Botswana

Botswanako Errepublika
	Lefatshe la Botswana; Republic of Botswana
	Ereserkia: Fatshe leno la rona (en)
	Goiburua: Pula; ("Euria")
; flag of Botswana (en)	; coat of arms of Botswana (en)
Geografia
Hiriburua	Gaborone; 24°39′25″S 25°54′31″E
Azalera	581.737 km²; Ura %2,5
Punturik altuena	Otse Hill (en) (1.491 m)
Punturik sakonena	Limpopo (513 m)
Kontinentea	Afrika
Mugakideak	Namibia, Hegoafrika, Zambia eta Zimbabwe
Administrazioa
Gobernu-sistema	errepublika parlamentarioa
Botswanako presidentea	Duma Boko
	Mokgweetsi Masisi
Legebiltzarra	National Assembly of Botswana (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Afrika Australaren Garapenerako Komunitatea; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Afrikar Batasuna; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Commonwealth; Garapeneko Afrikako Bankua; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Southern African Customs Union (en) ; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	2.480.244
Dentsitatea	4,26 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, Juǀʼhoansi (en) , Ekoka !Kung (en) , tsoa, ǂ’Amkoe (en) , Naro (en) , Kgalagadiera, Tswapong (en) , Gǁana (en) , Birwa (en) , Shua (en) , Mbukushu (en) , Nambya (en) , Gciriku (en) , Gǀui (en) , Kuhane (en) , Yeyi (en) , Iparraldeko ndebelera, taa, afrikaans, Khwe (en) , Hereroera, Lozi (en) , Kalangera, tswanera, ǁAni (en) eta Kua (en) ;
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 21
Emankortasun-tasa	2,836 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	74.929 (2003)
Alfabetizazioa	% 88 (2014)
Bizi-itxaropena	66,797 (2016)
Giniren koefizientea	53,3 (2015)
Giza garapen indizea	0,693 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	17.406.530.780,715 $ (2017)
BPG per capita	7.595 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	39.013.626.455 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	17.024,17 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	2,9 % (2016)
Erreserbak	7.490.512.373 $ (2017)
Inflazioa	3 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1966
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+267
ISO 3166-1 alpha-2	BW
ISO 3166-1 alpha-3	BWA
Ordu eremua	ikusi UTC+02:00 ; : Central Africa Time (en) ; : Africa/Gaborone (en) ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.AC power plugs and sockets: British and related types (en) , BS 1363 (en) eta BS 546 (en)
Internet domeinua	.bw
	gov.bw

Botswana^[1] (ingelesez bɒtˈswɑːnə ahoskatua), izen ofiziala Botswanako Errepublika^[1] (ingelesez: Republic of Botswana; tswaneraz: Lefatshe la Botswana), hegoaldeko Afrikako estatu burujabea da. Iparraldean eta mendebaldean, Namibia du, ipar-ekialdean, Zambia eta Zimbawe, eta hego-ekialdean eta hegoaldean, Hegoafrika. 581.730 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019an 2,3 milioi biztanle zituen.^[2] Gaborone da hiriburua eta hiririk handiena da.

Geografia

Mugak

Hegoaldeko Afrikako estatu itsasgabea da, hego latitudeko 17° eta 27° artean, eta ekialdeko longitudeko 20° eta 30° artean kokaturik dagoena. Iparraldean eta mendebaldean Namibiarekin du muga (1.544 kilometro), ekialdean Zimbabwerekin (834 kilometro) eta hegoaldean Hegoafrikarekin (1.969 kilometro); iparraldean, Kazungulatik hurbil, 150 metro inguruko muga du Zambiarekin.^[3]

Eskualde naturalak

Lurralde zabala da, eta biztanle urrikoa. Hiru alde nagusi bereizten dira:

erdialdean eta hego-mendebaldean, Kalahari basamortua, lurralde osoaren % 70 inguru hartzen duena, artzaintzarako egokia urteko aldi jakin batzuetan.
ipar-mendebaldean, Okavango ibaiaren arroa, klima tropikalekoa eta nekazaritzarako egokia; Okavangoren deltaren hego-ekialdean Makgadikgadiko gatz-lautadak daude.
ekialdeko zerrenda menditsua, biztanleen % 80ren bizilekua. Bertan dago Monalanong muinoa (1.494 metro), herrialdeko punturik garaiena.

Hidrografia

Lau arro nagusi daude:

Ipar-ekialdea Zambezira isurtzen da, Chobe ibaiaren bitartez.
Iparraldea eta erdialdea Okavangoren arroan daude.
Ekialdeko muturra Limpopo ibaira isurtzen da.
Hegoaldea eta hego-ekialdea dira eskualderik idorrenak. Ibai nagusiak, Nossob eta Molopo, Orangeren adarrak diren arren, agortzen dira elkargunera iritsi aurretik.

Klima

Estepako klima beroa (BSh Köppen klima sailkapenaren arabera) herrialdeko zatirik handienean; Kalahari basamortuaren hego-mendebaldean, berriz, basamortuko klima beroa (BWh) dago. Hego-ekialdean urteko prezipitazioa ez da 300 mmra iristen, eta ekialdean, Limpoporen haranean, 400 mm baino txikiagoa da. Iparraldea eta hego-ekialdea dira eskualderik euritsuenak; Gaboronen 520 mm jasotzen dira urtean.^[4]

Historia

Bechuanalandia Erresuma Batuaren protektoratua izan zen 1885etik aurrera. 1966an lortu zuen independentzia eta Commonwealtheko kide bihurtu zen. Seretse Khama independentziaren aldeko borrokaren liderra hautatu zuten lehendakari. Khama hil zenean, Quett Masire, artean lehendakariordea, hautatu zuten lehendakari 1980an. 1984an eta 1989an berrautatua izan zen. 1991n oposizioko zazpi taldeetatik hiruk bat egin zuten gobernuko alderdiari aurre egiteko. Aurreko urteetako ekonomia-hazkunde handia gorabehera, urte hartan egin ziren independentziaz geroztiko grebarik handienak. Sektore publikoko langileen aldarrikapenei entzungor eginez, gobernuak 18.000 funtzionario kaleratu zituen. 1992an langabezia % 25ekoa zen. Apirilean, lehortea zela-eta, larrialdi-egoera agindu zen, eta estatuak errotik murriztu zituen gastu publikoak: estatuak zuzenean edo zeharbidez enplegatzen zuen langileen heren bat lanik gabe geratu zen.

1994ko hauteskundeetan gobernuko alderdia nagusitu zen, berriro ere, baina bederatzi aulki gutxiagorekin. 1995ean neska bat erritu batean hiltzeaz akusatuta zeuden hiru pertsona aske uzteak manifestazioak eta istilu larriak eragin zituen. Oposizioko alderdientzat gizarte-mailen arteko desberdintasunak (munduko handienetakoak, zenbait azterketaren arabera) eta langabezia izan ziren istilu horien benetako eragileak. 1996an, herrialdea kanpora saltzen zuen mearen prezioaren mendean zegoen oraindik ere. Festus Mogae hautatu zuten lehendakari 1999an, eta berriro irabazi zituen hauteskundeak 2004an.

2008an Ian Khama bilakatu zen lehendakari. 2010ean, Kalahari Erdialdeko erreserbako boskimanoen eskubideak etengabe urratzen zirela salatu zuen NBEk.^[5] 2018an, Mokgweetsi Masisik ordeztu zuen Ian Khama presidente karguan.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Botswanak ez du inoiz estatu-kolperik izan, eta Afrikako estaturik egonkorrenetakoa da. Egungo konstituzioa 1966tik dago indarrean. Errepublikako`presidentea estatuburua eta gobernuburua da. Parlamentua ganbera bakarrekoa da, Nazio Biltzarra (National Assembly), eta 63 kidez osaturik dago.^[3]

Banaketa administratiboa

17 barrutitan banaturik dago, 10 landa-barruti (Erdialdea, Chobe, Ghanzi, Kgalagadi, Kgatleng, Kweneng, Ipar-mendebaldea, Ipar-ekialdea, Hego-ekialdea eta Hegoaldea) eta 7 hiri-barrutitan (Gaborone, Francistown, Lobatse, Selebi-Phikwe, Jwaneng, Orapa eta SowaSowa):

Zenb.	Barrutia	Eremua^[6] (km²)	! Biztanleria^[6] (2011)	Dentsitatea (bizt./km²)
Landa-barrutiak
1	Erdialdea	142.076	576.064	4,0
2	Chobe	20.800	23.347	1,1
3	Ghanzi	117.910	43.095	0,4
4	Kgalagadi	105.200	50.752	0,5
5	Kgatleng	7.960	91.660	11,5
6	Kweneng	31.100	304.549	9,8
7	Ipar-mendebaldea	109.130	152.284	1,4
8	Ipar-ekialdea	5.120	60.264	11,8
9	Hego-ekialdea	1.780	85.014	47,8
10	Hegoaldea	28.470	197.767	6,9
Hiri-barrutiak
	Gaborone city	169	231.592	1.370
	Francistown city	79	98.961	1.253
	Lobatse town	42	29.007	691
	Selebi-Phikwe town	50	49.411	990
	Jwaneng town	100	18.008	180
	Orapa town	17	9.531	561
	SowaSowa township	159	3.598	22,6

Demografia

Biztanleria

Dihosana, kalanga herriaren dantza tradizionala.

2.338.900 biztanle zituen 2019an.^[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 30,5 dira, 15-24 urte bitartekoak % 18,3, 25-54 urte bitartekoak % 39,7, 55-64 urte bitartekoak % 5,9, eta 65 urtetik gorakoak % 5,5. Bizi itxaropena 64,8 urtekoa da; 62,8 urtekoa gizonezkoena eta 66,9 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak). 2018an helduen % 22 seropositiboa zen.^[3]

Banaketa etnikoa

Gizatalde nagusia tswana da, biztanleria osoaren % 79. Kalahariko basamortuan boskimanoak bizi dira,^[5] eta, haietaz gainera, beste bi gizatalde txiki daude: kalangak (% 11) eta hereroak.^[3]

Hizkuntzak

Nazio-hizkuntza tswanera da, baina ingelesa da hizkuntza ofiziala.

Erlijioa

Erlijioari dagokionez, biztanleen % 79,1 kristauak dira (protestanteak batez ere), % 4,1 badimoren jarraitzaileak, eta % 15,2 erlijiorik gabeak.^[3]

Hiri handienak

Lau biztanletatik hiru hirietan bizi dira, gehienak herrialdearen ekialdean.

Ekonomia

Botswanako ekonomiak bi oinarri nagusi ditu, abeltzaintza eta meatzaritza (nikela, kobrea eta diamanteak). Munduko hirugarren diamante-ekoizle nagusia da. Diamanteen produkzioak egun duen garrantzia hartu baino lehen, ekonomia haragi- eta larru-esportazioan bakarrik oinarritzen zen. Abeltzaintza animalia basatien eta landareen kaltean ari da zabaltzen. Beste diru-iturri batzuk luxuzko turismoa (safariak) eta kanpoan, Hegoafrikan gehienbat, lan egiten dutenen ekarpenak dira. Industria gutxi dago, oinarri-oinarrizkoa. Aipagarriak dira Gemsbok eta Chobe-ko parke nazional handiak, eta Kalahariko ehiza-erreserba.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/30 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ ^a ^b 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).
↑ ^a ^b Botswana. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-2-3).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Botswana. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
↑ Gaborone. weatherbase.com (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
↑ ^a ^b Renobales, Ianire. Boskimanoak diamanteen truke. Berria egunkaria, 2010eko martxoak 19, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).
↑ ^a ^b ^c 2011 Population & Housing Census Analytical Report. UNFPA, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-02-03).

Kanpo estekak

(Ingelesez) Botswanako gobernuaren webgunea, gov.bw

Datuak: Q963
Multimedia: Botswana / Q963

[euskaltzaindia-1] 38. araua: Munduko estatuen izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia, euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2011-03-30).

[cityp-2] Botswana. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-2-3).

[cia-3] Botswana. The World Factbook, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).

[4] Gaborone. weatherbase.com (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).

[berria1-5] Renobales, Ianire. Boskimanoak diamanteen truke. Berria egunkaria, 2010eko martxoak 19, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-2-4).

[census-6] 2011 Population & Housing Census Analytical Report. UNFPA, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-02-03).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

i e a Botswana: biztanle gehien duten udalerriak 2011ko errolda^[6]
	Post.	Izena	Barrutia	Biztanleak	Post.	Izena	Barrutia	Biztanleak
Gaborone Francistown	1	Gaborone	Hego-ekialdea	227.333	11	Palapye	Erdialdea	36.211	Molepolole Maun
	2	Francistown	Ipar-ekialdea	100.079	12	Tlokweng	Hego-ekialdea	35.982
	3	Molepolole	Kweneng	67.598	13	Lobatse	Hego-ekialdea	29.032
	4	Maun	Ipar-mendebaldea	55.784	14	Ramotswa	Hego-ekialdea	27.760
	5	Mogoditshane	Kweneng	57.637	15	Letlhakane	Erdialdea	20.841
	6	Selebi-Phikwe	Erdialdea	49.724	16	Tonota	Erdialdea	20.007
	7	Serowe	Erdialdea	47.447	17	Moshupa	Hegoaldea	19.780
	8	Kanye	Hegoaldea	45.196	18	Thamaga	Kweneng	19.365
	9	Mochudi	Kgatleng	44.339	19	Jwaneng	Hegoaldea	18,063
	10	Mahalapye	Erdialdea	41.316	20	Bobonong	Erdialdea	17.351

i e a Afrikako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka)
Mendebaldeko Afrika	Benin \| Burkina Faso \| Cabo Verde \| Boli Kosta \| Gambia \| Ghana \| Ginea \| Ginea Bissau \| Liberia \| Mali \| Mauritania \| Niger \| Nigeria \| Senegal \| Sierra Leona \| Togo
Iparraldeko Afrika	Aljeria \| Egipto \| Hego Sudan \| Libia \| Maroko \| Sudan \| Tunisia \| Mendebaldeko Sahara
Erdialdeko Afrika	Angola \| Burundi \| Kamerun \| Afrika Erdiko Errepublika \| Txad \| Kongoko Errepublika Demokratikoa \| Kongoko Errepublika \| Ekuatore Ginea \| Gabon \| Ruanda \| Sao Tome eta Principe
Ekialdeko Afrika	Burundi \| Komoreak \| Djibuti \| Eritrea \| Etiopia \| Kenya \| Madagaskar \| Malawi \| Maurizio \| Mozambike \| Ruanda \| Seychelleak \| Somalia \| Tanzania \| Uganda \| Zambia \| Zimbabwe
Hegoaldeko Afrika	Botswana \| Lesotho \| Namibia \| Hego Afrika \| Swazilandia
Menpeko lurraldeak	Indiako Ozeanoko uharte sakabanatuak \| Mayotte \| Réunion (Frantzia) \| Pantelleria (Italia) \| Madeira (Portugal) \| Kanariar Uharteak \| Ceuta \| Melilla \| Espainiar subiranotasuneko lurrak (Espainia) \| Santa Helena, Ascension eta Tristan da Cunha (Err. Bat.) \| Sokotra (Yemen)
Eztabaidatuak	Saharako Arabiar Errepublika Demokratikoa