Spaggna

C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś

La Spaggna (denuminasiòṅ uficiàla: Régn ad Spaggna, in Spagnól: Reino de España, Spagna in Itagliàn) l'è na nasiòṅ dl'Europa dal sud-òvest ch'la s cata in dla penìśula ibèrica (ch'l è sua par 'l 80%).

La gh'à na pupulasiòṅ ad 46.954.694 abitànt e na superfìsi ad 506.030 km². Dal 1561 la capitàla l'è Madrid, na sità ch'la cònta da più ad tri migliòṅ 'd abitànt (i èṅ siē in dl'arèa metrupulitàna).

La lìngua uficiàla dal régn 'l è 'l Spagnól, ch'al sarév pò al castigliàṅ, na lingua ch'la daśvèṅ da 'l Latìṅ (p'r i Rumàṅ antìg la s ciamàva Hispania cuma tuta la penìśula mèntar p'r i grèc ch'la śòna lè l'éra la Iberia).

La cunfìna a òvest cun al Purtugàl, a sud cun al teritòri ad Gibiltéra (pusedimènt dal Régn Unî) e a nord cun la Frància e cuna al Principâ 'd Andòrra. Al sò sità Ceuta e Melilla i s càtan in Àfrica in mèś a 'l Maròc (i èṅ di exclavi).

Al stat 'l è urganiśâ secónd na munarchìa parlamentàra. La Spaggna la fà part dl'Ugnòṅ Europea a far data dal prim ad Śnar dal 1986 e dla NATO dal 1982.

La bandéra spagnóla l'è stada vluda dal rè Carlo III in dal 1785. L'è furmada da dū bandi a la drita rósi e una śala più granda in dal mèś.

Ad dèntar i s pōlan védar al stéma nasiunàl, furmâ da quéi ad Castìglia (un castèl 'd òr su sfónd rós), Leòn (un leòṅ rampànt ad culōr pórpura), Aragóna (quàtar bandi ch'i vaṅ śò para su sfónd 'd òr), Navarra (cadéni 'd òr su sfónd rós) e Granàda (un melugràṅ cun fóji vérdi), sóta na curóna reàla e in mèś a 'l dū culóni 'd Èrcule (i èṅ al strét ad Gibiltèra) cun al distintìṿ Plus Ultra, in riferimènt a l'espansiòṅ imperiàla spagnóla.

'L inn spagnōl 'l è la màrcia reàla (Marcha Real), òṅ di pôc caś a 'l mónd in dua 'n inn 'l è sénsa paròli. Durànt la ditatùra ad Francisco Franco, 'l è stâ druâ anc un tèst mis śò par José María Pemán ma minga in manéra uficiàla. Na vòlta ch'al caudillo al fù mòrt, al rè Juan Carlos I, misa in pē incóra na vòlta la munarchìa, al s è però dat da far par scanślàr-al.

Cumunità Autònuma 'l è al nóm sarnî p'r indicàr al darsèt regiòṅ spagnóli definìdi in dal 1978 in dal Tìtul VIII dla Custitusiòṅ. Dòp tant an ad ditatùra franchìsta, la Spaggna la cgnós na fórma più demucràtica e ad diviśiòṅ di putēr rispèt a prima.

La Custitusiòṅ la rimàrca al fat che tut al cumunità i èṅ cumpàgni in di dirìt e ch'i n pōlan minga avér di vantàś l'una cun cl'atra. Al Stat al n parmét briśa che soquànti cumunità i s métan insém mèntar 'l è parmis ad lavuràr insém.

Al cuncèt ad Cumunità Autònuma al nas dal fat che in Spaggna i viv'n insém pòpui e cultùri difarènti e l'unificasiòṅ l'è stada un prucès lènt e difìcil.

L'espluśiòṅ di nasiunalìśum, a 'l inìsi dal Nuvsènt, al purtò in dal paéś al nàsar ad fòrsi nasiunalìsti in Catalógna e in di Paéś Basc. La Custitusiòṅ dal 1931 l'à pruâ a risòlvar al prubléma dand vita a 'n stat unî, cumpatìbil cun l'autunumìa dal regiòṅ. Al prim pas 'l è stâ quél ad dar subìt l'autunumìa a la Catalógna e, durànt la guèra sivìla, anc a i Paéś Basc. Par la Galìsia a s éra tacâ a far un percòrs cumpàgn ma 'l arìṿ ad Francisco Franco 'l à farmâ tut.

Al regiòṅ i pōlan far tut quél ch'i vōlan in di lìmit dla Custitusiòṅ, basta ch'a 'l n sia minga pruibî da la léǵ.

• Andaluśìa (Andalucía)
• Aragóna (Aragón)
• Astùri (Asturias)
• Baleàri (Islas Baleares)
• Canàri (Islas Canarias)
• Cantàbria (Cantabria)
• Castìglia-La Mància (Castilla La Mancha)
• Castìglia e Leòn (Castilla y León)
• Catalógna (Cataluña)
• Cumunità ad Madrid (Comunidad de Madrid)
• Cumunità Valensiàna (Comunidad Valencia)
• Estremàdura (Extremadura)
• Galìsia (Galicia)
• La Rioja (La Rioja)
• Mùrsia (Murcia)
• Navàrra (Navarra)
• Paéś Basc (País Vasco)

A gh'è anc dū sità autònumi, in teritòri maruchèṅ:

• Ceuta
• Melilla

La lìngua uficiàla dal paéś 'l è al castigliàṅ o Spagnōl (par lōr español), na parlàda ch'la fà part dal grup dal léngui rumànśi dla famìja indo-eurupéa e l'è la quàrta più parlàda in dal mónd cun 330 migliòṅ ad parsòni ch'i la cgnósan.

A s dascór spagnōl anc in bòna part dl'America dal Sud e in quéla sentràla, in dal śòni a sud di Stat Unî cuma la Califòrgna, l'Ariśòna, al Mèsic Nóṿ e al Tèxas e in dal Filipìni.

In soquànti cumunità autònumi dla Spaggna a s śònta anc la lìngua dal pòst: al Catalàṅ (Català, in Catalógna, in dla sità sardagnóla 'd Alghero e, cuma dialét majurchìṅ, in dal Baleàri), al Valensiàṅ (Valencià, ch'al s davśina dimóndi a 'l Catalàṅ) in dla Cumunità Valensiàna, al Galisiàṅ (Galego, imparentâ cun al Purtughéś) in Galìsia e al Basc (Euskera) ch'al s dascór in di Paéś Basc e anc in Navàrra.

I telegiurnài regiunài dla televiśiòṅ ad Stat TVE i èṅ traśmìs in dal léngui lucàli. Difàti al Stat spagnōl e gl'aministrasiòṅ perifèrichi i dànan còrda e i tìnan sù 'l uś in àmbit lucàl ad tut al lìngui, anc ad qvéli ch'i n gh'aṅ minga al status 'd uficiàl cuma 'l Asturiàṅ-Leunéś, al dialét Estremadûr e 'l Aragunéś. In dla val 'd Aran 'l è arcgnusû uficialmènt, a fianc dal Castigliàṅ e dal Catalàṅ, anc 'l Aranéś, na parlàda imparentàda c'n al Guascòṅ dal grup linguìstic d'l Ucitàn.

Al spagnōl 'l è dimóndi sìmil a 'l itagliàṅ ma a gh'è da star aténti a i amìg fals, al paròli ch'i pàran cumpàgni ma ch'i vōlan dir tut 'n àtar quèl, cum a s pōl védar dand 'n òć a la tabèla chè 'd sóta.

In di tèmp antìg (a partìr da 'l X sècul p.C. a 'l incìrca) al pupulasiòṅ dal pòst i èṅ stadi custréti a lasàr spasi a i duminadōr furastér ch'i daśgnìvan dal mónd dal Mediterraneo (Fenìsi, Grèc e Ibéri) o da l'Europa sentràla (Cèlt).

In di ùltim an dal III sècul p.C. al teritòri ibèric 'l ira dvintâ un camp ad batàja fra Cartagine, ch'la cuntrulàva bòna part ad cal śòni lè, e Róma. Quésta chè a la lunga la gh'à pò abû al sovravènt su 'l nemìg tulénd al cuntról dal pòst par siē sècui, dand-ag la sò lìngua, la sò cultùra, al sò istitusiòṅ pulìtichi e al sò dirìt. L'Hispania antìga la tulìva acsè la sò imprónta par sèmpar.

Al Cristianéśum al rivò dimóndi prèst in dla penìśula (II-III sècul) e al gh'à mis al sò fòrti raìś. In dal V sècul la Spaggna l'è stada invàśa da di pòpui bàrbar cuma gl'Alâṅ e i Vàndai (in Andaluśìa), i Śvēv (in Galìsia) e i Viśigôt (in tut al paéś méno ch'in dal nòrd). Quist chè i ìvan fat (fiṅ a 'l inìsi dal VI sècul) un régn dimóndi vast ch'al gh'iva dèntar di pès grôs dla Gallia e dl'Hispania. In sèguit al régn 'l iva tòlt un mòd 'd èsar tipicamènt ibèric anc parchè la capitàla la s éra spustàda da Tulóśa a Tulēd (che adès l'è la capitàla dla regiòṅ dla Castìglia-La Mància).

In d'l VIII sècul l'Islam al fà la sò cumpàrsa in Spaggna, faghénd scumparìr dal tut al régn viśigôt e duminànd bòna part dla penìśula par di sècui sénsa però cavàr-gh-la a scanślàr al raìś latìni e al cristianéśum dal pupulasiòṅ dal pòst.

A partìr dal XI sècul, i musulmàṅ i tàcan a turnàr indrē sót i cólp di cristiàṅ impgnâ a tōr da la sò banda chi teritòri lè. I àrab però i sparìsan dal tut da 'l Sultanâ ad Granada, in dua i s éran ritirâ, sól in dal Śnar dal 1492 par maṅ ad dū stat cristiàṅ ch'i s éran furmâ in cal mèntar: al Régn ad Castìglia e al Régn 'd Aragóna.

Anc s a n gh è minga na data cèrta ch'la definìsa dabòṅ la nàsita dal Régn ad Spaggna a s è tacâ a dascórar dal paéś in cla manéra lè dòp al spuśalìsi fra Isabella I, la regìna ad Castìglia, e Ferdinànd V, al rè 'd Aragóna. Quand pò 'l è mòrt Carl V (Carl I ad Spaggna), cun la gnuda di Aśbûrg e specialmènt in dla secónda part dal XVI sècul, al régn al s è tacâ a ciamàr acsè in manéra definitìva in tut Europa.

La Spaggna la gh'à 145 munisìpi ch'i sùperan i 100.000 abitànt. Ca-i chè al dódas sità più grandi dal paéś.

• 
  Un tónd ad Paella
• 
  Cartìna dla Spaggna