Kontruderzenie znad Wieprza

4 lipca 1920 wojska Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego rozpoczęły drugą ofensywę pod hasłem „Na Wilno, Mińsk, Warszawę!”. Po zwycięskiej bitwie nad Autą zmusiły do odwrotu polską 1 Armię i zadały jej dotkliwe straty^[2].

Podejmowane przez polskie dowództwo próby ustabilizowania frontu nie dały rezultatu. Energiczne działania 3 Korpusu Kawalerii Gaji Gaja, który kilkakrotnie obchodził lewe skrzydło wojsk polskich, powodowały, że Armia Czerwona przełamała obronę polską na Niemnie i Bugu i w sierpniu wkroczyła na Białostocczyznę i Podlasie. 10 sierpnia wojska Frontu Zachodniego osiągnęły linię: Mława–Przasnysz–Maków–Wyszków–Węgrów–Siedlce–Łuków–Włodawa, a jego sztab szykował plan zajęcia Warszawy. Plan opierał się na założeniu, że Polacy do obrony stolicy skoncentrują wojska na północ od Bugu, zaś na południu nie będą dysponować siłami zdolnymi do podjęcia działań zaczepnych^[2].

 

Od połowy lipca Józef Piłsudski rozważał uderzenie w bok prących na zachód wojsk Tuchaczewskiego. Naczelny Wódz planował uderzenia na skrzydło wojsk rosyjskiego Frontu Zachodniego z rejonu Brześcia siłami ściągniętymi głównie z Frontu Południowo-Wschodniego. Szybki upadek Brześcia uczynił ten plan nieaktualnym. Piłsudski postanowił stoczyć decydującą bitwę na obszarze między Wisłą a Bugiem. Myślą przewodnią manewru było uderzenie w południowe skrzydło wojsk Tuchaczewskiego^[3]. Planowaniem oskrzydlenia wojsk sowieckich zajmował się też Sztab Generalny pod kierunkiem gen. Tadeusza Rozwadowskiego, który, wraz z przedstawicielem Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce gen. Maxime Weygandem, opowiadał się za wykonaniem płytkiego dwustronnego natarcia przez dwie grupy uderzeniowe – jedną z rejonu Garwolina lub Karczewa; drugą, zebraną na północ od Bugu. W nocy z 5 na 6 sierpnia w Belwederze wypracowano ostateczną koncepcję głębokiego jednostronnego oskrzydlenia przeciwnika od południa i wyjścia na jego tyły^[4].

Główne zadanie, w planowanej kontrofensywie, wykonać miały wojska Frontu Środkowego gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. Jego 4 Armia gen. Leonarda Skierskiego w składzie 14, 16 DP i 21 DPGór. oraz XII BP i 32 pp miała skoncentrować się na linii Wieprza od Dęblina po Kock i uderzyć w ogólnym kierunku na Garwolin i dalej ku północy, wychodząc na tyły Sowietów pod Warszawą i nawiązując kontakt z 1 Armią gen. Franciszka Latinika. Między Kockiem a Chełmem ześrodkować się miała 3 Armia gen. Zygmunta Zielińskiego w składzie 1 i 3 DPLeg., Brygada Jazdy Ochotniczej mjr. Feliksa Jaworskiego oraz 4 Brygada Jazdy, której zadaniem było wykonanie natarcia w kierunku północno-wschodnim. Pozostałe jednostki 3 Armii – 7 DP, ukraińska 6 DP, grupa gen. Bułaka-Bałachowicza i Brygada Kozaków Dońskich zajmowały odcinek frontu od Chełma do Brodów i osłaniały od południowego wschodu wojska koncentrujące się nad Wieprzem^[5][6].

 

Grupy uderzeniowe

Grupy uderzeniowe wywodziły się z dwóch armii Frontu Środkowego generała Edwarda Śmigłego-Rydza:

Związki taktyczne	Dowódcy	Podporządkowanie
Wojsko Polskie
4 Armia	gen. Leonard Skierski	Front Środkowy
14 Dywizja Piechoty	gen. Daniel Konarzewski	4 Armia
16 Dywizja Piechoty	płk Kazimierz Ładoś
21 Dywizja Piechoty Górskiej	gen. Andrzej Galica
3 Armia	gen. Zygmunt Zieliński	Front Środkowy
1 Dywizja Piechoty Legionów	płk Stefan Dąb-Biernacki	3 Armia
3 Dywizja Piechoty Legionów	gen. Leon Berbecki
Brygada Jazdy	mjr Feliks Jaworski

Pierwsza grupa uderzeniowa ześrodkowała się w rejonie Dęblina. Przy tej grupie (przy 14 Dywizji generała Daniela Konarzewskiego) umieścił swoje stanowisko dowodzenia sam Marszałek. Obok, przy 16 Dywizji, generał Leonard Skierski. Generał Edward Śmigły-Rydz stanął przy 1 Dywizji Piechoty Legionów. Dowódcy najwyższego szczebla znaleźli się przy dywizjach przede wszystkim po to, by w ten sposób podnieść morale wojska i ugruntować wiarę w powodzenie operacji.

Związki taktyczne w pościgu

Związki operacyjne	Dowódcy	Skład
Armia Czerwona
4 Armia	Aleksandr Szuwajew	3 KK, 12., 53., 54., 81., 18 DS
15 Armia	August Kork	4., 11., 16., 33., 54 DS
3 Armia	Władimir Łazariewicz	5., 6., 21., 56 DS
16 Armia	Nikołaj Sołłohub	2., 8., 10., 17., 27 DS
Grupa Mozyrska	Tichon Chwiesin	57 DS

 

Plan manewru Frontu Środkowego w operacji warszawskiej

 

 

 

 

Józef Piłsudski, który objął dowództwo grup wykonujących uderzenie, skoncentrował odwody wojsk polskich w okolicach rzeki Wieprz. Między Dęblinem i Lubartowem wykonał niespodziewany dla bolszewików atak na ich skrzydło i tyły^[10].

Pod wpływem informacji napływających z Warszawy, wskutek uporczywych walk na przedmościu Warszawy i nacisku Tuchaczewskiego w kierunku Płocka, Włocławka i Brodnicy, Wódz Naczelny przyśpieszył uderzenie znad Wieprza i o świcie 16 sierpnia ruszyło polskie uderzenie, które całkowicie zmieniło układ operacyjny na przedpolach Warszawy. Doskonała dotychczas pozycja Frontu Zachodniego do szturmu na Warszawę i zadania klęski Polakom stała się pozycją śmiertelnego zagrożenia^[11].

Przed frontem atakujących wojsk polskich broniły się jedynie drobne oddziały bolszewickie, luźno obsadzające szerokie odcinki frontu. Poszczególne bataliony i pułki Grupy Mozyrskiej Tichona Chwiesina zostały rozdzielone kolumnami maszerujących na północ dywizji polskich. Jedynie 21 Dywizja Górska stoczyła krótki bój o Kock, a jednostki 4 Armii osiągnęły tempo natarcia dochodzące do 40 km na dobę i wyszły na Wilgę i Bystrzycę^[1][12].

14 Wielkopolska Dywizja Piechoty gen. Daniela Konarzewskiego, walcząc z oddziałami 57 Dywizji Strzelców z Grupy Mozyrskiej, minęła Garwolin i weszła w pas natarcia lewego skrzydła – sowieckiej 16 Armii Nikołaja Sołłohuba nacierającego na Warszawę. Na prawym skrzydle nacierających wojsk 3 Dywizja Piechoty Legionów gen. Leona Berbeckiego osiągnęła Włodawę, a 1 Dywizja Piechoty Legionów płk Stefana Dąba-Biernackiego Wisznice. 4 Brygada Jazdy pod Cycowem rozbiła kierującą się na Lublin grupę Dotola^[10].

Łatwość, z jaką polskie związki taktyczne zdobywały teren, niepokoiła zarówno dowodzącego operacją Józefa Piłsudskiego, jak i oficerów jego sztabu. Dopatrywano się zasadzki – lub innego przeciwdziałania – organizowanej przez dowodzącego frontem Zachodnim Michaiła Tuchaczewskiego. Wieczorem Naczelny Wódz zdecydował się na odtworzenie odwodów. Uwolniona dzięki postępom ofensywy, od zadania osłony przepraw na środkowej Wiśle, 2 Dywizja Piechoty Legionów otrzymała zadanie skoncentrować się pod Dęblinem^[13][14].

W drugim dniu operacji natarcie wznowiły związki taktyczne 3 Armii. 3 Dywizja Piechoty Legionów, po zniszczeniu w rejonie Włodawy głównych sił sowieckiej 58 Dywizji Strzelców, ruszyła wzdłuż Bugu na Sławatycze. 1 Dywizja Piechoty Legionów zajęła Białą Podlaską i Międzyrzec, a Brygada Jazdy Ochotniczej mjr. Jaworskiego rozbiła pod Kąkolownicą sowiecki 508 pułk strzelców. Bez przeszkód posuwały się też wojska 4 Armii. 21 Dywizja Górska zajęła Łuków i Siedlce, 14 Dywizja Piechoty przełamała obronę lewoskrzydłowych oddziałów 8 Dywizji Strzelców z 16 Armii i osiągnęła linię Osieck – Kołbiel – Stodzew. Do wieczora jednostki polskich grup uderzeniowych wyszły na linię Biała Podlaska – Siedlce – Mińsk Mazowiecki – Praga i nawiązały kontakt taktyczny z oddziałami 1 Armii gen. Franciszka Latinika^[10].

W tym też dniu, o 10:00 z przedmościa warszawskiego na Dębe Wielkie uderzyła z powodzeniem 15 Dywizja Piechoty gen. Władysława Junga, siłami grupy ppłk. Stanisława Wrzalińskiego^[b], przełamała obronę sowieckiej 10 Dywizji Strzelców, a o 18:00 pociągi pancerne wjechały na dworzec w Mińsku Mazowieckim. Niemal równocześnie od południa do miasta wkroczyły oddziały 14 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty. Zsynchronizowane natarcie 15 i 14 DP zmusiło sowieckie 8, 10 i 17 DS do odwrotu na wschód^[15][16].
Komunikat prasowy Sztabu Generalnego z 18 sierpnia 1920 donosił^[17]:

 

 

17 sierpnia wieczorem Naczelne Dowództwo WP wydało zarządzenia do przegrupowanie wojsk i postawiło przed armiami polskimi nowe zadania operacyjne. Zarządzone przegrupowanie miało na celu stworzenie odpowiedniej grupy pościgowej, która odcięłaby nieprzyjacielowi odwrót na linię Brześć – Białystok – Osowiec i w ten sposób osaczyła go, doprowadzając do całkowitego zniszczenia^[19].

W skład nowej 3 Armii weszły 7 Dywizja Piechoty i 2 Dywizja Piechoty Legionów. Została ona przerzucona koleją do Lublina i miała osłaniać Lubelszczyznę i Chełmszczyznę przed uderzeniem wojsk Frontu Południowo-Zachodniego^[20]. 2 Armia w składzie: 1 DP Leg., 3 DP Leg., 1 DLB, 21 DGór., 41 pp, 4 BJ i Brygady Jazdy mjr. Jaworskiego, pod dowództwem gen. Edwarda Rydza-Śmigłego^[a] ruszyła do pościgu w kierunku na Białystok, a 4 Armia, wzmocniona 15 Dywizją Piechoty, otrzymała rozkaz sforsowania Bugu na odcinku Brok – Granne i wypierania Sowietów ku granicy pruskiej. 1 Armia prowadziła pościg z przedmościa warszawskiego na Ostrów – Łomżę; 5 Armia miała ruszyć na Przasnysz – Mławę i zniszczyć 3 Korpus Kawalerii^[10][22].

Na polskie uderzenie znad Wieprza dowódca sowieckiego Frontu Zachodniego zareagował dopiero wieczorem 17 sierpnia. Polecił cofnąć 16 Armię za Liwiec, Grupie Mozyrskiej nakazał uporczywą obronę rejonu Biała Podlaska – Sławatycze, 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego zaś skoncentrowanie się pod Włodzimierzem Wołyńskim w gotowości do uderzenia na tyły wojsk polskiego Frontu Środkowego. Na północnym skrzydle Frontu Zachodniego Tuchaczewski zamierzał skoncentrować 4 Armię w rejonie Ciechanów – Przasnysz – Maków i uderzyć nią na tyły i skrzydło walczących nad Wkrą wojsk gen. Władysława Sikorskiego^[10][23].

Wobec wielkiego tempa natarcia wojsk polskich rozkazy te były w znacznej części nieaktualne. Grupa Mozyrska w zasadzie przestała istnieć, 16 Armia znajdowała się w wymuszonym odwrocie, a jej dowódca stracił kontrolę nad podległymi mu jednostkami. Rejon przewidziany do koncentracji 4 Armii był już zagrożony przez oddziały gen. Sikorskiego, a dowódca frontu Południowo-Wschodniego Aleksandr Jegorow celowo opóźniał przekazanie części swoich wojsk Tuchaczewskiemu. W tej ostatniej sprawie Tuchaczewski interweniował u Kamieniewa i Trockiego^[24].

19 sierpnia wojska polskie opanowały przeprawy na Bugu. 15 Dywizja Piechoty zajęła Brok, 1 Dywizja Piechoty Legionów Drohiczyn, a jazda mjr. Feliksa Jaworskiego Frankopol oraz Skrzeszew.

Zmusiło to przemieszane dywizje 16 Armii do cofania się okrężną drogą przez Granne i Nur, a rozbite oddziały Grupy Mozyrskiej w tym czasie zbierały się w rejonie Żabinki. Odwrót oddziałów sowieckich przybierał miejscami charakter ucieczki. Niektóre pułki odmawiały walki, a okrążeni czerwonoarmiści często rzucali karabiny i rozbrajali swoich komisarzy^[25].

Nie uległa panice 15 Armia Augusta Korka, dlatego polska 5 Armia gen. Sikorskiego musiała zdobywać teren w twardej walce^[25].

Dopiero 19 sierpnia Kork zdecydował się na odwrót w kierunku Ostrołęki i Łomży. Naczelny Wódz nakazał gen. Latinikowi skierować w pas działania 5 Armii część sił jego 1 Armii. 8 i 10 Dywizja Piechoty rozpoczęły marsz na Łomżę, ale już 20 sierpnia zostały przez sztab 1 Armii zawrócone na północny zachód. Gen. Latinik przekonany, że wojska sowieckich 15 i 3 Armii koncentrują się w rejonie Ciechanowa i Mławy, większość swoich sił skupił na zachód od Narwi. Dokonana przez niego błędna ocena położenia przyczyniła się do zmniejszenia rozmiarów klęski bolszewików^[26]. Reakcją Piłsudskiego na zmianę kierunku marszu wojsk gen. Latinika było przesunięcie 8 Dywizji Piechoty do 4 Armii i skierowaniem tejże armii na Łomżę^[c] Rozwiązanie to umożliwiło jednak sowieckiej 3 Armii Łazarewicza oderwanie się od wojsk polskich i odejście za Narew. Mimo wzmocnienia kierunku łomżyńskiego, 21 sierpnia Sowieci zajęli Łomżę. Kilka godzin później 15 Dywizja Piechoty gen. Junga zaatakowała osłaniającą miasto 11 Dywizję Strzelców i rozbiła ją pod Śniadowem, a w dniu następnym zdobyła Łomżę. Resztki 15 Armii wycofały się do Grajewa i stąd, wzdłuż granicy pruskiej, na wschód^[28][27].

Również gen. Sikorski niewłaściwie ocenił zamiary przeciwnika. Ułatwiło to 3 Korpusowi Kawalerii Gaja trzykrotne przełamanie obrony polskich oddziałów zaporowych^[25].

W tym czasie 3 Armia Łazarewicza, wykorzystując zaangażowanie wojsk polskich pod Łomżą i Białymstokiem, ruszyła na Wyszków – Zambrów, by odejść w kierunku Grodna. Część oddziałów 5, 6 i 21 DS cofała się razem z wojskami 16 Armii Sołłohuba i uległa zniszczeniu w bitwie pod Białymstokiem.

 

Najdalej na zachód wysunięta 4 Armia Szuwajewa dopiero w nocy z 18 na 19 sierpnia rozpoczęła wycofywanie znad Wisły. Dwie dywizje kawalerii z 3 KK miały uderzyć na Płońsk. Do natarcia nie doszło, gdyż następnego dnia sowiecka armia rozpoczęła ogólny odwrót, a 3 KK otrzymał zadanie ubezpieczania tyłów. Sam Szuwajew, który udał się do Ciechanowa w celu nawiązania łączności z dowództwem 15 Armii i sztabem Frontu Zachodniego, został odcięty od swoich wojsk. Pozbawiona dowódcy armia szybko uległa demoralizacji. Zwartość zachował jedynie 3 KK Gaja. 22 sierpnia przerwał on pod Mławą obronę 18 DP gen. Krajowskiego, pod Grabowem 202 pułku piechoty, a 23 sierpnia pod Krzynowłogą Wielką i Chorzelami front Brygady Syberyjskiej. Następnie Gaja Gaj skierował swoje oddziały na Kolno. Nie mogąc zdobyć miasta, bronionego przez 60 pułk piechoty, przekroczył 26 sierpnia granicę Prus Wschodnich^[29].

25 sierpnia we wszystkich jednostkach polskich walczących nad Wisłą świętowano zwycięstwo. Operacja zaczepna wojsk polskich rozpoczęta 16 sierpnia 1920 znad Wieprza całkowicie zmieniła położenie wojsk na froncie polsko-bolszewickim. Utraconej nad Wisłą inicjatywy strategicznej dowództwo sowieckie nie odzyskało już do końca działań wojennych. Klęska zniweczyła też plany przeniesienia przez Armię Czerwoną rewolucji na teren Niemiec. Strona polska odniosła zwycięstwo dzięki sprawnemu dowodzeniu, całkowitemu zaskoczeniu silniejszego przeciwnika i ogromnej mobilizacji sił całego narodu w obronie zagrożonej niepodległości^[30].

• Adam Borkiewicz. Koncentracja nad Wieprzem. „Bellona”. 19 (2), s. 169–209, 1925. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. 
• Adam Borkiewicz. Zarys planu manewru Frontu Środkowego w operacji warszawskiej. „Bellona”. 36 (1), s. 1–23, 1930. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. 
• Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914–1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Stefan Pomarański: Pierwsza wojna polska (1918 – 1920). Zbiór wojennych komunikatów prasowych Sztabu Generalnego, uzupełniony komunikatami Naczelnej Komendy we Lwowie i Dowództwa Głównego Wojska Polskiego w Poznaniu. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1920.
• Adam Przybylski: Wojna polska 1918–1921. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1930.
• Lech Wyszczelski: Warszawa 1920. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1995. ISBN 83-11-08399-1.