4 Brygada Jazdy

W maju 1919 Ministerstwo Spraw Wojskowych w porozumieniu z Naczelnym Dowództwem Wojska Polskiego zaplanowało sformowanie pięciu brygad jazdy. 5 czerwca rozpoczęło się formowanie 4 Brygady Jazdy w składzie 6., 8., i 9 pułk ułanów oraz 4 dywizjon artylerii konnej. Na dowódcę brygady wyznaczony został płk Józef Żaba^[1].

4 Brygada Jazdy została utworzona w czerwcu 1919 na Wołyniu, w rejonie: Horodnica nad Słuczą – Korzec, w składzie: 8 i 9 pułk ułanów oraz 1 bateria 4 dywizjonu artylerii konnej, rtm. Michała Beliny-Prażmowskiego. W czasie wojny z bolszewikami skład brygady był płynny.

Od 22 września do 8 października 1919 w skład brygady wchodził 1 pułk ułanów. W październiku 1919 ze składu brygady ubył 9 pułk ułanów mjr. Józefa Dunin-Borkowskiego (poległ 2 lipca 1920).

Przy planowaniu wiosennej ofensywy na Ukrainie, w kwietniu 1920 doraźnie dla celów taktycznych zorganizowano Dywizję Jazdy pod dowództwem gen. Jana Romera w składzie: 4 Brygada Jazdy płk. Sulimirskiego i 5 Brygada Jazdy płk. Romana Pasławskiego^[2]. Dowódcy 4 BJ podporządkowano 8, 9 i 14 pułk ułanów oraz 1 i 2/4 dak. W skład 5 Brygady Jazdy włączono 1 i 16 pułk ułanów oraz 2 pułk szwoleżerów. Cała dywizja wzięła udział w zagonie na Koziatyn.

W związku z zagrożeniem, jakie nadal stanowiła konnica Budionnego, 2 lipca 1920 utworzono dwudywizyjną Grupę Operacyjną Jazdy gen. Jana Sawickiego. Tworzyła ją między innymi 1 Dywizja Jazdy płk. Rómmla w składzie 4. i 6 Brygada Jazdy^[2]. W rejonie Zamościa powstawały nowe jednostki. Jako pierwszą zorganizowano nową 4 Brygadę Jazdy której dowodzenie 12 lipca objął płk Gustaw Orlicz-Dreszer. Grupa Operacyjna została rozwiązana rozkazem dowództwa Frontu Południowo-Wschodniego nr 9 z 4 sierpnia 1920. Jako że Grupa powstawała na zapleczu, a w rejon formowania przybywały jednostki kawaleryjskie, na froncie pozostawały poważnie osłabione brygady jazdy znajdujące się w podległości 2 Armii. Zostały one czasowo przekształcone w grupy jazdy. Dawna 4 BJ w składzie 1.,5., 8., 9. i 16. pułk ułanów przekształcona została w grupę rtm. Piotra Głogowskiego. Liczyła 12 szwadronów liniowych, 17 oficerów, 925 szabel, 15 karabinów maszynowych i 9 dział^[3].

W ostatniej dekadzie lipca i pierwszej dekadzie sierpnia brygada w składzie: 1 i 2 pułki szwoleżerów oraz 8 i 16 pułki ułanów walczy z 1 Armią Konną Budionnego między innymi pod Szczurowicami (26–28 lipca). 9 pułk ułanów odszedł do 7 Brygady Jazdy.

Między 9 a 15 sierpnia brygada w składzie 3 i 7 oraz 16 pułki ułanów i 2 dak została skoncentrowana w rejonie Lublina i Cycowa na północ od Rejowca^[4].

16 sierpnia 1920 w czasie walki o Cyców brygadą kieruje mjr Cyprian Bystram, dowódca 3 pułku ułanów. 17 sierpnia dowództwo objął ppłk SG Adam Nieniewski. Od 17 sierpnia brygada przeszła do pościgu. Działała na wewnętrznych skrzydłach 1 DP Legionów i 3 DP Legionów.

20 sierpnia pod Milejczycami 16 pułk Ułanów mjr. Kmicic-Skrzyńskiego zniszczył uderzeniową grupę artylerii ciężkiej. Ułani zdobyli wszystkie działa (24 armaty i 13 haubic). Według danych sowieckich starty grupy wyniosły 49 dowódców i 1.613 żołnierzy oraz 1.441 koni (przed walką grupa liczyła 3.155 żołnierzy i 1.729 koni)^[5][6].

26 sierpnia w Dobrzyniewie zostaje zorganizowana Grupa Operacyjna ppłk. Nieniewskiego. 4 BJ została podzielona na dwa oddziały: Brygadę „A” mjr. Bystrama (3 pułk ułanów i kombinowany pułk ułanów utworzony ze szwadronów marszowych 5, 8 i 10 pułku ułanów oraz 2 pułku szwoleżerów) i Brygadę „B” mjr. Zygmunta Piaseckiego (7 i 16 pułk ułanów oraz dywizjon rtm. Zapolskiego z Grupy mjr. Jaworskiego).

We wrześniu, w trójkącie Augustów–Sejny–Suwałki grupa wzmocniona 41 pułkiem piechoty przez 3 tygodnie toczyła walki z dwiema litewskimi dywizjami piechoty.

Od 22 września brygada razem z 1 DP Leg. i 1 Dywizją Litewsko-Białoruską oraz 2 Brygadą Jazdy, w ramach tzw. „grupy skrzydłowej” uczestniczyła w działaniach 2 Armii przeciwko Litwinom i 3 Armii (bolszewickiej).

Od 30 września działając w ramach Grupy „Mir” płk. Dąb-Biernackiego (1 DP Leg., 2 i 4 BJ) sforsowała Niemen i dotarła do Stołpców.

8 października 1920 w Nichniewiczach grupa ppłk Nieniewskiego została rozwiązana. Obie brygady ponownie utworzyły IV BJ w składzie 3, 7 i 16 pułku ułanów.

10 października 1920 obie brygady jazdy w ramach Grupy „Mir” zostały połączone w Północną Grupę Jazdy płk. Stefana Strzemieńskiego. 4 BJ została wzmocniona pułkiem ułanów Obrony Wilna. W skład 2 Brygady Jazdy wchodziły: 4 pułk Ułanów Zaniemeńskich i 10 pułk Ułanów Litewskich.

W dniach 10–14 października brygada przeprowadziła zagon na Krzywicze na północny wschód od Mińska i zakończyła działania wojenne.

Od października 1920 brygada pełni służbę na linii demarkacyjnej. Jej pułki są rozlokowane w rejonie miejscowości: Łużki (7 pułk) i Głębokie (3 i 16 pułki).

Na początku grudnia 1920 16 pułk ułanów został dyslokowany do Bydgoszczy. 4 Brygada Jazdy została rozformowana.

W lutym 1921 7 pułk ułanów został dyslokowany z Białorusi do tymczasowego garnizonu w Kraśniku.

Dopiero w połowie 1921 3 pułk ułanów został dyslokowany do Brzeźnicy, Oświęcimia i Dąbia pod Krakowem.

Dowódcy brygady

• płk Roman Żaba (od VII 1919
• płk Tadeusz Sulimirski^[7] (od 20 XI 1919)
• płk Konstanty Plisowski
• płk Gustaw Orlicz-Dreszer (VII 1920)
• p.o. mjr Zygmunt Piasecki
• ppłk SG Adam Nieniewski (16 VIII 1920 – 25 I 1921, równocześnie, od 26 VIII do 8 X 1920, dowódca Grupy Operacyjnej swojego imienia)
• p.o. mjr Cyprian Bystram

Szefowie sztabu

• por. adj. szt. Witold Riess de Riesenhorst († 29 III 1920 nad Słuczą)
• rtm. Jerzy Grobicki (24 VII – VIII 1920)

• Cyprian Bystram. Bój IV-ej brygady kawalerji pod Cycowem. „Przegląd Kawaleryjski”. 3 (6), s. 69-82, 1926. Warszawa: Departament II Kawalerii. 
• Włodzimierz Nowak: Samhorodek – Komarów 1920. Walki jazdy polskiej z konnicą Budionnego, maj – wrzesień 1920. Warszawa: Bellona SA, 2010. ISBN 978-83-11-11897-3.
• HenrykH. Wielecki HenrykH., RudolfR. Sieradzki RudolfR., Wojsko Polskie 1921-1939. Organizacja i odznaki kawalerii, Warszawa: Wydawnictwo CREAR, 1992, s. 19, ISBN 83-900345-0-7, OCLC 834075857 .
• Spis byłych oddziałów wojskowych WP, Przegląd Historyczno-Wojskowy, Nr 2 (183) z 2000 r., s. 66-113.
• Jan Karcz i Wacław Kryński, Zarys historii wojennej 1 pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1931.
• Aleksander Wojciechowski, Zarys historii wojennej 1 pułku Ułanów Krechowieckich, Warszawa 1929.
• Bohdan Dobrzyński, Zarys historii wojennej 3 pułku ułanów, Warszawa 1929.
• Władysław Laudyn, Zarys historii wojennej 7 Pułku Ułanów Lubelskich, Warszawa 1931.
• Tadeusz Śmigielski, Zarys historii wojennej 8-go pułku ułanów ks. Józefa Poniatowskiego, Warszawa 1929.
• Jan Tatara, Zarys historii wojennej 9-go pułku ułanów, Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, Warszawa 1929.
• Kazimierz Kosiarski, Zarys historii wojennej 16-go pułku ułanów, Warszawa 1929.
• Janusz Odziemkowski, Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, 7 Pułk Ułanów Lubelskich im. gen. Kazimierza Sosnkowskiego, zeszyt 2, Warszawa 1989, ISBN 83-00-03216-9.
• Marek Tarczyński (red.): Bitwa lwowska 1920. Dokumenty operacyjne. T. 1. Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2002. ISBN 83-7399-012-7.
• Julian Stachiewicz: Działania zaczepne 3 armji na Ukrainie. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1925.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.