positivisme, lo marxisme, l'anarquisme e lo pragmatisme. De mai, se fau nòtar, durant lo meteis periòde, l'òbra de plusors filosòfs malaisats de classar coma Arthur Schopenhauer (1788-1860), Søren Kierkegaard (1813-1855) e Friedrich Nietzsche (1844-1900).

La diversitat dei tendàncias demorèt la nòrma de la filosofia occidentala durant lo sègle XX. Dins aquò, dos corrents principaus pòdon èsser definits per aqueu periòde. Lo premier, la filosofia analitica, foguèt dominant durant la premiera mitat dau sègle. Originari d'Alemanha, se difusèt dins lo mond anglosaxon e en Euròpa Centrala. Es caracterizat per un usatge important de la logica matematica e per l'importància donada a l'estudi dau lengatge. S'interessèt fòrça a de questions tradicionalas coma la natura de l'esperit, la natura de l'accion ò l'esséncia dau lengatge formau. Sei representents pus importants son probablament Gottlob Frege (1848-1925), Bertrand Russell (1872-1970) e Ludwig Wittgenstein (1889-1951). Lo segond corrent major foguèt la fenomenologia que se definís coma l'estudi dei fenomèns, es a dire dei « viscuts ». Dominanta après la Segonda Guèrra Mondiala, se concentrèt sus la conoissença (Husserl), l'imaginacion (Sartre), la percepcion (Merleau-Ponty), la volontat (Ricœur) ò l'existéncia umana (Heidegger).

En parallèl, d'autrei movements filosofics tenguèron un ròtle important. Per exemple, la psicanalisi fondada per Sigmund Freud (1856-1939) permetèt de desvolopar una vision novèla de la consciéncia umana. Certanei corrents, coma lo poststructuralisme de Michel Foucault (1926-1984), prepausèron una critica dei concèptes utilizats per lei filosòfs occidentaus illustrant un retorn dau scepticisme. Dins lo domeni politic, lei doas guèrras mondialas e la Guèrra Freja permetèron d'estudiar la teoria e l'aplicacion de mai d'un sistèma e de tornar discutir lei nocions politicas eissidas de la pensada dei Lutz. Enfin, se fau nòtar la filosofia de l'absurd d'Albert Camus (1913-1960).

• 
  Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)
• 
  Arthur Schopenhauer (1788-1860)
• 
  Søren Kierkegaard (1813-1855)
• 
  Karl Marx (1818-1883)
• 
  Friedrich Nietzsche (1844-1900)
• 
  Gottlob Frege (1848-1925)
• 
  Sigmund Freud (1856-1939)
• 
  Edmund Husserl (1859-1938)
• 
  Bertrand Russell (1872-1970)
• 
  Ludwig Wittgenstein (1889-1951)
• 
  Martin Heidegger (1889-1976)
• 
  Jean-Paul Sartre (1905-1980)
• 
  Maurice Merleau-Ponty (1908-1961)
• 
  Simone de Beauvoir (1908-1986)
• 
  Albert Camus (1913-1960)
• 
  Paul Ricœur (1913-2005)
• 
  Michel Foucault (1926-1984)

En despiech de son istòria lònga, la filosofia occidentala a jamai agut de limits clars en causa de la diversitat de sei filosòfs. Istoricament, foguèt totjorn influenciada per d'autrei disciplinas (matematicas, teologia, logica, autrei sciéncias...). Segon leis epòcas, aquò a favorizat d'amalgamas entre la filosofia e aquelei disciplinas. Aristòtel es lo prototipe dau filosòf qu'èra tanben un scientific de remarca mai existís d'exemples pus recents coma René Descartes (1591-1650), Isaac Newton (1642-1772), Adam Smith (1723-1790) ò Karl Marx (1818-1883).

Pasmens, l'estudi dei metòdes utilizats per lei filosòfs permet de definir quauquei principis comuns. Lo premier es la non utilizacion dau metòde experimentau. Aquela separacion foguèt mantenguda per de pensaires qu'èran egalament de scientifics de remarca, coma Blasi Pascal (1623-1662) ò Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), e revendicats per de filosòfs pus tardius coma Immanuel Kant e Ludwig Wittgenstein. Pasmens, aquò empacha pas lo recors a l'empirisme ò a la logica.

La critica e l'estudi dei nocions e dei concèptes son tanben d'aspèctes fondamentaus dau trabalh filosofic. Aquò a necessitat lo desvolopament d'otís intellectuaus especifics per analizar e manipular aqueleis elements. Laissan generalament una plaça importanta au racionalisme (intuicion, deduccion...).

La filosofia occidentala modèrna a pas de definicion clara en causa de la diversitat de seis objèctes d'estudi. Sa subdivision en brancas es donc malaisada. Pasmens, existís un ensemble reconegut de domenis que son desenant relativament ben definits :

• l'epistemologia es l'estudi de la sciéncia e de la conoissença.
• l'estetica s'interessa ai percepcions, ai sens e au Bèu (dins la natura ò dins l'art).
• l'etica (ò la morala) es una disciplina practica e normativa qu'assaia de determinar l'actitud d'adoptar dins una situacion donada. S'interessa tanben a de nocions pus complèxas coma lo Ben e lo Mau.
• la fenomenologia es l'estudi deis experiéncias viscudas.
• la filosofia dau drech estúdia l'origina dau drech e lei liames entre lo drech e la justícia.
• la filosofia dau lengatge s'interessa a la significacion, a l'usatge e au sens dau lengatge en generau.
• la filosofia de l'accion es la branca de la filosofia que son objècte d'estudi es l'accion umana, sa natura, sei motivacions e seis intencions.
• la filosofia de la logica s'interessa a l'esséncia de la logica e a l'ensemble dei problemas teorics que necessitan son usatge.
• la filosofia de la religion es de còps estacada a la metafisica. Estúdia la definicion dau divin e pausa la question de l'existéncia de Dieu e de la natura dau sacrat.
• la filosofia de l'esperit assaia de descriure la natura de l'esperit e sei relacions amb lo mond fisic.
• la filosofia de l'istòria estúdia lo sens e lei finalitats de l'istòria.
• la filosofia politica s'orienta vèrs l'estudi dei sistèmas politics e de l'exercici dau poder. A de liames amb d'autrei brancas coma la morala.
• la metafisica s'interessa ais respònsas donadas a de questions dau tipe « Es que Dieu existís ? », « Es que de realitats immaterialas existisson ? » ò « Es que l'arma es immortala ? ».
• l'ontologia es una disciplina pròcha de la metafisica. Estúdia principalament la definicion de l'Èsser.
• la teoria de la conoissença s'interessa a la conoissença en generau.

Apareguda durant l'Antiquitat, la filosofia chinesa representa un pan important de la filosofia modèrna. D'efiech, es fòrça influenta en Asia e lo prestigi culturau de China li assegura una certana difusion dins lo rèsta dau mond. De mai, per certanei personas, presenta l'interès de prepausar una pensada diferenta de la filosofia occidentala eissida de l'Antiquitat Grèga : l'analisi, la resolucion de problemas, l'exemplaritat e la fluiditat de l'esperit i tènon de ròtles pus importants que la sintèsi, la definicion de concèptes, la demonstracion e la soliditat deis arguments.

Lo confucianisme es l'ensemble principau de la filosofia chinesa. Basat sus l'òbra de Confuci (551-479 avC), foguèt una basa fondamentala de l'educacion en China dau rèine de l'emperaire Wudi (141-87 avC) a la proclamacion de la Republica de China en 1911. Maugrat l'organizacion de campanhas duras per atacar aquela influéncia, especialament durant la Revolucion Culturala, lo confucianisme garda un ròtle important dins la pensada chinesa modèrna.

La filosofia de Confuci es principalament un sistèma morau destinat a melhorar l'individú per la practica. L'estudi de la teoria èra dubèrta ai savis. Plusors libres e obratges formèron pauc a pauc un « canon confucianista ». D'efiech, una partida non negligibla de la pensada chinesa pòu s'interpretar coma un ensemble de commentaris de l'ensenhament dau Mèstre e de sei discípols pus importants. Aquò a menat a la definicion de plusors corrents intèrnes au confucianisme. Lo premier foguèt fondat per Menci (380-289 avC). Es una vision idealista dau confucianisme. Segon son autor, la natura de l'òme es bòna e l'esséncia de l'Univèrs es morala. Un èsser uman corrèctament educat serà donc bòn. Un segond corrent important foguèt fondat per Xunzi (vèrs 300-237 avC). Opausat a Menci, considèra que la natura de l'òme es marrida. Segon aquela concepcion, l'educacion demòra la clau per insuflar la bontat dins l'umanitat. Prepausa tanben una explicacion racionala e utilitarista de la vida en societat.

Lo neoconfucianisme es un desvolopament dau confucianisme aparegut durant l'Edat Mejana. Son mèstre principau es Zhu Xi (vèrs 1130-1200), autor dei Quatre Libres. Eissit de la pensada de Menci, lo neoconfucianisme se desvolopèt en reaccion a l'influéncia dau taoïsme e dau bodisme dins la societat chinesa. Per aquò, sei partisans metèron en plaça un sistèma metafisic constituit d'elements empruntats a la tradicion (ying e yang, qi, cinc elements...) e d'elements permetent de combatre lei trachs jutjats contraris a la cultura chinesa (especialament lo monaquisme). Dins certanei cas, de libres tradicionaus dau confucianisme antic foguèron rebutats. Lo neoconfucianisme venguèt la doctrina oficiala de l'Empèri au sègle XIV e o demorèt fins au sègle XX. Après la Revolucion Chinesa de 1911, conoguèt una evolucion similara a aquela dau confucianisme classic.

Lo taoïsme es un corrent filosofic, mistic e religiós qu'es aparegut durant lo Periòde dei Primas e deis Autonas (722-481 avC). Sa fondacion es generalament atribuïda au filosòf Laozi, un contemporanèu probable de Confuci^[5]. Es definit coma una via corrècta que mèna au « tao » absolut. Lo tao, nocion centrala dau taoïsme, es lo principi e la fòrça fondamentala qu'engendra l'Univèrs.

A l'origina, lo taoïsme èra probablament una sècta, relativament similara a certaneis escòlas miticistas de la Grècia Antica coma lo pitagorisme. Pasmens, venguèt fòrça popular e evolucionèt pauc a pauc per venir una religion amb un clergat e una liturgia desvolopada. Concurrenciat per lo bodisme e per lo confucianisme, subrevisquèt durant tot lo periòde imperiau. Puei, foguèt atacat per lo regim comunista. En revènge, s'es mantengut en Taiwan.

Lei Cent Escòlas fan referéncia a divèrsei corrents de la pensada chinesa que foguèron influents durant un periòde donat sensa agantar l'importància dei movements confucianistas ò taoïstas. Per exemple, l'Escòla dei Lèis (ò legisme) foguèt importanta entre lei sègles VII e III avC. Prepausèt la mesa en plaça d'un govèrn absolutista encargat d'aplicar dei lèis conegudas per tota la populacion. Pasmens, aquò menèt sovent a la formacion de govèrns tiranics e la pensada legista dispareguèt. Se pòu tanben citar lo moïsme, fondat per Mozi (479-392 avC), que promouguèt l'idèa d'una societat egalitària e pacificista.

Atestada tre lo sègle VII avC, la filosofia indiana es una dei tradicions filosoficas pus vièlhas dau mond modèrne. Es generalament devesida en doas brancas : leis escòlas astika que seguisson lo Veda (indoïsme...) e leis escòlas nastika que seguisson d'autrei tèxtes (jaïnisme, bodisme, charvaka).

Existís sièis escòlas astika ortodoxas que son definidas per la tradicion. Son dichas darśana, çò que significa « ponch de vista doctrinau » : lo Mimamsa, lo Nyaya, lo Samkhya, lo Vaisesika, lo Vedanta e lo iòga de Pantajali^[6]. L'aspècte filosofic es mai ò mens present dins lei diferenteis escòlas :

• lo Mimamsa es un corrent que s'interessa ais accions de l'òme.
• lo Nyaya es fòrça especulatiu e compren donc plusors metòdes logics adoptats per la màger part deis autrei corrents.
• lo Vaisesika prepausa una vision materialista de l'Univèrs. Segon eu, totei leis substàncias materialas son compausadas d'atòms franc de cinc substàncias immaterialas que son lo temps, l'espaci, l'etèr, l'esperit e l'arma. Leis atòms son fachs dei quatre elements classics : fuòc, aiga, tèrra e aire.
• lo Samkhya prepausa una vision de l'Univèrs coma lo resultat de l'interaccion entre tres realitats etèrnas (espaci, intelligéncia, natura) e 22 autrei principis. Leis desequilibris entre aquelei 25 principis explican lo desvolopament de la Creacion. Es probablament la pus anciana deis escòlas ortodoxas.
• lo Vedanta s'interessa a l'estudi deis Upanishad, un ensemble de tèxtes associats au Veda.
• lo iòga de Pantajali es un metòde mistic destinat a permetre au discípol de sortir dau cicle de resureccions caracteristic de la màger part dei religions indianas.

Existís tres escòlas nastika que son tradicionalament qualificadas d'escòlas non ortodoxas. La pus anciana es lo jaïnisme qu'es generalament considerat coma una religion basada sus la cèrca d'una illuminacion permetre d'arrestar un cicle etèrne de resureccions. La meditacion, lo juni e la non-violéncia i tènon una plaça importanta. La segonda es lo bodisme qu'es tanben considerat coma una religion. Amb benlèu 600 milions de fidèus en 2018, fa partida dei crèires pus importants dau mond actuau. Es marcat per l'ensenhament de Boda e son objectiu es egalament la cèrca d'una illuminacion permetre d'arrestar un cicle etèrne de resureccions. Enfin, la tresena escòla non ortodoxa es lo charvaka qu'es un corrent materialista, sceptic, atèu e edonisme que refusa la màger part dei concepcions filosoficas e religiosas classicas d'Índia.

La filosofia japonesa (Nihon tetsugaku en japonés) es un prolongament de la filosofia chinesa. D'efiech, durant l'Edat Mejana, Japon foguèt fòrça influenciat per la cultura chinesa, generalament a partir de cambis amb Corèa. La filosofia nipona es donc fòrça marcada per lo bodisme e lo confucianisme qu'an participat a la formacion de la religion locala, lo shintoïsme. Per exemple, lei budo son d'arts marciaus japonés inspirats per lo bodisme.

• (en) John Bowker, The Oxford Dictionary of World Religions, Oxford University Press, 1999.
• (en) Brian P. Copenhaver e Charles B. Schmitt, Renaissance philosophy, Oxford University Press, 1992.
• (en) Paul Edwards, The Encyclopedia of Philosophy, Macmillan & Free Press, 1967.
• (en) David C. Lindberg, "Science before the Greeks" dins The beginnings of Western science: the European Scientific tradition in philosophical, religious, and institutional context, University of Chicago Press, 2007, pp. 1–27.
• (en) Richard McKeon, The Basic Works of Aristotle, Random House, 1941.
• (en) Charles B. Schmitt e Quentin Skinner, The Cambridge History of Renaissance Philosophy, Cambridge University Press, 1988.