Żołna
| Merops apiaster[1] | |
| Linnaeus, 1758 | |
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Podtyp | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Infragromada | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
żołna |
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |
 | |
| Zasięg występowania | |
| |
Żołna[3], żołna pospolita[4], żołna pszczołojad[5][6] (Merops apiaster) – gatunek średniego ptaka wędrownego z rodziny żołn (Meropidae). Nie wyróżnia się podgatunków[7]. Nie jest zagrożony.
Zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]Żołna zamieszkuje południową i wschodnią Europę, tylko lokalnie na północ od Alp i Karpat, a także zachodnią i środkową Azję i lokalnie Afrykę – północno-zachodnią i południową. Wędrówki głównie w V i VIII. Zimuje w Afryce na południe od Sahary; sporadycznie na południu Indii i w Sri Lance[8][9].
W Polsce najwcześniejsze wzmianki o lęgach pochodzą z XVIII i XIX w. (w 1792 r. pod Oławą i w 1887 r. pod Nidzicą)[10]. W latach 80. XX wieku liczebność krajowej populacji szacowano na zaledwie 10–30 par[11]. Dawniej stanowiska lęgowe znajdowały w południowo-wschodniej Polsce (na Ziemi Przemyskiej i Zamojszczyźnie), tylko sporadycznie gniazdowała w innych rejonach kraju[11]. Od lat 90. XX wieku obserwuje się ekspansję tego gatunku w Polsce[11], np. od początku XXI wieku gnieździ się na Dolnym Śląsku[12], a najliczniejsza populacja zamieszkuje obecnie Kielecczyznę[11]. Lęgi stwierdzano też na Górnym Śląsku, Mazowszu, Podlasiu, w Małopolsce, Wielkopolsce, na ziemi lubuskiej oraz Pomorzu[11].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
- Wygląd
- Słabo zaznaczony dymorfizm płciowy. Czoło białe, wierzch głowy i kark rdzawobrązowy, czarna pręga przez oko. Gardło żółtawe, oddzielone czarną przepaską od błękitnego spodu. Barki, grzbiet i kuper złotooliwkowe (samica ma grzbiet oliwkowozielony, a pozostałe barwy mniej kontrastowe), skrzydła błękitno-zielone, pokrywy skrzydłowe i lotki drugorzędowe brązowe. Oliwkowozielony ogon, a środkowa para sterówek dłuższa od pozostałych o około 3 cm. Ptaki młode mają zielonkawy wierzch[13].
- Wymiary średnie[14]
- długość ciała ok. 23–25 cm
rozpiętość skrzydeł ok. 43–48 cm
masa ciała ok. 45–55 g
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]
- Biotop
- Wysokie, piaszczyste urwiska, zarówno naturalne, jak i sztuczne. Również skarpy (wąwozy) lessowe[15].
- Gniazdo
- Długa (do 2 m), samodzielnie wygrzebana nora w urwisku.
- Jaja
- W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w połowie czerwca (w Afryce Południowej od października do maja[16]) najczęściej 5 do 6 jaj.
- Wysiadywanie, pisklęta
- Jaja wysiadywane przez okres około 20 dni przez obydwoje rodziców, choć udział samca jest ograniczony. Pisklęta opuszczają gniazdo po 30 dniach.
- Pożywienie
- Chwytane w locie owady, głównie błonkówki, chrząszcze, ważki, motyle, muchówki i prostoskrzydłe. Żądłówki miażdży końcem dzioba, aby uniknąć użądlenia. Jednak historie o niszczeniu rodzin pszczelich (nazwa gat. apiaster) są nieprawdziwe – z żądłówek chwyta przede wszystkim osy.
Status i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje żołnę za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 14–26 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za stabilny[2].
W Polsce żołna jest objęta ścisłą ochroną gatunkową, wymaga ochrony czynnej[17]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC)[18]. Liczebność krajowej populacji lęgowej w latach 2013–2018 szacowano na 200–300 par, a trend liczebności, zarówno krótkoterminowy (2008–2018), jak i długoterminowy (1980–2018), uznano za wzrostowy[19].
Filatelistyka
[edytuj | edytuj kod]Poczta Polska wyemitowała 31 lipca 2014 r. znaczek pocztowy przedstawiający żołnę o nominale 5,50 zł. Autorem projektu znaczka była Marzanna Dąbrowska. Znaczek wydrukowano techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym, w nakładzie 200 000 sztuk[20][21].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Merops apiaster, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b BirdLife International, Merops apiaster, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2017, wersja 2016-1 [dostęp 2017-01-25] (ang.).
- ↑ Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Meropidae Rafinesque, 1815 – żołny – Bee-eaters (wersja: 2019-10-10). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-06-06].
- ↑ Albin Łącki: Wśród zwierząt – ptaki. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1988, s. 156. ISBN 83-09-01320-5.
- ↑ Żołna pszczołojad. [w:] Encyklopedia WIEM [on-line]. Onet.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-15)].
- ↑ Jan Hanzák: Wielki atlas ptaków. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1981.
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Todies, motmots, bee-eaters. IOC World Bird List (v10.1). [dostęp 2020-06-06]. (ang.).
- ↑ N. Bouglouan: European Bee-eater. [w:] oiseaux-birds.com [on-line]. [dostęp 2021-06-04]. (ang.).
- ↑ European Bee-eater. [w:] Bird Count India [on-line]. [dostęp 2021-06-04]. (ang.).
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 497. ISBN 83-919626-1-X.
- ↑ a b c d e Dariusz Szyra, Agata Szyra. Nowe stanowisko lęgowe żołny Merops apiaster na Górnym Śląsku. „Przegląd Przyrodniczy”. XXX (3), s. 106–110, 2019.
- ↑ Dobrowolska, K., 2010: Żołna – najbardziej egzotyczny ptak Sudetów. „Sudety”, nr 3.
- ↑ Lars Svensson, Mullarney Killian, Zetterström Dan: Ptaki. Przewodnik Colinsa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Multico, 2021. ISBN 978-83-7763-530-8.
- ↑ Wrzosowiska i lasy mieszane. Warszawa: Świat Książki, 1999, s. 58. ISBN 83-7175-212-1.
- ↑ Uwaga na żołny (wywiad z ornitologiem Bogusławem Sępiołem). Rzeczpospolita, 2011-04-19. [dostęp 2012-11-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-01)].
- ↑ Merops apiaster (European bee-eater). [w:] Biodiversity Explorer [on-line]. Iziko museums of South Africa. [dostęp 2021-06-04]. (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
- ↑ Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
- ↑ Marek Jedziniak: Polskie ptaki. www.kzp.pl. [dostęp 2018-06-02]. (pol.).
- ↑ Polskie ptaki. www.kzp.pl, 2014-07-22. [dostęp 2018-06-02]. (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Andrzej G. Kruszewicz: Ptaki Polski. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: MULTICO, 2007, s. 169. ISBN 978-83-7073-474-9.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).