Нигер

Нигер
Lua хатасы: expandTemplate: template "lang-ha" does not exist.
Байрак[d]	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	1960
Рәсми исем	Jamhuriyar Nijar, Niger һәм la République du Niger[1]
Кыскача исем	🇳🇪
Гомер озынлыгы	60,058 ел[2]
... хөрмәтенә аталган	Нигер (елга)
Демоним	nigeri, Nigerien, Nijerano, Nigeränan, نيجري, نيجريون, نيجرية, ניז'רי, ניז'רית, নাইজেরীয়, nigerino, nigerina, nigerini, nigerine, nijerien, nixerín, nixerina, Nigérien[1], Nigérienne[1], Nigerierin, Nigerier, nizerina, nizerini, nizerine, nizerin, nigerí[3], nigerina, نيجري, نيجرية, نيجريين, نيجريات һәм Nígireach[4]
Рәсми тел	француз теле
Гимн	Нигер гимны[d]
Мәдәният	Нигер мәдәнияте[d]
Шигарь тексты	Fraternité, Travail, Progrès, Fraternity, Work, Progress, Братство, труд, прогрес һәм Brawdoliaeth, Gwaith, Datblygiad
Дөнья кисәге	Африка[5]
Дәүләт	Нигер[6]
Башкала	Ниамей[d]
Сәгать поясы	UTC+01:00 һәм Africa/Niamey[d][7]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Сәхил
Иң көнчыгыш ноктасы	20°21′11″ т. к. 15°59′48″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	23°31′ т. к. 11°59′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	11°41′37″ т. к. 3°36′34″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	14°31′19″ т. к. 0°10′08″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Niger.map
Иң югары ноктасы	Идукальн-Тагес[d]
Иң түбән ноктасы	Нигер (елга)
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Нигер президенты[d]
Ил башлыгы	Мохамед Базум[d][8], Мөхәмммәт Йоссыфу[d][8], Салу Джибо[d][8], Мамаду Танджа[d][8] һәм Омар Чиани[d][8]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Нигер премьер-министры[d]
Хөкүмәт башлыгы	Али Ламин Зәйн[d], Ахмуду Махамуду[d][8], Бриги Рафини[d][8], Махамаду Данда[d][8], Гаматье, Али Баджо[d][8], Альбаде Абуба[d][8], Сейни Умару[d][8], Хама Амаду[d][8] һәм Маяки, Ибрагим Хассан[d][8]
Башкарма хакимият	Нигер министрлар кабинеты[d]
Канунбирү органы	Нигер милли җыелышы[d]
Үзәк банкы	Көнбатыш Африка дәүләтләре үзәк банкы[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Германия, Исраил, Франция, Нигерия, Кытай Җөмһүрияте, Америка Кушма Штатлары, Аурупа Берлеге, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[9], Кытай һәм Косово Җөмһүрияте
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, АБ, Бөтендөнья сәүдә оешмасы, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[10], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы[d], Халыкара үсеш ассоциациясе[d], Халыкара финанс корпорациясе[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк[d], Африка үсеш банкы[d], Африка, Кариб диңгезе һәм Тын океан дәүләтләре[d], Африка илләре сәүдә хокукын гармонизация оешмасы[d], Conseil de l'Entente[d], Интерпол[11][12], ХКТО[d][13][14], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[15], Җирнең биофизик торышын күзәтү төркеме[d], АФРИСТАТ[d], Бөтендөнья почта берлеге[16][17], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге[d][18], Франкофония[d], Халыкара гражданнар иминлеген саклау оешмасы[d], Бөтендөнья метеорология оешмасы[19], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[20], Көнбатыш Африка илләре икътисади җәмгыяте[d], Африка җир чикләвеге шурасы[d] һәм Бөтендөнья таможня оешмасы[d][21]
Рәсми бәйрәм	Нигер бәйсезлеге көне[d]
Никахка керү яше	18 яшь һәм 15 яшь
Халык саны	21 477 348 (2017)[22]
Ир-ат халкы	11 889 761[23], 12 342 370[23], 12 809 135[23] һәм 13 293 383[23]
Хатын-кыз халкы	11 553 632[23], 11 991 269[23], 12 443 587[23] һәм 12 914 594[23]
Административ бүленеше	Агадес[d], Диффа[d], Досо[d], Маради[d], Ниамей[d], Тахуа[d], Тиллабери[d] һәм Зиндер[d]
Акча берәмлеге	КФА франкы[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	14 915 002 098 $[24] һәм 13 969 605 583 $[24]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,4[25]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,292[26]
Эшсезлек дәрәҗәсе	5 ± 1 процент[27]
Нәрсә белән чиктәш	Чад, Ливия дәүләте, Әлҗәзаир, Мали, Буркина Фасо, Бенин, Нигерия һәм Гарәп Лигасы
Автомобил хәрәкәте ягы	уң[d][28]
Челтәр көчәнеше	220 вольт[29]
Электр аергычы төре	NEMA 1-15[d][29], NEMA 5-15[d][30], Europlug[d][30], D төре[d][30], CEE 7/5[d][30] һәм Schuko[d][30]
Алыштырган	Француз Көнбатыш Африкасы[d]
Кулланылган тел	хауса теле, француз теле, Central-Eastern Niger Fulfulde[d], гарәп теленең Ливия диалекты[d], тауллеммет теле[d], таит теле[d], гарәп теленең Чад диалекты[d], дазага теле[d], тамаһак теле[d], гурманчема теле[d], тагдал теле[d], тасавак теле[d], теда теле[d], зарма теле[d], Bilma Kanuri[d], Tumari Kanuri[d], Western Niger Fulfulde[d], Manga Kanuri[d], Central Kanuri[d] һәм фула теле
Мәйдан	1 267 000 км²[31]
Рәсми веб-сайт	presidence.ne
Һәштәге	Niger
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.ne
Тематик география	Нигер географиясе[d]
Феноменның икътисады	Нигер икътисады[d]
Феноменның демографиясе	Нигер халкы[d]
Мәзһәб	Мәлики мәзһәбе[32]
Мәктәптә укымаган балалар саны	3 410 345[33]
Джини коэффициенты	37,3[34]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	19 процент
Тулаем туулар коэффициенты	7,599[35]
Шәһәр халкы	3 872 145[23], 4 045 711[23], 4 230 083[23] һәм 4 427 576[23]
Авыл халкы	19 571 248[23], 20 287 928[23], 21 022 639[23] һәм 21 780 401[23]
Минималь температура	−2,4 °C
Демократия индексы	3,29[36]
BTI Governance Index	6,12[37], 5,69[37], 5,54[37], 5,63[37], 6,11[37], 5,94[37], 5,87[37], 5,25[37] һәм 5,1[38]
BTI Status Index	5,36[37], 5,15[37], 4,55[37], 5,45[37], 5,32[37], 5,4[37], 5,13[37], 5,01[37] һәм 4,9[38]
Туым күрсәткече	45,859[23], 45,588[23], 45,293[23] һәм 45,029[23]
Үлем күрсәткече	7,824[23], 8,281[23], 8,141[23] һәм 7,834[23]
Happy Planet Index score	41,4[39]
Илнең мобиль коды	614
Илнең телефон коды	+227
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	17[d][40] һәм 18[d][40]
Номер тамгасы коды	RN
Диңгездәге идентификацияләү номеры	656
Бу якта төшерелгән фильмнар төркеме	Төркем:Нигерда тешерелгән фильмнар[d]
Нигер Викиҗыентыкта

Нигер яки Ниҗер (фр. Niger [niˈʒɛʁ]), рәсми атамасы - Нигер Җөмһүрияте - Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Ил аша ага торган Нигер елгасы буенча аталган. Нигер тамайек телендә "Бөек елга" дигән сүз.

Нигер Көнбатыш Африкада урнашкан дәүләт. Төньякта Алжир һәм Ливия белән, көнчыгышта Чад белән, көньякта Нигерия һәм Бенин белән, көнбатышта Буркина-Фасо һәм Мали белән чиктәш.

Нигер территориясе 1 186 408 кв. км били.

Нигерның башкаласы - Ниамей. Иң эре шәһәрләр: Ниамей (400 мең кеше), Зиндер (121 мең кеше), Маради (113 мең кеше), Таһва (52 мең кеше), Агадес (50 мең кеше). Илнең административ-территориаль бүленеше: 7 департамент.

Нигер - җөмһүрият. Дәүләт башы - президент. Кануннар чыгару органы - парламент.

Нигерның күпчелек өлеше Сахарада урнашкан; өслек - плато (биеклек 200-500 м), 2022 м га кадәр калдык массивлары белән (Идукальн-Тагес тавы).

Илнең җирләре эчендә уран һәм тимер рудалары, күмер, аккургаш, фосфатлар запаслары бар.

Илнең климаты эссе һәм территориянең күпчелек өлешендә коры. Көньякта гына елына 820 мм явым-төшем була - яңгырлар фасылы июньнән октябрьгә кадәр дәвам итә. Ниамейда уртача ел температурасы +29,5°С.

Иң төп елга - Нигер

Төньякта үсемлекләр юк диярлек, аның каравы көньякта саванналар бар.

Фауна вәкилләре арасында - арслан, зәрәфә, фил, антилопа, буйвол.

Илнең халкы - 9,672 млн кеше, халыкның уртача тыгызлыгы 1 кв. км га 8 кеше, әмма халыкның 90%-ы көньяк зонада яши. Этник төркемнәр: һауса - 56%, джерма - 22%, фулани (фульбе) - 8,5%, туареглар - 8%. Телләр - француз теле (дәүләт теле), һауса, фулани, тамайек, джерма.

Сөнни мөселманнар - 80 %, мәҗүсиләр - 14 %, христианнар - 1 % булган.

Ил халкының (24,1 млн кеше, 2020 елга) 99,3 % ы – мөселманнар ^[41]. (абсолют күпчелеге ― Мәлики мәзһәбе сөнни мөселманнары, 7 % ы ― шигыйлар, 6 % ы ― әхмәдияләр), 0,3 % ы ― христианнар (католиклар), калганнары ― җирле диннәргә ышанучылар, дингә ышанмаучылар.

Нигер Бишенче республика Конституциясендә беркетелгән дөньяви дәүләт статусын саклап кала. Нигер дөньяви дәүләт булса да, ил хөкүмәте ислам диненең ил халкының абсолют күпчелеге өчен зур әһәмияткә ия булуын аңлап эш итә.

• Нигерда ислам

Урта гасырларда Нигер Төньяк Африкадан Мали һәм Сонгай империяләренә төп кәрван юлында булган. Һауса дәүләтләре Нигерның хәзерге территориясенең көньягында X дан алып XIX гасырга кадәр өстенлектә булган. Сонгай империясе территориянең көнбатышында бер мең ел буена диярлек төп көч булган, ә көнчыгышта - Канем-Борну империясе. Регионга зиярәт кылган беренче европалы булып 1795 һәм 1805 елларда шотландияле эзләнүче Мунго Парк һәм 1850 елда немец эзләнүчеләре Генрих Барт һәм Эдуард Фогель булган. Франция Нигер территориясен 1890 елда басып алган. 1922 елда Нигер автономия статусына, ә 1946 елда - диңгез арты территориясе статусына ия булган. 1960 елның 3 августында ил бәйсезлек алган.

2023 елның 26 июлендә Президент гвардиясе сәргаскәре генерал Тчиани^[d] җитәкчелегендә Нигер хәрбиләре Президент Мөхәммәт Базумны^[d] «үз бурычларын начар үтәгәне өчен» бәреп төшерә. БМОның Иминлек шурасы Нигерда хәрби түнтәрелешне кискен хөкем итеп чыккан һәм ил президенты Мөхәммәт Базумны кичекмәстән иреккә җибәрүне таләп иткән.^[42] Хәрби түңтәрелеш нәтиҗәсендә Нигерда хакимиятне хәрби хунта (Ватанны саклау буенча Милли совет) үз кулына алган.^[43]

Биредә Нигерның яңа, 2023 елның июлендә кабул ителгән дәүләт гимны тексты һәм көе. Ул Pour l'Honneur de la Patrie (Ватан хөрмәтенә) дип атала. Моңа кадәр 1961 елда француз колониячеләре иҗат итеп калдырган һәм гадәти аурупача калыптагы гимн гамәлдә иде. Ләкин, 2023 елның июнендә булган дәүләт түнтәрешеннән соң, үзен “Ватанны коткаручылар” дип атаган хунта эшен шул "колонизаторлар символикасын" юк итүдән башлады. Чынбарлыкта исә бу түнтәреш инглиз телле "бөек мәмләкәтләр"нең, биредә бернинди җитди мәнфәгате күренмәгән Мәскәү кулын да эшкә җигеп, төп байлыгы уран рудасы булган илдән Францияне кысрыклап чыгарырга маташуы булды. Шул ук күренеш -- янәшәдәге Буркина-Фасо һәм Мали илләрендә дә күзәтелә. Яңа гимн Африка халыклары өчен гадәти көйгә корылган, аны шартлы рәвештә “дини булмаган көйле нәшид” дип атарга мөмкин. Француз телендә язылган һәм җирле һауса теленә тәрҗемә ителгән гимнның вокал башкарылуын Youtube'ның "L'Honneur de la Patrie" - The Anthem of the Republic of Niger сәхифәсендә тыңларга мөмкин (сылтамасы текст астында).

Хор башкаруында:
[[1]]

Нигер - үсеп килүче, төп икътисадый чыганагы уран чыгару сәнәгате белән авыл хуҗалыгы булган ил. Арахис, шикәр камышы, мамык, тары, сорго, маниок үстерәләр. Күчмә көтүләрдә йөреп, хайваннар үстерелә. Нигер елгасында балыкчылык белән шөгыльләнәләр. Уран рудасы, касситерит чыгарыла. Авыл хуҗалыгы чималы эшкәртү буенча предприятиелар эшләп килә. Кәсепчелек тә бар. Илнең экспорты уран концентратларына, тере мал-туарга һәм хайванчылык продуктларына, арахис һәм яшелчә сатуга нигезләнгән. Акча берәмлеге - КФА франкы.

Ниамей Милли музей.АгадесСонгай чорының балчык мәчете.

• Энциклопедический справочник "Все страны мира", Издательство "ВЕЧЕ", 2003, авторы-составители И.О.Родин, Т.М. Пименова.