Erdialdeko Amerika

Erdialdeko Amerika

Azalera	523.780 km²
Biztanleria	42.688.190 bizt. (2012ko zenbatespena[1])
Biztanle-dentsitatea	81,5 bizt/km²
Herrialdeak	7
Hizkuntzak	gaztelania, ingelesa, maia hizkuntzak
Ordu-eremuak	UTC-6-UTC-5
Hiri nagusiak	Managua, Tegucigalpa, Guatemala Hiria, Panama Hiria, San Salvador

Erdialdeko Amerika^[2] Amerikaren erdialdeko kontinente zatia da. Mugakide ditu iparraldean Mexiko, ekialdean Karibea, mendebaldean Ozeano Barea eta hegoaldean Kolonbia. Zazpi herrialdek osatzen dute: Belize, Costa Rica, Guatemala, Honduras, Nikaragua, Panama eta El Salvador. Denetara 523.780 km²-ko eremua du eta 2012an 42.688.190 biztanle zituen^[1].

Ekialdean, Karibe itsasoaren eta, Ozeano Barearen artean hedatzen da Erdialdeko Amerika, 523.780 km²-ko eremua hartzen duen lur zerrenda luzexka batean. Lur behere hezeak hedatzen dira ekialdeko eta mendebaldeko itsasertzeetan eta 3.700 metroraino iristen diren mendiak eta sumendiak dira erdialdean.

Erdialdeko Amerikako gailurrak

Herrialdea	Izena	Garaiera (m)	Mendigunea
Belize	Doyle's Delight	1.124	Maia mendiak
Costa Rica	Cerro Chirripó	3.820	Talamancako mendilerroa
El Salvador	Cerro El Pital	2.730	Sierra Madre de Chiapas
Guatemala	Tajumulco sumendia	4.220	Sierra Madre de Chiapas
Honduras	Cerro Las Minas	2.780	Celaque mendilerroa
Nikaragua	Mogotón	2.107	Isabelia mendilerroa
Panama	Barú sumendia	3.474	Talamancako mendilerroa

Nikaragua eta Hondurasko Coco ibaia da Erdialdeko Amerikako ibai luzeena (680 km). Ibai garrantzitsuak dira Ulua (Honduras), Belize eta Hondo (Belize) eta San Juan (Nikaragua, Costa Rica). Aintzira zabalak dira Nikaraguako hegoaldean (Cocibolca eta Xolotlán) eta Panama erdialdean (aintzira alde horretaz baliatu ziren Karibeko itsasoa Ozeano Barearekin lotzen duen ubidea eraikitzeko).

Oro har, klima bero hezea da, tropikokoa. Maiatzetik azarora luzatzen da euri sasoia. Goi lurraldeetako tenperaturak ez dira hain beroak eta urte osoa hartzen du euri sasoiak. Lurrikarak eta sumendien leherketak ugariak izaten dira (Managua, 1931 eta 1972an; Nikaraguako mendebaldeko kostaldea, 1992an; hiru aldiz suntsitu dute lurrikarek Guatemalako Antigua).

Erdialdeko Amerikak munduko bioaniztasunaren % 7 dauka^[3]. Landaretza joria eta oparoa da. Arbola hosto-zabalak dira gehienak. Ipar Amerikako pinuak dira goi lurretan, eta arbola tropikalak behealdean. Intsektu eta ornodun espezie ugari dago. Barnealdeko lurralde hezeetan, jaguarrak, marraskari txikiak, belatzak, sai beltzak eta ehize hegaztiak bizi dira; tapirak, iguanak eta armadiloak kostaldeko ordokietan, eta, dortokak, krokodiloak eta aligatoreak aintziretan eta paduretan.

Erdialdeko Amerikako bioaniztasuna (ornodun lehortar eta landare baskular espezie kopurua)

Herrialdea	Anfibio espezieak	Hegazti espezieak	Ugaztun espezieak	Narrasti espezieak	Onnodun lehortar espezieak	Landare baskular espezieak	Bioaniztasuna
Belize[4]	46	544	147	140	877	2.894	3.771
Costa Rica[5]	183	838	232	258	1.511	12.119	13.630
El Salvador[6]	30	434	137	106	707	2.911	3.618
Guatemala[7]	133	684	193	236	1.246	8.681	9.927
Honduras[8]	101	699	201	213	1.214	5.680	6.894
Nikaragua[9]	61	632	181	178	1.052	7.590	8.642
Panama[10]	182	904	241	242	1.569	9.915	11.484

K.a. 500. urte aldera, herri maia hedatu zen Guatemala, El Salvador eta Hondurasko lurraldeetan eta goia jo zuen K. o. 250-900 urteetan maien zibilizazio handiak. XVI. mendearen hasieran egokitu ziren espainiarrak Erdialdeko Amerikan eta bertan 300 urtez izan ziren nagusi.

1821. urtean lortu zuten independentzia bertako kolonoek eta 1823an sortu zen Erdialdeko Amerikako Herrialdeen Batasuna (Guatemala, El Salvador, Honduras, Nikaragua eta Costa Rica). Britainiarren esku zegoen Hondurasek (Belize) kolonia gisa jarraitu zuen eta Panamak Kolonbiari loturik iraun zuen.

1838. urtean banatu ziren Costa Rica, Honduras eta Nikaragua. Ingalaterrako kolonia inperioa eta, batez ere, Estatu Batuak lurralde haietara begira jarri ziren eta konpainia kapitalista handi batzuen esku hasi zen geratzen Erdialdeko Amerika. 1903an, Panama Kolonbiatik bereizi eta estatu bihurtu zen, Estatu Batuen babespean.

1914. urtean ireki zen Panamako ubidea eta orain ere jaun eta jabe dirau Estatu Batuak bertan. 1911. urtean Estatu Batuetako soldaduak sartu ziren Hondurasen bertako iraultza iraungitzeko. Beste hainbeste gertatu zen Nikaraguan 1911 eta 1927. urteetan eta Somoza familia ezarri zuten nagusi 1933an, bertan zituzten negozio guztiak zaintzearren. 46 urtez egon ziren Somozatarrak agintean Nikaraguan.

1921. urtean, Estatu Batuetako osteak sartu ziren Costa Rican, Panamako estatuarekin zituen gatazkak aitzakiatzat harturik. 1948. urtean, Estatu Batuei eta Hego Amerikako estatuei lotu zitzaizkien Erdialdeko Amerikako estatuak Ameriketako Estatuen Erakundean.

Gerrak, estatu kolpeak, zapalkuntza eta pobrezia izan dira Erdiko Ameriketako herrien historiaren ezaugarri. 1979. urtean, Nazio Askapenerako Fronte Sandinista taldeak Anastasio Somoza Debayle eraitsi eta gobernu sozialista bideratzen saiatu zen Nikaraguan. Iraultzaren kontrako soldaduek, Estatu Batuen laguntzarekin, gerra zabaldu zuten Nikaraguako bazter guztietara. Violeta Chamorro eskuindarrak irabazi zituen hauteskundeak 1990eko otsailean. El Salvadorren, gerrillak Estatu Batuek eutsiriko armadari neurria hartu eta gobernuarekin negoziatzea lortu zuen 1991. urtean. Guatemalako gobernuaren eta gerrillaren arteko negoziazioak hasi ziren 1991ko apirilean.

1989ko abenduan, Estatu Batuetako osteak Panamara bertaratu, herriaz jabetu eta bertan egon ziren Manuel Antonio Noriega lehendakaria preso hartu zuten arte. Beren gogoko lehendakaria ezarri zuten ondoren.

• 1951eko urriaren 14an Erdialdeko Amerikako Estatuen Erakundea (ODECA) sortu zuten, ibilbide luzea edukiko ez zuen erakundea.
• 1998ko azaroaren 4an Mitch urakanak 20.000 hildako utzi zituen.
• 1991n SICA (Sistema para la Integración Centroamericana) erakundea eratu zuten.

Kolonizatzaile espainiarren aurreko indiarrak (maiak, nahuatlak) dira nagusi Erdialdeko Amerikan, baina gehienak espainiarrekin nahasi dira. 42,5 milioi biztanle inguru bizi da bertan. Erdialdeko Amerikako herriek independentzia lortu zutenean, 1820. urte inguruan, geratu egin zen Europako etorkinen sarrera, Guatemalan eta Hondurasen izan ezik.

Honduras, Nikaragua eta El Salvadorko biztanleen bi heren mestizoak dira. Costa Ricako biztanleen gehiengoa espainiarra da arrazaz. Kostaldean hartu dute bizitoki Afrikako etorkinak, eta Honduras eta Nikaraguako zenbait eskualdetan indiarren eta beltzen arteko nahastetik sorturiko herri mestizoak bizi dira. Erdiko Ameriketako biztanle kopurua munduko altuenetako bat da. Haurren hilkortasuna handia da eta bizi itxaropena apala. Kristau katolikoa da Erdialdeko Amerikako erlijio nagusia.

Erdialdeko Amerikako herrialdeak

Herrialdea	Eremua (km²)[11]	Biztanleria (2012ko zenb[1])	Biztanle dentsitatea (km²ko)	Hiriburua	Hizkuntza ofiziala	Giza garapenaren indizea
Belize	22.966	327.719	14,3	Belmopan	Ingelesa	0.732 Handia
Costa Rica	51.100	4.636.348	90,7	San José	Gaztelania	0.763 Handia
El Salvador	21.040	6.090.646	289,5	San Salvador	Gaztelania	0.662 Ertaina
Guatemala	108.890	14.099.032	129,5	Guatemala Hiria	Gaztelania	0.628 Ertaina
Honduras	112.090	8.296.693	74,0	Tegucigalpa	Gaztelania	0.617 Ertaina
Nikaragua	130.373	5.727.707	43,9	Managua	Gaztelania	0.614 Ertaina
Panama	78.200	3.510.045	44,9	Panama Hiria	Gaztelania	0.765 Handia
Total	523.780	42.688.190	81,5	-	-	-

Erdialdeko Amerikako hiri nagusiak

Hiria	Herrialdea	Biztanleria	Errolda urtea	Herrialdeko biztanleriaren ehunekoa
(1) Guatemala Hiria	Guatemala	3.700.000	2010	%26
(2) San Salvador	El Salvador	2.415.217	2009	%39
(3) Managua	Nikaragua	1.918.000	2012	%34
(4) Tegucigalpa	Honduras	1.819.000	2010	%24
(5) San Pedro Sula	Honduras	1.600.000	2010	%21+4
(6) Panama Hiria	Panama	1.400.000	2010	%37
(7) San Jose	Costa Rica	1.275.000	2013	%30

Espainiera da Erdiko Ameriketako estatu guztietako hizkuntza ofizial bakarra, Belizen izan ezik (ingelesa da hizkuntza ofiziala). Hizkuntza indiarrak mintzatzen dira, bestalde, herri guztietan: maia hizkuntzak, Guatemalan eta Belizen; miskitoera, sumua, paia, lenka, rama, etab. Honduras eta Nikaraguan; hizkuntza chibchak, Panaman; hizkuntza aztekak, El Salvadorren eta mendebaldeko kostaldean.

Aberastasunen banaketa desegokia eta ekonomiaren garapen apala dira Erdialdeko Amerikako ekonomia arazo handienak. Langile gehienak nekazaritzan aritzen dira eta, oro har, Estatu Batuetako kapitalisten eta bertako aberatsen mende daude ekonomia baliabide guztiak.

Erdialdeko Amerikako estatuak integrazio prozesu batean sarturik daude. Horren erakusgarri Erdialdeko Amerikako Integrazio Sistema edo SICA erakundea da, 1991n sortutakoa. Erakunde honen egoitza San Salvadorren (El Salvador) dago. SICAko partaideak hauek dira:

• Belize
• Costa Rica
• Guatemala
• Honduras
• Nikaragua
• Panama
• El Salvador
• Dominikar Errepublika

Halaber, Erdialdeko Amerikako herrialdeek ondoko erakunde komunak badituzte: Erdialdeko Amerikako Parlamentua, Integrazio Ekonomikorako Erdialdeko Amerikako Bankua eta Erdialdeko Amerikako Justizia Gortea (1907tik), besteak beste. Gainera, Erdialdeko Amerikako Merkatu Komunak ere garrantzi handia dauka integrazio prozesu honetan.