Milagro

Milagro
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Milagroko herrigunea, Aragoi ibaiaren gainean
Bandera Armarria Goiburua: « Sigilium Concilii de Milagro »
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Erriberagoiena
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tafalla
Izen ofiziala	Milagro
Alkatea (2019-2023)	Jose Ignacio Blanco Pardo (Nafarroako Alderdi Sozialista)
Posta kodea	31320
INE kodea	31169
Herritarra	milagroar
Geografia
Koordenatuak	42°14′27″N 1°46′05″W / 42.24080434°N 1.76799273°W / 42.24080434; -1.76799273
Azalera	28,5 km²
Garaiera	266-387 metro
Distantzia	79,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	3.549 (2023:  44)
1.643 (%46,3) (2019)  (%50) 1.773
Dentsitatea	12,45 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 23,36
Ugalkortasuna[1]	‰ 42,64
Ekonomia
Jarduera[1]	% 84,25 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 12,11 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 1,30 (2018: %0,97)
Datu gehigarriak
Webgunea	www.milagro.es

Milagro^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erriberagoiena eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 79,2 kilometrora. Altuera 266 eta 387 metro artekoa da, eta 28,50 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 3549 biztanle zituen.

Nafarroako Mendialdetik Ebro eta Mediterraneorako irteera naturaleko atea Aragoiko Erriberan dago. Industria- eta nekazaritza-herriak, tradizioetako udalerriak eta hiribildu ekintzaileak, garapen ekonomiko-industrial garrantzitsua ezagutzen dute sektore estrategikoetan, hala nola nekazaritzako elikagaien sektorean edo energia berriztagarrien sektorean. Aragoiko eskuinaldean dagoen muino baten gainean dago, eta denbora luzez egon behar izan zen Ebroko ibilbideetan; izan ere, han ontziraleku bat zegoen, eta, horri esker, ibaiaren beste ertzetik jarrai zitekeen bidaia. Milagro Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen.

Bertako biztanleak milagroarrak dira.

Milagro toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Milagro
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Miraglo

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Miraculo (1179)
• Miraclo (1189)
• Miraglo (1201)
• Miraclo (1210)
• Miraglo (1232)
• Miraglo (1330)
• Miraglo (1366)
• Milagro (1587)
• Milagro (1802)
• Milagro (1974)
• Milagro (1996)

Herriaren izena latineko miraculum hitzetik dator, "begiratokia" esan nahi duena eta behaketa-puntu bati erreferentzia egingo liokeena; ez du zerikusirik erlijio-gaiekin ("milagro" gaztelaniaz "mirari" ere da). Hala ere, badira Juan Antonio Frago Gracia bezalako adituak, jatorriz ahots latindar beretik datorren mirallo ("balkoia") ahots aragoiarrarekin lotzen dutenak.

Alfonso Irigoienek uste du euskaldunek Mirakulo deitu ziotela herriari, XIV. mendean Garcia de Miraculo izenetik ondorioztatzen denez.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Milagro edo Mirari nolabait euskaratuta,^[6] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Hergabika forma proposatzen zuen, eta 1990ean Milagro aukeratu zuen arren.

Milagroko armarriak honako blasoi hau du:^[7]

Milagroko banderak Milagroko armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Milagroko goiburua "Sigilium Concilii de Milagro" da, eta Udalaren zigilu zaharrean dagoen. Latinaren ("sigillum concilii") eta gaztelaniaren ("de Milagro") arteko forma hibridoa da, eta "Milagroko Udalaren zigilua" esan nahi du. Dena den, hori lelo gisa gorde da, agian haren benetako esanahia ez delako ezagutzen handik denbora batera, eta beste kasu batzuetan ere gertatzen da, Albelda de Ireguan edo Bembibren (bakoitzaren izenekin), esaterako.

Milagro Erriberagoiena eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean.

		Alesbes
	Funes		Cadreita
		Milagro
	Rincon de Soto (Errioxa)	Alfaro (Errioxa)

Erriberriko merindadearen hegoaldeko muturrean dago, merindade horretako herririk hegoaldekoena baita. Udalerrira errepidez iristeko, NA-134 errepidea hartu behar da Valtierra-San Adriango norabidean.

Klima mediterraneo-kontinental motakoa da eta ezaugarri nagusia tenperaturek izaten dituzten aldaketa handiak dira, neguan hotz eta udan bero. Aldaketa termikoa handia da, eta udaberrian eta udazkenean 20 graduko aldaketa termikoko egunak izaten dira. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa eta prezipitazioak 400 eta 450mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60 bat baino ez dira izaten.

Landaredia sastrakek, ibaiaren ondoko zuhaixkek eta birlandaturiko pinuek baino ez dute osatzen. Nekazaritza lurrek udalerriaren gehiena hartzen dute, eta jatorrizko landaredia erabat eraldatu dute.

Milagron ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Cadreita pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 268 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[8]

Datu klimatikoak (Cadreita, 1920-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.0	29.0	31.0	37.0	39.5	41.0	39.5	37.0	33.0	26.5	21.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	12.2	16.4	18.2	22.9	27.5	30.3	30.3	25.8	20.2	13.7	9.8	19.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.9	10.2	12.3	16.6	20.6	22.9	23.0	19.2	14.6	9.1	5.7	13.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.0	1.6	4.0	6.3	10.3	13.8	15.5	15.7	12.7	9.0	4.0	1.6	8.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-10.0	-8.5	-7.0	-2.5	1.0	5.0	8.0	5.0	2.0	-2.0	-8.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	26.0	24.2	22.7	45.7	43.7	35.0	15.6	18.5	35.2	44.0	33.1	30.0	373.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	18.0	31.2	25.0	43.0	30.3	98.2	33.5	46.1	64.5	36.0	32.7	27.8	98.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.5	7.3	7.0	9.4	9.4	6.1	4.5	4.5	6.1	8.9	8.8	7.8	88.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	1.0	0.4	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.8	3.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]

Milagroko herriaren sorburua K. a. lehen milurtekoan kokatzen da, Burdin Aroan. Garai hartan Milagro, baskoien herrixka txikia zen. Historialarien ustetan, Milagro antzinako Ergabia izeneko herri baskoia izan zen. Garai hartatik argi geratu zen herriaren izaera defentsiboa, zeukan kokapena zela eta. Ondoren, Erromatarrek Lazioko forua eman zioten Vespasianoren garaian. Erromatarren garaiko aztarna garrantzitsuenen artean hilobi bat eta burdinazko eraztun baten zatia daude.

Musulmanek penintsula inbaditu ondoren, Milagro Banukasitarrek kontrolatutako eremuan sartu zen. Musulmanen eragina nabarmena da, adibidez, kaleetako harriztatze-sisteman, lurrak ubideekin ureztatzeko sisteman, lurraren aprobetxamenduan eta bertako hizkuntzarekin nahastean hizkuntza eraldaketan.

1098an, birkonkistatzearen ondoren, Petri I.a Santxitzek Mirakuloko talaia eraiki zuen, "Mairuaren kobazuloa" edo "al-Khastil" izenez ezaguna, Tuteraren aurrean gotorleku-fronte bat finkatu behar zelako. Gaur egun hondakinak baino geratzen ez diren gazteluaren kokalekua leku estrategikoa izan zen, bere inguruan nagusi zena, bere aurpegietako bi malkartsu edo gainbehera malkartsu eta aldapatsu baten gainean zituela, Aragoi ibaiaren mailatik 60 metro ingurukoa, bere sarbideak zailduz.

Bere eliza, laster Montearagongo abadiari atxikia, Gartzia V.a Ramiritz erregeak 1137an Iruñeko elizbarrutiari itzuli zion, nahiz eta honek 1385era arte ez zuen lortu bere eskubideak erabat aitortzea. Eliza hori edo agian toki bereko beste bat 1162an dokumentatuta dago, San Migelen izenpean. Antso VII.a Azkarrak 1197. urtean eman zien Jerusalemgo San Joan Ospitaleei ibai trafikoaren monopolioa, Ebro ibaiaren Azagra eta Milagro arteko zatian. Errege-erreginen jaurerri gisa, 1280an 900 soldatako urteko bularra zor zuen.^[10]

1248ko ekainaren 11n, Tibalt I.a Nafarroakoak Irantzuko monasterioko abadearekin zaldu bat trukatu zuen, Milagron zuena, monasterio horrek herrian bertan, Ebroko bi uren artean, zeukan beste bategatik. 1254ko uztailaren 18an, Tibalt II.a Nafarroakoak eta Tuterak izendatutako epaileek aldarrikatutako epai batek hiribildu horretako kontzejuari esleitu zion Milagrotik Nobiellaseraino dauden zalduetan belarrak eta egurrak aprobetxatzea. 1289ko apirilaren 5ean, Pedro Garcés de Peralta Lizarrako merinoak, Pierres Larreve maisuaren eta Martin Garziaren izenean, errenta errealen jasotzaileak, Diego Martínez de Milagro zaldunari alokatu zion erregeak Milagron duena.

XII. eta XIII. mendeetan, Milagrok inguruko herrien foru bera izan zuen, besteak beste Faltzes, Azkoien, Valtierra eta Arguedas udalerriek. XIII. mendean, herrian hainbat judu bizi ziren, eta beraiei buruzko lehen dokumentua 1311. urtekoa da. Dokumentu hark judu batzuen heriotzaren berri ematen du, bizi ziren pobreziak eragindako gaixotasunak zirela eta.

Karlos II.a Nafarroakoa erregea zerbitzatu zuen, 1362an Aragoin egin zuen gerran eta sarreran 20 gizonekin. Bere gainbehera demografikoaren ondorioz, Karlos III.a Nafarroakoak bere bizilagunei 1393 eta 1398ko laguntzetan zuen kuota eman zien, eta, geroago, Joan II.ak 1446an murriztu zuen kuartelengatiko bere tasa. 1446an, Milagroko herria 15 sutetara murriztu zen, eta horren arabera, errege bakoitzak 15 suren truke ordaintzen zuen. Urte berean, Bianako printzeak dohaintza egin zien Juan Beaumont jaunari eta Milagroko gaztelu eta lekuko bere ondorengoei, justizia apal eta ertaineko jaunarekin eta beste errenta eta eskubide guztiekin, haiek beren borondatez egin zitzaten.

XIV. mendetik XV. mendera herriak hondamendi handiak jasan zituen, gerren eta Izurri Beltzaren eraginez. Hondamendi haiek biztanleria asko murriztu zuten, eta herria desagertzeko zorian izan zen. Nafarroako erregeen laguntza behar izan zuten herritarrek aurrera ateratzeko. 1472an Leonor I.a Nafarroakoa, Nafarroako Erresumako Gorteek agindutako zaldi eta oinezko jendearen laguntzaz, beaumondarrengandik Milagro berreskuratua izan zela pentsatuz, Gorteek Erresumako soldatapeko jendeak beaumontarrengandik konkistatzen zituen leku guztiak betirako Koroarekin bat egitea adostu baitzuten, Milagrok koroari erantsi zion. Katalina I.a Nafarroakoa erreginak 1497an berretsi zuen.^[11]

Nafarroako Gorteetan eserleku bat lortu zuen 1665ean, zilarrezko 600 dukaten truke. Hala ere, pribilegio hori zuten gainerako hiriek eta hiriek protesta egin zuten, eta, ondoren, baliogabetu egin zuten, dirua itzuliz. 1687an lortu zuen azkenean erakunde horretan sartzea. 1677an Milagro agertzen zen jada hiribilduen nominan.

Milagroko hiribildua Leringo kondeen ondarea zen. 1634. urteko exekuzio batean, Milagro hiribilduak urtean 5943 gari-lapurreta eta 3048 lapurreta eta 8 garagar-almude ordaintzen zizkion Nafarroako Kondestableari, baita 7 hegazti eta beste kopuru batzuk ere eskudirutan. Gainera, Erronkaribarreko almadiazainek Milagrotik igarotzean hogeita hamar erreal ordaintzen zituzten, Albako Dukearen "gaztelatze" gisa, Erronkariko ibaxa Nafarroako Gorteetara 1780an igo zuen memorialaren arabera.

XVIII. mendearen amaieran, fruta-ekoizpena nabarmentzen zen, batez ere gereziak, ardo-uzta ere ugaria zen, eta beste probintzia batzuekin merkataritza handia izan zuen; lur zati handi bat ureztatzen zen, batez ere mahastiak eta olibadiak. 1781ean zurezko zubia eraiki zen, eta 1787ko irailaren 25eko uholdeak suntsitu zuen gehienbat. Ibaia zeharkatzeko txalupa bakarra zegoen, eta horrek kalte handiak eragiten zizkien ibaiaren beste aldean lursailak zituzten kolonoei. Aragoiren gainean, jabetza partikularreko irin-errota bat zegoen. Hiribilduak ospitale bat zuen, antzina Milagroko Ospitaleko kofradiak zuzendua, 1764an desagertu zenean ondasunak Ongintzako Tokiko Batzarrari eman zizkiona, eta lehen letretako eskolak.^[10]

1847an 78 edo 80 ikasle joaten ziren mutilen eskolara, eta irakasleak ikasle bakoitzeko garia lapurtzen zuen; neskei dagokienez, ikasle kopurua berdina zen, eta dotazioa, berriz, erdia. Parrokiako zerbitzurako, bikario bat zegoen, Iruñeko gotzainak aurkezten zuena, hutsik geratzen zen hilabetearen arabera; lau onuradun, kasu honetan erregeak berak edo Balbastroko gotzainak aurkeztuak, garaiaren arabera, eta errazionero sakristau bat. Milagroko jurisdikzioan Montecilloko baserria, hamar soto (bost berezkoak eta bost partikularrak) eta lau dehesa zeuden, guztien artean mila buru manten zitzaketenak. Gainera, Milagrok Bardearen aprobetxamendua zeukan. Baina zubirik gabe jarraitzen zuen. Bideak gurdibideak ziren. Errotaz gain, Milagrok kare, igeltsu, teila eta adreiluzko labeak zituen.

1920ko hamarkadan kooperatiba bat eta lau kontserba-fabrika zeuden, aipatutako industria zaharrez gain. 211 metro luzeko burdinazko zubi bat eraiki zen. 1936ko gerra hasita, 78 milagroar erail zituzten, 1936ko uztailaren 22an hasi eta 1937ko maiatzera arte, orduan gertatu baitziren milagroarren azken fusilamenduak. Esanguratsua izan zen abuztuaren 5ean 25 milagroar "desagertu zirenean Azkoienen, hildakotzat joz", tokiko ordezkariaren arabera. Victoriano Aranguren parrokoa, atxilotuen alde errukia behin edo behin eskatu zuena, ohean hilda agertu zen 1937ko urriaren 9an, ustez pozoiturik.

2023 urteko erroldaren arabera 3549 biztanle zituen Milagrok.^[12]

Milagroko ekonomiaren jarduera nagusia nekazaritza eta zerbitzuak dira. 1980ko hamarkadan nekazaritzan biztanleri aktiboaren %70 aritzen bazen ere, XX. mendearen azken zatian asko gutxitu, zerbitzu eta eraikuntzaren mesedetan. Milagro gaur egun nekazaritza enpresa handien egoitza da, Vega Mayor esaterako. Enpresa hauek Milagroko barazkiak prozesatu eta Espainiar estatu osoan merkaturatzen dituzte. 1949ko abuztuaren 20an, nekazarien lehen kooperatiba sortu zen, eta urte bereko ekainaren 15ean esneketarien San Blas kooperatiba.

Lur ureztagarriak laborantza lurren %70 dira, eta bertan zainzuria, orburua eta tomatea bezalako barazkiak landatzen dira. Zerealen artean, artoa eta alpapa nabarmentzen dira. Erremolatxak 1962an 520 hektarea hartzen bazituen ere, erabat desagertu da gaur egun. Lur amankomunen azalera oso txikia da, 194 hektarea baino ez (erroldatutako lurren %6,8), eta gehienak lur ureztagarriak dira.

Horrez gain, Erdi Aroan, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Zarrakaztelu, Melida, Kaparrotsu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Faltzes, Cabanillas, Azkoien, Funes, Martzilla, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzuko ibarrekin batera, Nafarroako Bardeako elkartea osatu zuen Milagrok, Bardeako lur komunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

2007ko martxoaren 17an Acciona enpresak Monte Altoko eguzki ortua inauguratu zuen. Bertan, eguzkiaren izpiak energia bihurtzen duten ehunka eguzki panel daude. 2007an instalazioak zabaldu zituenean, 14 milioi kilowatt ekoizteko gai ziren, eguzki ortu bateko eguzki panelek ekoitzitako energia kopururik handiena.

Proiektuan 753 pertsonek hartu dute parte, bakoitzak panel bat edo gehiago erosi dituelarik, horrela pertsona bakoitza panel baten jabe izango da urte jakin batzuetan. Egindako inbertsioa energia saltzeagatik lortutako dirutan jasoko dute. Inbertsioa guztira 65 milioi eurokoa izan zen.

Nafarroako Gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, Milagroko industrialdea berria eraiki zen XXI. mendearen hasieran. Eraikuntza lanak 2001ean hasi eta bi urte beranduago hiritartzea amaitu eta lehen pabiloiak eraikita zeuden. Industrialdean Vega Mayor elikagaien enpresa erraldoia dago. Azpiegitura AP-68 autobidetik lau kilometrora dago.

Milagroko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jose Ignacio Pardo Blanco da, Nafarroako Alderdi Sozialistako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

• HELBIDEA: Joaquin Corti kalea, 1

Milagroko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Ignacio Pardo Blanco da, Nafarroako Alderdi Sozialista zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:^[13]

• Belen Cerdan Leon (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Yolanda Los Arcos Perez (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Jesus Villar Moreno (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Joaquin Bermejo Rada (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Tarane Lebrero Andreu (Nafarroako Alderdi Sozialista)
• Rafael Abad Callejas (Navarra Suma)
• Cristina Pejenaute Peñalba (Navarra Suma)
• Yoana Leon Calcagni (Navarra Suma)
• Pedro Martin Lebrero Lopze-Vailo (Navarra Suma)
• Isabel Gomez Alvarez (Navarra Suma)

Milagroko Udalan 7 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:^[14]

• Nekazaritza, Turismoa eta Ingurumena (Tarane Lebrero Andreu)
• Ekonomia, Industria eta Enplegua (Joaquin Bermejo Rada)
• Kontuak (Belen Cerdan Leon)
• Hirigintza (Belen Cerdan Leon)
• Gizarte Eskubideak eta Osasuna (Yolanda Los Arcos Perez)
• Hezkuntza eta Kultura (Yolanda Los Arcos Perez)
• Gazteria, Kirola eta Jaiak (Tarane Lebrero Andreu)

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Milagrok 7 alkate izan ditu:

Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean.

Horrez gain, Condaren Tutera eta Alesbes bitarteko lineak, honako ibilbidea egiten du:

• Tutera - Arguedas - Valtierra - Cadreita - Milagro eta Alesbes

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Milagro ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Milagro ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Milagro eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,34k zekien euskaraz, 2010ean % 0,33 eta 2018n % 1,30k.

• San Blasko eguna, otsailaren 3an
• Gereziko eguna, ekainaren bigarren asteburuan
• Gazteriaren jaiak, uztailaren 25eko asteburuan
• San Blasko jaiak, irailaren lehengo astean
• Patrozinioko Andre Mariaren bederatziurrena, azaroan

• Abateen Andre Mariaren eliza, XVII. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko-pizkundar estiloan.
• Patrozinioko Andre Mariaren baseliza, XVIII. mendean eraikitako kristiau baseliza, barroko estiloan.
• Milagroko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.

• Sixto Seenz de la Camara Etxarri (1842-1859), kazetari eta politikaria.
• Jesus Rodero Molinero (1930-2013), sukaldari, gastronomo eta enpresaburua.
• Esteban Garijo Perez (1959-), politikaria.
• Yolanda Ibañez Perez (1965-), politikaria, Milagroko alkatea.
• Jose Luis Arasti Perez (1971-), politikaria.
• Jesús eta Raul Anoz, Hermanos Anoz, abeslariak.

• 
  Aragoi eta Milagro
• 
  Monte Alto
• 
  Abateen Andre Mariaren eliza
• 
  Lorategi fantastikoa
• 
  Monte Alto

1. ↑ /miláɣ̞ro/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Erriberagoiena
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

• Milagroko Udalako webgune ofiziala