Vasco da Gama

Vasco da Gama
Irudi gehiago
Viceroy of the Portuguese Provinces of India (en) 1524ko irailaren 5a - 1524ko abenduaren 24a ← Duarte de Meneses (en) - Henrique de Meneses (en) →
Bizitza
Jaiotza	Sines, c. 1469
Herrialdea	Portugalgo Erresuma
Heriotza	Kochi, 1524ko abenduaren 24a (54/55 urte)
Hobiratze lekua	Jeronimotarren monasterioa Church of Santa Engrácia (en) St. Francis Church (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: malaria
Familia
Aita	Estêvão da Gama
Ama	Izabel Sodre
Ezkontidea(k)	Catarina de Ataíde (en)
Seme-alabak	ikusi Estêvão da Gama (en) Kristobal Gamakoa
Haurrideak	ikusi Paulo da Gama (en)
Hezkuntza
Hizkuntzak	portugesa
Jarduerak
Jarduerak	esploratzailea, world traveler (en) , itsasturia eta itsas ofiziala
Gradua	amiral
Sinesmenak eta ideologia
Erlijio-ordena	Frantziskotarren Ordena

Vasco da Gama^[1] (Sines, Setubal, Portugal, c. 1469 - Kochi, India, 1524ko abenduaren 24a) portugaldar nabigatzaile eta esploratzailea izan zen. Esplorazioen Aroan, Europatik Indiara zuzenean nabigatu zuten lehen itsasontzien komandantea izan zen^[2], bi eskualde horien arteko zuzeneko merkataritza-ibilbidea aurkitzeko. Ordura arte egindako bidaia ozeaniko luzeena izan zen, eta Indiarako bidea deitu zioten^[3].

Esperantza Oneko lurmuturretik (1497 – 1499) Indiara egin zuen lehen bidaia izan zen Europa eta Asia itsas bide batetik lotzen, Ozeano Atlantikoa eta Indiakoa lotuz. Garai horretara arte inoiz egindako bidaiarik luzeena izan zen. Hori oso garrantzitsua da mundu-historian; izan ere, globalizazioaren garaiaren hasieratzat hartzen da^[4]. Bidaien ondorioz, inperialismo globaleko aro bat sortu zen, eta portugaldarrek inperio kolonial luze bat ezarri zuten Afrikaren eta Asiaren arteko ibilbidean zehar. Itsas ibilbideak aukera eman zien portugaldarrei Mediterraneo itsasoan barrena nabigatzea saihesteko eta Arabiako penintsula arriskutsua zeharkatzea ekidin zuten.

Hainbat hamarkadatan marinelak Indietara iritsi nahian ibili ondoren, hondoratzeetan eta erasoetan milaka marinel eta dozenaka itsasontzi galdu ondoren, Vasco da Gama Calicutera iritsi zen 1498ko maiatzaren 20an. Indiako espezien ibilbideetan aurkakotasunik gabe sartzeak Portugalgo Inperioko ekonomiari bultzada eman zion, aurretik Afrikako iparraldean eta mendebaldeko kostetan zentratuta baitzegoen. Asiako hego-ekialdetik lortu ziren espezia nagusiak piperbeltza eta kanela ziren, baina laster beste produktu batzuk sartu zituzten, denak berriak Europarako. Portugalek monopolio komertziala izan zuen ondasun horien gainean hainbat hamarkadatan. Europako beste potentzia batzuk baino mende bat geroago, lehenik Herbehereetako Errepublika eta Ingalaterra, eta gero Frantzia eta Danimarka, gai izan ziren portugaldarrek Lurmuturreko ibilbidean zuten monopolioari eta nagusitasunari aurre egiteko.

Vasco da Gamak Indiako Armadetako bi, lehenengoa eta laugarrena, gidatu zituen. Azken hori izan zen handiena, eta Indiara abiatu zen, Gama bere lehenbizikotik itzuli eta lau urtera. Bere bizitzaren amaieran, 1524an, denboraldi labur batean, India portugaldarreko gobernadore izan zen, erregeorde tituluarekin. 1519an Vidigueirako Kondearen titulua ere jaso zuen. Esplorazioaren historian irudi nabarmena da oraindik ere, eta mundu osoan egindako omenaldiek beren esplorazioak eta lorpenak ospatu dituzte. Portugalgo Os Lusíadas epopeia nazionala Luís de Camõesek idatzi zuen bere omenez.

Vasco de Gama 1460^[5] edo 1469^[6] inguruan jaio zen, Sinesen, Portugalgo hego-mendebaldeko kostaldean, seguru asko Nossa Senhora das Salas elizatik gertu dagoen etxe batean. Sines, Alentejoko kostako portu bakarretako bat, arrantzaleak bizi ziren herrixka txiki bat zen.

Vasco de Gama Estêvão de Gamaren semea zen. 1460an Fernando Portugalgoa, Viseuko dukearenetxeko gizona zen^[7]. Fernandok Sinesko alkate izendatu zuen eta Estremozen xaboiaren fabrikazioaren gaineko zergen diru-sarrera txiki bat jasotzeko aukera eman zion. Estêvão da Gama Isabel Sodrérekin ezkonduta zegoen, João Sodréren alabarekin (João de Resende ere deitzen zaio). Jatorri ingelesekoa zen Sodré, eta loturak zituen Diego I.a Viseukoaren, Kristoren Ordenako gobernadorearen eta Fernando Portugalgoaren semearen familiarekin^[8].

Ezer gutxi dakigu Vasco da Gamaren lehen urteei buruz. Teixeira de Aragão historialari portugesak iradoki du Évoran ikasiko zuela, matematika eta nabigazioa ikasi ahal izateko. Argi dago Vasco da Gamak ondo ezagutzen zuela astronomia, eta baliteke Abraham Zacuto astronomo judeo-espainiarrarekin ikastea^[8].

1492an, Joan II.a Portugalgoa erregeak Vasco da Gama bidali zuen Setubalgo portura, Lisboako hegoaldera, Algarven ontzi frantsesak harrapatzeko, errepresalian, Portugalgo nabigazioaren aurkako bake-garaian egindako bandalismo-ekintzengatik. Zeregin hori azkar eta eraginkortasunez egin zuen Vasco da Gamak.

XV. mendearen hasieratik, portugaldarrek, Henrike infanteak bultzatuta, Afrikako kostaldearen ezagutzan sakontzen zuten. 1460ko hamarkadatik aurrera, Afrikako hegoaldeko muturra inguratzea zen helburua, Indiaren aberastasunetara iristeko —piperbeltz beltza, kanela eta beste zenbait espezia—, eta itsas ibilbide fidagarria ezartzeko. Veneziako Errepublikak menderatu zituen Europa eta Asiaren arteko merkataritza-bideen zati handi bat, baina 1453az geroztik, Konstantinopla otomandarren eskuetan geratu zenean, merkataritza mugatu zen eta kostuan eta handitu zituen.

Vasco da Gamak hamar urte inguru zituenean, epe luzeko plan horiek iristear zeuden: Bartolomé Díazek Esperantza Oneko lurmuturra inguratu zuen berriro, río do Infante (Great Fish ibaia gaur egungo Hego Afrikan) arakatu ondoren eta kostaldea ipar-ekialderantz hedatzen zela egiaztatu ondoren. Portugalek Diazek hasitako bidea erabiltzea espero zuen, Mediterraneoko merkataritzaren monopolioa hausteko.

Aldi berean, Joan II.a Portugalgoaren erregealdian lurrez egindako espedizioak erabiliz, Indiako Ozeano Atlantikotik itsasontziz irisgarria zela dioen teoriaren alde, Pêro da Covilhã eta Afonso de Paiva Bartzelonatik, Napolitik eta Rodasetik Alexandriara bidali zituzten, eta han, merkatari itxurak eginez, Adenera iristea lortu zuten. Han banandu ziren: Paivak Etiopiara jo zuen eta izurritez hil zen, txostenik egin gabe; Covilhía Ormuzera jo zuen eta gero Indiara, eta gero Afrikako ekialdeko kostaldera itzuli zen, Indiarako bidea egingarria zela esanez. Portugalera ere ez zen inoiz itzuli, baina berak lortu zuen txostena igorleen bidez helaraztea.

Diazen eta Corvilhíren emaitzen arteko lotura frogatzeko nabigatzaile bakarra falta zen, espezia merkataritza ibilbidea egiteko. Joan II.a erregeak Estevão da Gamari, Vasco da Gamaren aitari, esleitu zion hasiera batean lana. Hala ere, 1497ko uztailean hil zenez, Manuel I.a Portugalgoa errege berriak Vasco da Gaman delegatu zuen espedizioaren agintea, ziur aski lehenago Afrikako kostaldean Portugalen interesak frantsesen aurrean babesten izandako jarrera ausarta zela eta.

Manuel I.ak eskuadra txiki baten agintea eman zion, flotaren capitão-mor izenarekin, eta larunbat batean, 1497ko uztailaren 8an, Santa Maria de Belém portutik atera zen, Tajo ibaiaren ertzean, Afrikako kostaldea inguratzeko, Esperantza Oneko lurmuturra bikoizteko eta India bilatzeko. Misioaren helburu nagusia esplorazioa zen, eta Manuel I.aren gutunak zeramatzaten bisitatutako erresuma guztiei emateko. Gainera, lekuetan kolokatzeko padrõesak zeramatzaten, eta Bartolomé Díazek proposatutako hainbat objektu, bidaian komertzioan trukatzeko baliagarri izan litezkeenak. Álvaro Belhori egozten zaion eguneroko bat da bidaiaren lekuko idatzi bakarra^[9], Portugalgo koroaren artxibo gehienak erre baitziren beranduago.

Gamaren espedizioak 170 gizonezko zituen, marinel, soldadu eta erlijio-gizonen artean, lau barkutan banatuta^[10]:

• São Gabriel, 27 metroko karraka bat, Vasco de Gamak eramaten zuena, 70 gizonekin.
• São Rafael, Paulo de Gama anaiak gidatu zuena, aurrekoaren berdina, eta itzuleran, pertsona nahiko ez zeudela erabkita, Malindin erre zutena.
• Béerrio, karabela txikiagoa, Manuel de Bérriok eskaini zuena eta Nicolau Coelhok gidatu zuena.
• São Miguel, karraka bat baliabideak garraiatzeko, Gonçalo Nuñesek gidatua, baina joateko bidaian erre zena^[11].

Espedizioa Lisboatik abiatu zen, Bartolomé Díaz lagun zuela, eta karabela batean jarraitu zuen San Jorge de la Minarantz, aurreko nabigatzaileek Afrikako kostaldean Tenerife uhartetik eta Cabo Verdeko artxipelagotik egindako bideari jarraituz. Gaur egungo Sierra Leonako kostaldera iritsi ondoren, Vasco da Gama hegoalderantz desbideratu zen, ozeano irekian barna, ekuatoreko lerroa zeharkatuz, Hegoaldeko Atlantikoko mendebaldeko haizeen bila, Bartolomé Díazek 1487an jada identifikatua baitzituen. Maniobra hori, itsas volta do mar bezala ezaguna, arrakastatsua izan zen eta 1497ko azaroaren 4an espedizioa Afrikako kostaldera iritsi zen berriro. Hiru hilabete baino gehiago igaro ondoren, ontziek 6.000 kilometro itsaso zabal baino gehiago nabigatu zuten, egun horretara arte itsas zabalean egindako bidaiarik luzeena^[12].

Abenduaren 16an, flotak rio do Infante gainditu zuen, Bartolomé Díazek buelta eman zuen puntua aurreko espedizioan, eta hortik aurrera urak ez ziren ezagunak europar nabigatzaileentzat. Eguberri egunean, gaur egungo KwaZulu-Natal probintziari Natal izena jarri zioten.

1498ko martxoaren 2an, Afrikako kostaldearen ingurua osatuz, Mozambikeko kostaldera iritsi zen flota, ekaitz gogorrak jasan ondoren eta Vasco da Gamak marinelen matxinada bat geldiarazi ondoren. Ekialdeko Afrikako kostaldean, musulmanek kontrolatutako lurraldeek Indiako Ozeanoko merkataritza-sarea osatzen zuten. Mozambiken Indiako lehen merkatariak aurkitu zituzten. Hasieran, sultanak ondo hartu zituen, eta musulmanekin nahastu zituen. Bi pilotu eman zizkieten, baina kristauen aurkako biztanleria izango ote zen beldur, Mozambiketik ihes egin behar izan zuten, eta portutik atera ziren, hiriaren aurkako kanoikadak jaurtiz^[13][14].

Mozambike uharteko sultanak Indiara eramateko eman zien pilotua isilpean jaso zuen Mombasako agintari arabiarrei ontzi portugesak emateko agindua. Kasualitatez, Vasco da Gamak plan sekretua jakin zuen, eta lortu zuten bidaiarekin aurrera egitea. Gaur egungo Kenyako kostaldean, espedizioak merkataritza-ontzi arabiar desarmatuak atera zituen. Portugaldarrak izan ziren Mombasako portua bisitatu zuten lehen europarrak, baina gogoz hartu zituzten eta laster alde egin zuten.

1498ko otsailean, Vasco da Gamak iparralderantz jarraitu zuen, Malindiko portu adiskidetsuan lehorreratuz —Mombasaren arerioa—. Han, ongi hartu zituen sultanak eta pilotu arabiar bat eman zion espedizioari. Bertan jotzen zuten montzoiaren eragina ezagututa, espedizioa Calicutera bideratu ahal izango zen, Indiako hego-mendebaldeko kostaldean. Iturriak desberdinak dira pilotuaren identitateari dagokionez, eta batzuetan kristau, musulman edo gujarat gisa identifikatzen dira. Kondaira tradizional batek Ibn Majid nabigatzaile arabiar ospetsua bezala deskribatzen du pilotua, baina kontakizun garaikideek Ibn Majid beste leku batean kokatzen dute une horretan.

1498ko maiatzaren 20an^[15], ontziteria Kappakadavura iritsi zen, Calicutetik gertu, Kerala indiar estatuan, Lurmuturraren Ibilbidea ezarri eta Europatik Indiarainoko itsas ibilbidea irekiz.

Hurrengo egunean, hondartzan bildutako jendetzaren artean, Tunisiako bi musulmanek jaso zituzten, eta horietako batek gaztelaniaz hartu zituen: «Ao diabo que te dou; quem te trouxe cá?». Hain urrun zertara etorri ziren galetuta, «Vimos buscar cristãos e especiaria.» erantzun zieten, Álvaro Velhok kontatutakoaren arabera. Hinduen jainkoen irudiak ikusita, Vasco da Gamak pentsatu zuen santu kristauak izango zirela, musulmanek ez baitzituzten irudiak erakusten. Tarte batez, ohiko pentsamendua izan zen Indian kristauak zirela, gertakari horren ondorioz^[16].

Baina Samutiri Manavikraman Calicuteko zamorinarekin negoziatzea zaila izan zen. Vasco da Gamak merkataritzan aldeko baldintzak lortzeko egindako ahaleginak zaildu egin zituen kulturen arteko desberdintasunak eta horien balio txikiak. Calicuteko agintariaren ordezkariek beren eskaintzez burla egiten zuten, eta han ezarritako merkatari arabiarrek nahi ez zen lehia izateko aukera ikusten zuten. Portugaldarrek aurkeztutako merkantziak ez ziren nahikoak izan txunditzeko, han saltzen ziren balio handiko ondasunekin alderatuta, eta horrek mesfidantza sortu zuen. Portugaldarrek, azkenean, erresumara eramateko espezia- eta bitxi-kopuru txikiak erosteko kostutik behera saldu zituzten beren produktuak. Hala ere, zamorina pozik agertu zen Manuel I.aren eta Vasco da Gamaren gutunekin, eta salerosketarako eskubideak emateko gutun anbiguoa idatzi zuen. Hala ere, laster alde egin zuten. Vasco da Gamak bere ondasunak gorde zituen, baina portugaldar batzuk aginduz utzi zituen feitoria bat eraikitzen hasteko.

Vasco da Gamak 1498ko abuztuaren 29an hasi zuen itzulerako bidaia. Abiatzeko irrikaz, ez zion kasurik egin montzoiaren patroiei buruzko tokiko ezagutzari. Anjadip uhartean, Hidalcão Bijapurreko sultanaren zerbitzura zegoen musulman plantak egiten zituen baina kristaua zela zioen pertsona batek abordatu zituen. Espioi bat zelakoan, jo egin zuten, Ekialdean poloniar abenturazale judua zela aitortu zuen arte. Vasco da Gamak atxilotu eta Portugalera itzuli zen. Handik urtebetera, Gaspar da Gama izena jarri zioten.

Joaneko bidaian Indiako Ozeanoa zeharkatu zuten Indiaraino, montzoiko haizeen laguntzarekin, 23 egunetan. Itzultzean, haizeen kontra belaontzian zihoazela, 132 egun kontsumitu zituzten, eta ontziak Malindin porturatu ziren 1499ko urtarrilaren 7an. Etapa horretan, oraindik bizirik zegoen tripulazioaren erdia inguru hil zen, eta beste asko eskorbutuak larri jota zeuden. Hala, armada osatzen zuten 148 gizonetatik 55 bakarrik itzuli ziren Portugalera, eta Tajotik atera ziren bi ontzik bakarrik lortu zuten itzultzea. Berrio karabela arinagoa eta azkarragoa izan zen Lisboara itzuli zen lehena. 1499ko uztailaren 10ean iritsi zen, Nicolau Coelhoren agindupean, eta Pêro Escobar izan zuen pilotu; geroago, Pedro Álvares Cabralen flotarekin batera joan zen, 1500ko apirilean Brasil aurkitu zutela jakinarazi zuten bidaian. Gero, abuztuan, São Gabriel iritsi zen, João de Sáren agindupean; izan ere, Gamak ontzia utzi zuen Santiago uhartean, Cabo Verden. Han, karabela bat lortu zuen bere anaia gaixoa, Paulo da Gama, Terceira uhartera eramateko, Azoreetan, hura salbatzeko itxaropenarekin.

Vasco da Gama 1499ko irailean itzuli zen Lisboara, espedizio-kideak baino hilabete geroago, hil zen anaia Azoreetan lurperatu behar izan baitzuen. Itzuli zenean, urteetako lana zeraman proiektu bat amaitzea lortu zuelako, ondo ordaindu zioten. «Almirante-mor dos Mares das Índia» titulua jaso zuen^[17], eta hirurehun mila errealeko urteko pentsioa eman zioten, bere seme-alabei pasatuko zitzaiena. Anai-arrebekin batera, Dom betiko titulua eta bi hiribildu, Sines eta Vila Nova de Milfontes, jaso zituen.

Indiarako bigarren bidaiaren aurretik egon zen beste bigarren flota bat abiatu zena, Cabralek 1504ean zuzendua, lehenago bidetik atera eta Brasil aurkitu zuena^[18]. Cabral Calicutera iritsi zenean, giro gogorra aurkitu zuen merkatari arabiarren eta indiarren aldetik. Vasco da Gamaren metodoei jarraituz, Cabralek bahituak hartu zituen, eta metalezko plaka batean grabatutako idatzizko bermeak ematera behartu zuen raja, merkataritzan segurtasunez aritu ahal izateko. Ondoren, Aires Correiak zuzendutako feitoria bat jarri zuten lehorrean. Hala ere, espezia-kargamentu batekin portutik ateratzen zen ontzi arabiar bat harrapatzeko agindua eman du Cabralek, espezia-lorpenean lehentasuna ematen zien akordioaren ondorioz. Merkatariek Aires Correia hil eta deskargatutako salgaiak suntsitu zituzten. Erantzun gisa, Cabralek Calicut bonbardatzeko agindu zuen, eta hegoaldera jo zuen, Cochinera, erresuma aurkari txiki batera. Han rajak ondo hartu zuen, eta Europarako bueltari ekin zion, espezia kargamentu txiki batekin, ez zuena espedizioaren kostua ordaintzeko aukerarik eman. Cabrail, horrela, begi txarrez ikusten hasi ziren.

1502ko otsailaren 12an, Vasco da Gamak beste espedizio bat zuzendu zuen hogei gerraontzirekin, Ekialdean Portugalen interesak betearaztearren. Pedro Álvares Cabralek ezezkoa eman ondoren gonbidatu zuten, erregearekin ez baitzen ados jarri espedizioko aginteaz. Gamak aurretik Portugalen aurka egin zuen Kilwa uharteari ordainsaria eskatu zion ekialdeko Afrikan, menderatu, eta Portugalen zergadun bilakatu zen. Bertan ordaindutako 500 urrezko txanponekin egin zen Belémgo kustoria. Bidaian Seychelleak ikusi eta erregistratu zituzten lehen europarrak izan ziren. Vasco da Gamak Amirante uharteak izena jarri zien, bere omenez. Gamaren helburua zen Portugalen kontrol eta fabrikazio zentru bat ezartzea Cochinen, João da Novaren eta Cabralen saiakerekin aurrera eginez. Portugaldarrek berriro bonbardatu zuten Calicut eta postu komertzial arabiarrak suntsitu zituzten.

Calicuten lehenengo bidaian hildako portugaldarrengatik mendeku hartzeko, Indiako Ozeanoaren iparraldera iritsi ondoren, Vasco da Gama zain egon zen Mekatik merkantzia musulman garrantzitsuekin itzultzen zen Miri itsasontzia bahitu^[19], bere jabetza guztiak lapurtu, sua eman eta bidaiari guztiak bizirik erretzeko. Arabiako hiri santuan erromes ibili ziren ehunka musulman zeramatzan ontzi bat zen; almiranteak ontzia hartu eta bidaiari guztiekin erre zuen. Garai hartako kronikek laurehun bat pertsona hil zirela esan zuten^[20]. Kronista garaikideak hunkitu zituen basakeria ekintza horren ondoren, zamorinak itun bat sinatzea onartu zuen, Da Gama 1502ko urriaren 30ean Calicutera iritsi zenean^[21].

1503ko martxoaren 1ean hasi zen gerra Calicuteko zamorinaren eta Cochingo rajaren artean. Bere ontziek merkataritza-ontzi arabiarrei eraso egin zieten, eta Calicuteko 29 ontziko flota ere suntsitu zuten. Guduaren ostean, zamorinak hainbat merkataritza aukera zabaldu behar izan zituen. Vasco da Gamak Cochingo kolonia portugaldarra sortu zuen, Indian, 1503ko irailean Portugalera itzuliz, Indiako Ozeanoko arerio arabiarrak suntsitu eta Portugalgo itsas hegemonia ezarri ondoren. Ontzidiaren zati bat Indian geratu zen, Vicente Sordré Vasco de Gamako osabaren agindupean, Portugalgo fabrikak babesteko xedearekin; besteak beste, Esmeralda eta São Pedro, 1503ko maiatzean hondoratu zirenak Omango kosten aurrean^[22][23].

1519an, Manuel I.a erregeak Vidigueirako lehen kondea izendatu zuen. Egoitza Bragantzako dukea zen Jakue I. Bragantzakoari erositako lursail batean zuen, eta azaroaren 4an Vidigueira eta Vila de Frades hiribilduak eman zizkion Vasco da Gamari, haren oinordekoei eta ondorengoei^[24], bai eta haiekin zerikusia zuten diru-sarrera eta pribilegio guztiak ere.

Indiako arazoen «konpontzaile» beldurgarri gisa hartu ondoren, Vasco da Gama 1524an itzuli zen Indiara, ia hogei urtez nabigaziotik urrun egon ondoren. Helburua zen Duarte de Meneses erregeordea ordezkatzea, haren gobernua penagarria izan baitzen. Gamak malaria hartu zuen Goara iritsi eta gutxira. Portugaldar Indiako gobernadore eta bigarren erregeorde gisa gogor jokatu zuen eta ordena ezartzea lortu zuen, baina Cochin hirian hil zen 1524ko Eguberri bezperan.

San Frantzisko elizan lurperatu zuten, Cochinen. 1539an, haren gorpuzkiak Portugalera eraman zituzten, gaur egun Quinta do Carmo izeneko komentu karmeldarraren elizara, Vigueirako herrixkatik gertu. Komentu horretan 1880ra arte egon ziren gorpuzkiak, Belémeko Jeronimotarren monasteriora eraman zituztenean. Monasterioa lehen bidaiaren ondoren eraiki zen, espezien salerosketaren lehen irabaziekin. Luís Vaz de Camõesen hilobiaren ondoan lurperatu zuten berriro. Batzuek diote, ordea, Vasco da Gamaren hezurrak oraindik ere Alentejoko bere herrian daudela.

Haren izena daramate Goako herri batek, zubi batek eta dorre batek Lisboan, futbol talde zenbaitek eta Ilargiko krater batek. Halaber, Portugalgo escudo-billete batean haren irudia ageri zen.