21 Dywizja Piechoty Górskiej

Podczas wojny polsko-bolszewickiej, 9 lutego 1920, na bazie Brygady Górskiej została sformowana Dywizja Górska^[4]. Jej dowódcą został płk^[5] Andrzej Galica, a szefem sztabu kpt. Rudolf Kawiński. W jej skład weszły: I Brygada Górska – dowódca płk Stanisław Wróblewski (1 i 2 pułk strzelców podhalańskich), II Brygada Górska – dowódca płk Wacław Fara (3 i 4^[6] pułk strzelców podhalańskich), Brygada Artylerii – dowódca płk Józef Plisowski (21 pułk artylerii polowej, 1 pułk artylerii górskiej i 21 dywizjon artylerii ciężkiej), II dywizjon 3 pułku strzelców konnych, 1 i 2 kompania XXI batalionu saperów, górska kompania telegraficzna i 12 kolumna taborowa.

10 sierpnia 1920 Dywizja Górska^[7] została przemianowana na 21 Dywizję Piechoty. Jej dowódcą pozostał gen. ppor. Andrzej Galica. Skład: XLI Brygada Piechoty – dowódca płk S. Wróblewski (1 i 2 pułk strzelców podhalańskich), XLII Brygada Piechoty – dowódca płk W. Fara (3 i 4 pułk strzelców podhalańskich), Artyleria Dywizji – dowódca płk J. Plisowski (1 pułk artylerii górskiej i I dywizjon 21 pułku artylerii polowej), II dywizjon 3 pułku strzelców konnych, 3 kompania XXI batalionu saperów.

Przy przejściu na etat pokojowy^[8] na bazie 21 DP sformowano:

• 1 Dywizję Górską (1, 3, 4 psph, 1 pag),
• 2 Dywizję Górską (2, 5, 6 psph, 2 pag).

Z dniem 1 marca 1925 Minister Spraw Wojskowych przemianował 1 Dywizję Górską na 21 Dywizję Piechoty^[9], 14 kwietnia 1925 zaś zmienił poprzedni rozkaz, ustalając nazwę dywizji na 21 Dywizja Piechoty Górskiej^[10]

Dowództwo 21 DPG stacjonowało w Bielsku^[11], a jej oddziały m.in. w Nowym Sączu, Bielsku, Białej, Cieszynie, Krakowie, a tuż przed wybuchem wojny – również w Boguminie.

Na początku października 1938 dywizja uczestniczyła w operacji zajęcia Zaolzia.

Dowódcy dywizji

• płk/gen. bryg. Andrzej Galica (5 II 1920 – 20 VIII 1926)
• gen. bryg. Wacław Przeździecki (21 VIII 1926 – 12 X 1935)
• gen. bryg. Józef Kustroń (31 X 1935 – 16 IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Leon Krakówka (1921 – III 1927)
• płk dypl. Tadeusz Malinowski (III 1927 – I 1930 → dowódca 17 DP)
• płk piech. Alojzy Wir-Konas (I 1930 – VIII 1939 → dowódca 38 DP)

Szefowie sztabu

• kpt. Rudolf Kawiński (1920 – 1921)
• ppłk SG Ludwik de Laveaux (1922 – XII 1926 → szef sztabu DOK I)
• mjr SG Roman Saloni (1926 – XI 1928 → dowódca baonu w 13 pp)
• mjr dypl. piech. dr Aleksander Patejdl (XI 1928 – VI 1930 → Oddział IV SG)
• mjr dypl. Tomasz Kazimierz Rybotycki (VI 1930 – X 1932 → DOK II)
• ppłk dypl. Jan Kruk-Śmigla (1 XI 1932 – 30 IX 1933 → dowódca 2 Batalionu Strzelców)
• ppłk dypl. Bronisław Warzybok (1 X 1933 – 1 XI 1934 → zastępca dowódcy 4 pspodh)
• mjr dypl. Józef Matecki (1 XI 1934 – 1936)
• mjr / ppłk dypl. piech. Zygmunt Pawłowicz (V 1936 – IX 1939)

 

 

 

 

 

 

21 Dywizja Piechoty Górskiej pod dowództwem gen. bryg. Józefa Rudolfa Kustronia wchodziła w skład GO „Bielsko” (od 3 września pod nazwą GO „Boruta”) gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza w Armii „Kraków”^[12] z zadaniem obrony linii Cieszyn–Bogumin i osłony południowego skrzydła armii.

W dniach 1–2 września dywizja broniła się w rejonie Cieszyna przed atakami niemieckiego XVII Korpusu Armijnego gen. piech. Wernera Kienitza. Wieczorem 2 września planowano wykonać uderzenie na skrzydła niemieckiej 5 Dywizji Pancernej gen. por. Heinricha von Vietinghoffa, lecz nie doszło do tego i dywizja otrzymała rozkaz odwrotu w kierunku na Wadowice, podczas którego jej część uległa panice, atakowana przez dywersantów.

4 września kontynuowała odwrót nad Dunajec w kierunku Tarnowa, staczając zwycięski bój pod Krzywaczką i Mogilanami. Cofając się osłaniała południowy kierunek Armii „Kraków”, mając słabą styczność z wrogiem maszerowała trasą przez Pogórze Wielickie.

6 września pod Wiśniczem i Bochnią toczyła zacięte walki z siłami niemieckich 2 Dywizji Pancernej gen. por. Rudolfa Veiela i 4 Dywizji Lekkiej gen. mjr. Alfreda von Hubickiego.

7 września otrzymała rozkaz natychmiastowego marszu do przeprawy przez Dunajec pod Radłowem i Bobrownikami. Oddziały wojska przemieszane z ogarniętymi paniką tłumami cywilnych uciekinierów rozpoczęły powolny marsz do miejsc przepraw przez Dunajec, gdzie przeprawiała się także 6 Dywizja Piechoty. Na przygotowujące się do przeprawy oddziały uderzyły po południu pod Radłowem niemieckie czołgi. Zdecydowany kontratak ze strony 3 i 4 pułku strzelców podhalańskich pozwolił na czasowe utrzymanie Radłowa. 8 września w godzinach porannych rozpoczęły się także walki o utrzymanie przeprawy pod Biskupicami. Most w tym miejscu został wysadzony już w nocy z 7 na 8 września na wieść o zbliżających się niemieckich czołgach. Do bardzo krwawych walk doszło na drodze łączącej Radłów i Biskupice. Pozostające jeszcze na lewym brzegu przemieszane oddziały 21 DPG i 6 DP wycofały się na północ w kierunku Otfinowa, aby tam szukać nowych przepraw. 21 DPG udało się ostatecznie w sposób zorganizowany wycofać za Dunajec. W trakcie dwudniowych, krwawych walk o przeprawę przez Dunajec poległo 243 polskich żołnierzy, a około 700 zostało rannych. Niemcy, czując respekt w stosunku do 6 i 21 DP (stracili do 16 czołgów) nie nacierali w czasie odchodzenia polskich jednostek, ograniczając się do nękania ogniem artylerii^[13].

11–12 września jednostka przeprawiła się przez San pod Jarosławiem. Po poważnych zmaganiach z przeważającymi siłami nieprzyjaciela i próbach zorganizowania obrony nad Sanem oddziały GO „Boruta” wycofały się za Tanew. 13 września jednostka wycofywała się po osi Księżpol – Płusy – Korczów – Cewków.

14 września rano znalazły się w rejonie Lubaczowa. 21 DPG liczyła wówczas około 3,5–4 tys. żołnierzy. Wieczorem tego dnia ruszyła w kierunku Oleszyce – Lubaczów – Cieszanów, aby przeciąć komunikację sił niemieckich działających od Tomaszowa Lubelskiego na Zamość. Do wykonania tego planu w zamierzony sposób jednak nie doszło. W wyniku opóźnienia wymarszu, a także pobłądzenia w lesie oddziały nie zajęły swoich nowych stanowisk.

W dniach 14–16 września dywizja uczestniczyła w walkach w rejonie Oleszyc, Futorów, Starego Dzikowa, Cewkowa, Ułazowa i Zabiały. Przez trzy dni powstrzymywała o wiele silniejszą niemiecką 45 Dywizję Piechoty gen. por. Friedricha Materny i część 28 Dywizji Piechoty gen. por. Hansa von Obstfeldera, znacznie odciążając 6 Dywizję Piechoty gen. bryg. Bernarda Monda. W trakcie tych walk zginął, prowadząc żołnierzy do ataku, gen. Józef Kustroń, a dywizja została rozbita i 16 września jej resztki skapitulowały.

Planowane Ordre de Bataille i obsada personalna 21 DPG w kampanii wrześniowej. W nawiasach podano nazwy jednostek mobilizujących oraz stanowiska służbowe oficerów dywizji zajmowane przed mobilizacją.

• Kwatera Główna 21 DPG
  • Dowództwo
    • dowódca dywizji – gen. bryg. Józef Rudolf Kustroń
    • dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
    • dowódca artylerii dywizyjnej – płk dypl. Konstanty Kazimierz Ważyński (dowódca 21 pal)
    • oficer wywiadowczy – kpt. adm. (art.) Zygmunt Dregier^[14]
    • dowódca saperów dywizyjnych – mjr Maksymilian Orłowski
    • dowódca kawalerii dywizyjnej – rtm. Zygmunt Marian Bergiel
  • Sztab
    • szef sztabu – ppłk dypl. piech. Zygmunt Pawłowicz
      • oficer operacyjny – kpt. dypl. Witold Wróblewski
      • dowódca łączności – mjr Józef Chebda
      • kwatermistrz – kpt. dypl. Jan Kaliński
      • szef intendentury – kpt. Kazimierz Krupiczka
      • szef taborów – rtm. Stanisław Stefan Łomnicki
      • szef służby sanitarnej – mjr dr Antoni Ostaszewski
      • szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. Franciszek Szkuta
      • szef służby sprawiedliwości – mjr Jan Bolesław Zieliński
      • szef służby duszpasterskiej – starszy kapelan ks. Bronisław Nowyk
      • komendant Kwatery Głównej – kpt. rez. Józef Korbut
  • kompania gospodarcza – dowódca por. rez. Adam Lubowiecki
  • sąd polowy nr 21
  • poczta polowa nr 18

• 3 pułk strzelców podhalańskich – dowódca ppłk Julian Czubryt
• 4 pułk strzelców podhalańskich – dowódca ppłk dypl. Bronisław Warzybok
• 202 pułk piechoty rezerwowy – dowódca ppłk Zygmunt Piwnicki^[a]
• 21 pułk artylerii lekkiej – dowódca ppłk Wojciech Pluta (I zastępca dowódcy 21 pal)
• 21 dywizjon artylerii ciężkiej – dowódca mjr Franciszek Szalek
• 21 batalion saperów – dowódca mjr Maksymilian Orłowski
• 21 bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej typu „A” – dowódca kpt. Borys Godunow
• szwadron kawalerii dywizyjnej – dowódca rtm. Zygmunt Marian Bergiel
• kompania kolarzy nr 55 (4 psph) – ppor. Karol Radwański
• samodzielna kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 52 – dowódca por. Walerian Sendor
• kompania telefoniczna 21 DPG (kompania łączności 21 DPG w Cieszynie) – kpt. Tadeusz Adamko
• pluton łączności KG 21 DPG (jak wyżej)
• pluton radio 21 DPG (jak wyżej)
• drużyna parku łączności 21 DPG (jak wyżej)
• pluton pieszy żandarmerii nr 21
• kompania sanitarna nr 502 (5 SzO w Krakowie) – dowódca mjr dr med. Adam Hełczyński
• szpital polowy nr 502 (5 SzO w Krakowie) – komendant mjr dr med. Stanisław Augustyn
• polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 502 (5 SzO w Krakowie)
• polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 502 (5 SzO w Krakowie)
• polowa pracownia dentystyczna nr 502 (5 SzO w Krakowie)
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 501 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 505 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 506 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 507 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 508 (5 dtab w Bochni)
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 502 (5 dtab w Bochni)
  • kolumna taborowa parokonna nr 509 (1 pspodh w Nowym Sączu)
  • kolumna taborowa parokonna nr 510 (1 pspodh w Nowym Sączu)
  • kolumna taborowa parokonna nr 511 (4 pspodh w Cieszynie)
  • kolumna taborowa parokonna nr 512 (21 pal w Bielsku)
• pluton taborowy nr 21 (5 pac w Krakowie)
• warsztat taborowy (parokonny) nr 509 (21 pal w Bielsku)
• pluton parkowy uzbrojenia nr 502 (21 pal w Bielsku)
• park intendentury nr 502 (1 pspodh w Nowym Sączu) – komendant kpt. Stanisław Wojtas

• Ośrodek Zapasowy 21 DPG w Nowym Sączu (1 psph)^[b]
  • dowódca – ppłk Zygmunt Bezeg
  • kwatermistrz – mjr Jan Witowski
  • kompania podchorążych – dowódca kpt. Jan Mędala
  • I batalion – dowódca kpt. Jan Kuczek
  • II batalion – dowódca mjr Wacław Bobkiewicz
  • III batalion – dowódca mjr Adam Gruda

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[15]

Pierwszą próbę odtworzenia struktur dywizji podjął płk Aleksander Stawarz, dowódca 2 Brygady Górskiej. Zorganizował Dywizję Podhalańską w Konspiracji, która w roku 1940, w południowej części Krakowskiego liczyła kilkuset żołnierzy.

W wyniku przeprowadzania akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych w 1944 powstała 21 Dywizja Piechoty AK, w skład której wchodził 1 pułk strzelców podhalańskich AK (Okręg Kraków).

• Ryszard Dalecki: Armia „Karpaty” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1979. ISBN 83-11-06229-3.
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.