Niger

Bul terminniń basqa da mánileri bar Qarańız: Niger (mánileri)

Niger (Niger), Niger Respublikası (République du Niger) — Batıs Afrikadaǵı mámleket. Maydanı 1267 mıń km². Xalqı 22,36 mln. adam (2020). Paytaxtı — Niamey qalası. Basqarıw tárepten 7 departamentke, olar okruglarǵa, okruglar kommunalarǵa bólinedi.

Niger — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1999-jıl 18-iyuldaǵı referendumda maqullanǵan. Konstituciyaǵa qaray, mámleket baslıǵı — prezident. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy jıynalıs (bir palatalı parlament), atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Niger aymaǵınıń kóp bólimi Sahraı Kabirde, biyikligi 200-500 m ge shekem bolǵan plato. Eń biyik shıńı 2022 m (Air platosında, Idukaln-Tages tawı), qubla-batısı Niger dáryasınıń orta aǵımındaǵı oypatlıq. Nigerde altın, uran, qalay káni, volfram, niobiy, temir, kómir, fosforit, platina kánleri bar. Chad kóli sayında as duzı qatlamları tabılǵan. Nigerdiń arqa hám arqa-shıǵısında ıqlım shól tropikalıq, qubla hám qubla-batısında subekvatorial bolıp tabıladı. Eń salqın ayları — dekabr, yanvarda ortasha temperatura 20-24°, eń ıssı ayı — mayda 32-34°. Ortasha jawın arqa hám arqa-shıǵısta 100 mm den kem, qubla hám qubla-batısta 600-800 mm. Qubla-batısında mámlekettegi iri dáryo — Niger aǵıp ótedi. Qubla hám qubla-batısında akaciya, baobab, quyrıq-palma, qawın teregi hám basqalar ósedi. Arqa savanna hám shól ósimliklerinen ibarat. Jabayı haywanlardan arıslan, pil, buǵa, jirafa, kiyik, shaǵal, sırtlanlar bar. "Dubl-Be" ("W") milliy baǵı dúzilgen.

Nigerde xalıqtıń 50% ke jaqının xausa elatı quraydı. Songay hám jerma, kanuru hám tubu, tuareg, fulba hám basqa xalıqlar da jasaydı. Xalıqtıń shama menen 90% i islam dinine, bir bólimi xristian dinine, qalǵanları bolsa jergilikli dástúriy dinlerge sıyınadı. Rásmiy tili — francuz tili. Tiykarǵı qalaları: Niamey, Agades, Zinder, Maradi, Taxva.

Niger aymaǵında áyyemnen xalıqlar jasap kelgen. Air tawlıǵı, Tener shóli, Agades qalasındaǵı arxeologiyalıq qazılmalarda neolit dáwirine tiyisli buyımlar tabılǵan. Áyyemgi adamlar jabayı miywelerdi terip kún keshirgen, ańshılıq hám shárwashılıq penen shuǵıllanǵan. Eramızǵa shekemgi I ásirde Sahrai Kabirdiń qublasına rimlikler kirip kelgen. Arab hám barbar sawdagerleri keliwi menen islam dini tarqalǵan. VII-XIX ásirlerde Nigerdiń ayırım bólimleri orta ásir Batıs Sudan mámleketleri — Songay hám Kanem quramında bolǵan. XVIII ásir ortalarında Niger dáryasınıń jaǵaları tuareglar qol astına ótken. XIX ásirde Niger aymaǵında evropalıqlardıń bir neshe ekspediciyası bolǵan. 1898-jıldan francuzlar Nigerdi koloniya etiwge kiristi. 1901-jıl Niger Franciya Batıs Afrikası (FBA) na kiretuǵın Joqarı Senegal quramına qosıp alındı. 1922-jıldan Niger FBA nıń bólek basqarıw birligi etip ajıratıldı. Kolonizatorlar májbúriy miynet tártibin járiyaladı. Niger xalqı kolonizatorlarǵa qarsı kóterilisler kóterdi (1905, 1906-14, 1914-17). Kolonizatorlarǵa qarsı gúres Birinshi hám Ekinshi jáhán urısı ortasındaǵı dáwirde de dawam etti.

Ekinshi jáhán urısınan keyin milliy azatlıq háreketi baslandı. 1946-jıl Niger aǵartıwshılıq partiyası (NAP) dúzildi. 1947-jıl Franciyanıń "teńiz artı aymaǵı" mártebesin aldı. 1951-jıl NAP nıń shep qanatı Jibo Bakari basshılıǵında partiyadan ajıralıp shıǵıp, Niger demokratiyalıq awqamın dúzdi. Onıń atı 1958-jıl Savaba (Azatlıq) dep ózgertildi. 1957-jıl J. Bakari N. húkimet sovetiniń bas ministri etip saylandı. 1958-jıl 28-sentyabrde Franciyanıń jańa Konstituciyası joybarı haqqındaǵı referendumda Savaba Nigerge ǵárezsizlik beriliwin talap etti. 1958-jıl 18-dekabrde Niger Franciya Jámiyetshiligi quramında ózin-ózi basqarıwshı respublika dep daǵaza etildi. 1959-jılda Niger Respublikasınıń birinshi Konstituciyası qabıllandı. 1960-jıl 3-avgustta Niger ǵárezsiz respublika dep daǵaza etildi hám ol jámiyetshilikten shıqtı. 1960-jıl noyabrde Milliy jıynalıs jańa konstituciyanı qabıl etti hám NTP basshısı A. Dioridi respublikanıń birinshi prezidenti etip sayladı. Nigerde bir partiyalı sistema júzege keldi. Barlıq jámiyet shólkemleri NTP qadaǵalawı astına ótti.

1961-jılda Franciya menen siyasiy, ekonomikalıq hám áskeriy sheriklik haqqında pitimge qol qoyıldı. Franciya Nigerdiń sırtqı sawdası, finansı, qorǵanıwı, bilimlendiriw sisteması ústinen qadaǵalawdı saqlap qaldı. Social-ekonomikalıq tarawlarda xalıqtıń jaǵdayı jaqsılanbadı, xalıqtıń narazılıǵı kúsheydi. 1974-jıl 15-aprelde, 1996-jıl 27-yanvarda júz bergen áskeriy tónkerilisler de xalıqtıń jaǵdayın jaqsılawǵa alıp kelmedi. Aqır-aqıbetde, 1999-jıl 9-apreldegi áskeriy tónkerilis nátiyjesinde mámleket prezidenti Ibrahim Barre Maynassar óltirildi, Milliy jıynalıs hám húkimet tarqatıp jiberildi, 1966-jıl konstituciyanıń ámel etiwi toqtatıp qoyıldı. 1999-jıl 11-aprelde tastıyıqlanǵan Milliy jaras keńesi mayor Dovud Malam Vankeni mámleket hám húkimet baslıǵı etip tayınladı. 1999-jıl 18-iyuldaǵı referendumda jańa konstituciya maqullandı. 1999-jıl 24-noyabrdegi saylawda Mamadu Tanja prezident etip saylandı. Niger — 1960-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 18-dekabr — Respublika daǵaza etilgen kún (1958).

Rawajlanıw jámiyeti milliy háreketi — Nassara, 1988-jıl 2-avgustta dúzilgen; Demokratiyalıq hám social konvent, 1991-jılda dúzilgen; Demokratiyalıq tikleniw ushın ǵárezsiz milliy awqam, 1996-jılda dúzilgen; Milliy awqam hám rawajlanıw partiyası — Salama; Demokratiyalıq hám aǵartıwshı patriotlar awqamı partiyası. Niger miynetkeshleri kásiplik awqamları birlespesi, 1960-jılda tiykar salınǵan.

Niger — agrar mámleket. Koloniya húkimranlıǵı dáwirinde ekonomika, tiykarınan, jer ǵoza jetistiriwge qánigelesken edi. 1960-jıllardan xojalıqtı mámleket tárepinen tártipke salıw kúsheydi, mámleket hám aralas kárxanalar poziciyası bekkemlendi. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 12%, awıl xojalıǵı úlesi 37,5% ti quraydı. Awıl xojalıǵı eń qalaq tarmaq esaplanadı. Xalıqtıń 80% ten kóbi sol tarawda bánt. Tovar óniminiń tiykarǵı bólimin mayda dástúriy yarım natural dıyqan xojalıqları beredi. Niamey jáne onıń átirapında iri mexanizaciyalasqan xojalıqlar shólkemlestirilip basladı. Diyqanlardıń óz-ara járdem awqamları dúzildi. Jer ǵoza, paxta, salı jetistiriwshi kooperativler payda boldı. Niger ushın jaramlı 15 mln. gektar jerden (mámleket aymaǵınıń 12% ke jaqını) 42% awdarılatuǵın hám boz jerler, 53% i jaylaw, 4% i orman. Dıyqanshılıq mámleket qubla hám qubla-batısında rawajlanǵan. Tek 12 mıń ga maydan suwǵarıladı, bul orınlarda irrigaciya imaratları júzege kelgen. Tiykarǵı azıq-túlik eginleri: tarı, nyebe, maniok, sonıń menen birge, biyday, mákkejúweri, qumshekerqamıs, batat hám basqalar. Nigerde kóshpeli hám yarım kóshpeli shárwashılıq ústem. Qaramal, qoy, eshki, túye, at hám eshek baǵıladı. Savannalar quwrawınıń aldın alıw hám jaylawlardı saqlap qalıw ushın jańa ormanlar júzege kelgen. Niger hám Komadugu-Yobe dáryalarında, Chad kólinde balıq awlanadı.

Nigerde uran, qalay, gips, as duzı, soda qazıp alınadı. Niger sanaatı óniminiń 3/4 bólimin azıq-túlik kárxanaları beredi. Maradi, Magaria hám Matameydaǵı may zavodları 130 mıń tonna jer ǵozanı qayta isleydi. Zinderda jer ǵoza tazalaytuǵın 3 zavod, un-jarma kárxanası, Niameyda sút zavodı hám suwıtqıshlı qassapxana, Tillaberi hám Niameyda salı aqlaw fabrikaları, Niamey hám Maradida pivo zavodları bar. Toqımashılıq fabrikası, 5 paxta tazalaw kárxanası, kánshilik zavodı bar. Qurılıs materialları (cement, ılaydan islengen ıdıs taxtashalar), ximiya ónimleri (sabın, upa-boyaw hám dári-dármaq) islep shıǵarıladı. Avtomashina kuzovi hám tirkemeleri jıynaladı, mebel hám mayda awıl xojalıǵı buyımları hám basqalar islep shıǵarıladı. Kesteshilik, kánshilik, gúlalshılıq ishki bazarda áhmiyetli orın aladı. Jılına ortasha 168 mln. kVt-saat elektr energiya payda etiledi. Mámleket mútújligi ushın zárúr elektr energiyanıń 50% i Nigeriyadan alınadı.

Nigerde temirjol joq. Avtomobil jolları uzınlıǵı 19 mıń km, sonnan 3 mıń km asfaltlanǵan. Niger dáryasında kemeler qatnaydı. Niamey hám Agadesta xalıqaralıq aeroport bar. Shetke uran ekstraktleri, tiri buyım hám shárwashılıq ónimleri, arahis mayı, paxta, palız eginlerin shıǵaradı, shetten neft ónimleri, dán, transport quralları hám ásbap -úskenelerdi keltiredi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı qarıydarları: Franciya, Italiya, Germaniya, Yaponiya, Nigeriya, Jazair. Pul birligi — Afrika franki.

Nigerde 3500 ge jaqın orınlı 300 den artıq emlew shólkemi, 140 vrach xızmet kórsetedi. Densawlıqtı saqlaw jáne social jumıslar ministri densawlıqtı saqlawdıń oray organı esaplanadı.

Mámleket xalqınıń 90% i sawatsız. Mektep jasındaǵı balalardıń 21% i oqıwǵa qosılǵan. Niger bilimlendiriw sisteması francuz sisteması tásirinde dúzildi. 6-7 jastan baslap balalar baslanǵısh mektepte 6 jıl oqıydı. Orta mektep — 7 jıllıq. Mámleketke qaraslı baslanǵısh mekteplerden tısqarı menshikli mektepler de bar. Oqıtıwshılar normal (pedagogika) bilim orınlarında 4 jıl dawamında tayarlanadı, 4 jıllıq hám 1 jıllıq pedagogika kursları da bar. Maradidaǵı texnika liceyi, Agadestaǵı taw kánshilik bilim jurtı óner-texnika tálimi beredi. Zinderda feldsher hám sanitarlardı tayarlawshı milliy mektep, Niameyda densawlıqtı saqlaw mektebi, puqara aviaciyası hám meteorologiya mektebi bar. Joqarı oqıw orınları: Niamey universiteti, milliy basqarıw kolledji. Universitet qasında Matematika izertlew institutı, Sociallıq pánler izertlew orayı, Geologiya izertlewleri byurosı isleydi. Bunnan tısqarı, Afrika Birligi Shólkeminiń filologiya, tariyx hám awızeki dástúrler izertlew orayı, agronomiya izertlewleri milliy institutı, veterinariya laboratoriya hám basqalar bar.

Nigerde basıp shıǵarılatuǵın gazeta hám jurnallar: "Saxel" (francuz tilinde shıǵatuǵın kúndelik húkimet gazetası, 1960-jıldan), "Saxel ebdo" (francuz tilinde shıǵatuǵın húkimet háptenaması, 1961-jıldan), "Jurnal ofisyel de la Repyublik dyu Nijer" ("Niger Respublikasınıń rásmiy gazetası", francuz tilinde 2 háptede bir ret shıǵatuǵın húkimet xabarnaması, 1933-jıldan), "Nijerama" (hár sherekte shıǵatuǵın jurnal). Niger baspasóz agentligi, milliy xabar agentligi bolıp, 1987-jılda dúzilgen. "Saxel dawısı" radio stanciyası hám de Niger radioesittiriw hám telekórsetiw húkimet xızmeti bar.

Niger dáryası joqarı aǵımında jasawshı otırıqshı xalıqlardıń jasaw jayı ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan tórtmuyush etip qurılǵan tegis tóbeli úylerden ibarat. Mámleket qubla-batısında topan ılashıqlar, shıǵısında bolsa ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialı hám tastan qurılıp tóbesi shóp penen jabılǵan úyler kóp. Dán bazaları dáp formasında ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialınan 3 m ge shekem biyiklikte qurılıp, tóbesinen túnek qaldırıladı. Kóshpeli xalıq (tuareglar, fulbelar) teri menen jabılǵan shatırlarda jasaydı. Qala arxitekturası — Sudansha usıldıń bir túri. Turar jay hám meshitler saban ılay (banko) dan qurıladı. Zinder, Taxua hám basqa orınlardaǵı turar jaylar tuwrı múyeshli rejede, palma ústinlerden gúmbezli etip yamasa eki qıyalı qamıs tóbeli etip tiklenedi. Bosaǵasına ayrıqsha naǵıslar salınadı. Niamey hám basqa qalalarda evropasha zamanagóy turaq-jay hám basqarıw ımaratlar qurılǵan. Mámleket paytaxtı jáne onıń átirapında, xausa elatı jasaytuǵın wálayatlarda baspa reńli naǵıs salınǵan sherim buyımlar — qaltalar, er-jáwenler, tapochkalar, ıdıslar, hátte marjanlar islenedi. Balshıq jerde temirshilik, zergerlik, toqıwshılıq tarqalǵan. Bronza hám gúmisten qadalma naǵıs salınǵan pıshaqlar, gúmis bilezikler hám dasturxanlar, at júwenleri tayarlanadı. Gúlalshılıq buyımları arasında oyıq naǵıslı ıdıslar ajıralıp turadı. Reńli (qızıl, aq, aspan reń) gezlemeler, qabaq qabıǵınan jasalǵan ıdıslar islep shıǵarıladı.

Musulman bayramları kúnlerinde sırǵıya masqarapazlar awıllarda aǵash quwırshaqlardı oynatıp, masqarabazlıq etiwleri áyyemnen dawam etip keledi. XX ásirdiń 50-jıllarında dúzilgen mádeniyat oraylarında kishi teatr truppaları isley basladı. Niameydaǵı mádeniyat orayınıń direktorı Dandobi Mahaman Nigerdiń dáslepki dramaturglarınan bolıp tabıladı. Onıń "Eshkiniń sayaxatları" hám "Kabrin Kabra ańızı" sıyaqlı pyesaların mámlekettiń júdá kóp háweskerlik jámáátleri saxnalastırǵan. 1964-jıldan berli hár jılı ótkeriletuǵın jaslar háptesinde mámlekettiń barlıq wálayatlarınan kelgen drama hám folklor truppaları jarısadı.

Niger ǵárezsizlikke eriskeninen keyin kino islep shıǵarıw rawajlana basladı. 1962-jılda "Toy" dep atalǵan birinshi film dúnyaǵa keldi (rejissyorı M. Alassan). Bul rejissyordıń "Ganjaniń ólimi" degen multfilmi 1966-jıl Dakarda ótkerilgen Jáhán afrikalıq negrler kórkem óner hám mádeniyat festivalında bayraq aldı. Sonnan keyin "Hiylekerdiń qaytıwı", "Men — nefman", "Kabaskabo", "Ushırasıw", "Qara bultlar", "Ziyaratshı", "Sıyqırshı", "Hayal, villa, mashina, pul" sıyaqlı filmler jaratıldı.