Hafniom

Hafniom
Lutesiom – Hafniom – Tantalom
Zr Hf Rf Taolenn beriodek
Perzhioù hollek
Niver atomek	72
Rummad kimiek	Metaloù ardreuzat
Strollad	4
Trovezh	6
Bloc'h	d
Tolz atomek	178,49 ±0,02
Aozadur elektronek
[Xe] 4f14 5d2 6s2 Dasparzh an elektronoù : 2, 8, 18, 32, 10, 2
Perzhioù atomek
Niver oksidadur	+ 4 Oksidenn amfoter
Tredanleiegezh	1,3 (Skeul Linus Pauling)
Gremmoù ionadur	1 : 658,5 kJ/mol 2 : 1 440 kJ/mol 3 : 2 250 kJ/mol
Skin atomek	208 pm
Skin kenamsav	175 ±10 pm
Skin Van der Vaals	(stlenn ebet)
Perzhioù fizikel
Arvez	Kaled
Douester (≈20 °C)	13,31 g/cm3
Teuzverk	2 233 °C
Bervverk	4 603 °C
Tredanharzusted	331 nΩ•m (e 20 °C)
Neuz an elfenn

Un elfenn gimiek eo an hafniom ; Hf eo e arouez kimiek, 72 e niver atomek ha 178,49 e dolz atomek.
Ur metal ardreuzat eo.

Ne gaver ket hafniom e-unan en natur, eus ar c'hailhoù ma kaver zirkoniom e vez tennet : etre 1% ha 3% a hafniom zo er c'hailhoù-se. Dre vras ez eo an hafniom un adkenderc'had eus greanterezh ar zirkonium, pa ranker e dennañ kent implijout Zr er c'hreizennoù nukleel^[1].

Dmitriy Mendeleyev en devoa embannet e 1869 e vije en natur ur metal ardreuzat pounneroc'h eget titaniom ha zirkoniom, hogen dre ma krede dezhañ e oa an elfennoù renket dre o zolz atomek e lakaas al lantanom (₅₇La) dindan ar zirkoniom er strollad 3 (tolz atomek Zi : 91,224 ; La : 138,9 ; Hf : 178,5).
E 1914 e prouas ar fizikour saoz Henry Moseley ez eo lec'h pep elfenn en daolenn liammet ouzh he niver atomek ; termeniñ a reas niver al lantanidoù (15 elfenn, eus ₅₇La betek ₇₁Lu), ha diskouez a reas e chome an elfennoù 43, 61, 72 ha 75 o niver atomek da gavout^[2].
E 1911 ez embannas ar c'himiour gall Georges Urbain bezañ dizoloet ar celtium, a lakaas e-touez al lantanidoù^[3], hogen diarbennnet e voe goude un hir a rendael etre kimiourien ha fizikourien.

E 1923 e voe un emglev etrezo : par d'ar zirkoniom e tleje an elfenn 72 bezañ, hervez enklaskoù Niels Bohr war an atomoù, re Henry Moseley war ar skalfadsellerezh dre skinoù X, hag arguzennoù ar c'himiour Friedrich Adolf Paneth.
Sevel e vouezh adarre a reas Georges Urbain e 1922, ar pezh a atizas ar fizikour izelvroat Dirk Koster hag ar c'himiour hungarat György Hevesy da glask an elfenn 72 e kailhoù zirkoniom, m'he c'havjont e 1923 e Kopenhagen. Anv latin Kopenhagen, Hafnia, a voe roet d'an elfenn neuze, en enor da Niels Bohr, a oa bet ganet eno.

Ur metal liv an arc'hant eo an hafniom ₇₂Hf ; tost da re ar zirkoniom ₄₀Zr eo e berzhioù.
Orjalennus eo, da lavaret eo e c'haller e astenn hep na dorrfe. Diaes-bras eo e oksidañ, ha damheñvel ouzh re ar zirkoniom eo e berzhioù, daoust d'an hafniom bezañ div wezh douesoc'h eget Zr.

Ur filmad oksidenn a c'holo an hafniom pa vez lakaet en aer (dre an oksigen hag an nitrogen), ar pezh a vir outañ a vezañ peuroksidet. Tu zo d'e leskiñ en aer, hag evel ar zirkoniom e peg an tan ennañ pa vez drailhet-munut.
Diaes eo tagañ Hf gant trenkennoù pe vazennoù, hogen gant halogenoù e c'haller e oksidañ.
Par da re ar zirkoniom eo kenaozadoù kimiek an hafniom.

Tremen 34 izotop eus an hafniom zo bet dizoloet, eus ¹⁵³Hf betek ¹⁸⁶Hf.
Pemp izotop zo stabil, eus hafniom-176 (104 neutron) betek hafniom-180, a zo an hini paotañ (35% eus an hafniom a zo war an douar).
Kevanaozet eo bet ¹⁷²Hf (hanter-vuhez : 1,87 bloavezh), a ro ¹⁸⁷Lu dre skinobererezh. Un hanter-vuhez a 2 vilion a viliardoù a vloavezhioù (2x10¹⁵) zo d'an izotop ¹⁷⁴Hf, da lavaret eo tremen 2 vilion gwezh oad an Hollved (13,75 ±0.17 miliard a vloavezhioù).

Ret eo strivañ evit dispartiañ an hafniom diouzh ar zirkoniom kent implijout Zr er c'hreizennoù nukleel, setu ne voe ket kenderc'het Hf glan a-raok diwezh an degad 1950, ha ken heñvel eo Hf ouzh Zr ma vez aesoc'h arverañ an eil er greanterezh. Un nebeud traoù a reer gant hafniom evelato.

• Greanterezh nukleel

Da fardañ barrennoù-reoliañ evit an dazgwerederioù nukleel e ya ar pep brasañ eus ar c'hementadoù Hf a vez kenderc'het. Perzh ar barrennoù-se eo reoliañ feur skiriadur derc'hanel an uraniom hag ar plutoniom, hag izotopoù Hf a implijer rak gouest int da lonkañ lies neutronoù (kadmiom ha bor a vez arveret ivez).

• Metalouriezh

E kendeuzadoù titaniom ₂₂Ti, houarn ₂₆Fe, niobiom ₄₁Nb, tantalom ₇₃Ta a-douez metaloù all e lakaer hafniom a-benn gwellaat o harz ouzh an oksidadur.

• Elektronik

Kenaozadoù oksidenn hafnium zo arveret er fardañ korrgewerieroù, pa viront ouzh an tredan a fuañ en transistorioù — ar pezh a zo pouezus pa labourer war mentoù ken bihan ha 22-45 nanometr.

• Dre ma 'z eo Hf kizidik ouzh an oksigen hag an nitrogen ha ma talc'h er gwrezverkoù uhel en e arverer evel dinoer an daou c'haz-se pa farder kleuzeurioù (lampoù) dre c'haz.
• Gant hafniom e wisker an elektrod a implijer evit didroc'hañ metaloù dre blasma, en abeg ma c'hall Hf bannañ elektronoù en aer.