Boûkete (plante)
| Boûkete | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Rindjmint sincieus | ||||||||||||
| ||||||||||||
| No e sincieus latén | ||||||||||||
| Fagopyrum esculentum | ||||||||||||
Li boûkete, c' est ene poligonacêye k' on ahive po ses grinnes.
Sincieus no d' l' indje : Fagopyrum esculentum (dinltins, ele si loméve Polygonum fagopyrum).
Sôres di boûkete
[candjî | candjî l’ côde wiki]Gn a eto des ôtès sôres di boûkete:
- li boûkete di Tatareye, Fagopyrum tataricum, foirt brouxhire, ki n' rind nén si bén po les grins, mins ki dene on meyeu fôraedje.
- li boûkete a lådjès foyes, k' est ene dizo-espece di Fagopyrum esculentum et k' on coûtive å Djapon (dins l' tins lomêye Fagopyrum emarginatum Roth).
Coûteure
[candjî | candjî l’ côde wiki]
On seme li boûkete e moes d' may et djun, 40 a 50 kilo di sminces a l' ectåre. C' est ene foirt voltrûle dinrêye, k' arive raddimint a grinnes, diviè l' moes d' awousse, setimbe.[1]
Li boûkete florixh å moes d' awousse. Gn a ene dijhêye ki dit, a Waime k' i n' fåt nén k' alome å moes d' awousse ca i n' è dinreut rén.
Gn a k' a l' boûkete bén dner èn an so set po rpayî l' cinsî d' ses poennes, dijheut on divins l' tins e l' Årdene.Li boûkete a stî coûtivêye el Walonreye disk' å cmince do 20inme sieke. End aveut co 4.000 ectåres adon, mins li stindêye s' aveut ratchitchî a 150 ectåres e 1960.
Gn a co ene dimande di farene di boûkete; on payis come li France end a apoirté 10.000 tones e 1988.[2]. On l' ahive dins li dmeye-bole bijhrece.
Li boûkete si plait bén ezès pôvès teres, minme dins les froedès plaeces del Hôte Årdene, sol payis d' Måmdey et ezès Redîmés payis[3]. Ele ni dmande waire d' ecråxhes.
On mônî d' Tcherin, Marcel Cornet, respondant a Jacky Adam, esplike :
- Çou k' dj' a molou et k' vént assez bén, c' est del boûkete. C' esteut bråmint å tchmin d' fier k' i semént ça, dins les hourêyes do tchmin d' fier, do costé d' Gouvi, avår la. C' esteut målåjhey a moure, ça est deur, foirt deur. Les ovrîs do tchmin d' fier, il avént do magnaedje insi. I fjhént des vôtes avou, des boûketes, dabôrd.[4]
Uzaedjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Fijhaedje di vôtes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Loukîz a : «boûkete (påstedjreye)»
Avou l' farene di boûkete, on fwait ene sôre di vôte, k' on lome des groumetes, des berdeles, u biesmint: des boûketes.
- So Lidje, c' est ene mitchotreye do Noyé, k' on rmete dins l' påsse des corintenes et des tchitches (des catches, souwêyès pemes). Ça s' cût al paile å boure u a l' ôle. On lzès magne tchôdes, avou do souke dissu, u froedes, avou del sirôpe.
- Dins l' payis d' Dinant et so Smwès, on lzès magne ossu al Tossint, et on les lome berdeles. Li mot berdelle si rtrouve eto e tchampnwès a Suni, dandjreus paski les femes tot lzès fjhant, berdelént bråmint. Avårla, dins li rcete, on mete eto del farene d' avoenne.[5].
Rafôraedje des biesses
[candjî | candjî l’ côde wiki]Po sognî les biesses, on les pout rafôrer avou del waide di boûkete, mins i n' è fåt nén dner dtrop, ca adon, les vatches atrapèt do fotosinsiûlijhaedje. Tote li blanke pea va tourner a crapes, pu s' discoler a grossès takes di cur.
Sognaedje avou l' grin
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li grin pout esse diné direk ås poyes et, molou, ås pourceas et ås veas.
Les latons d' boûkete sont foirt ritches e blandoû (proteyenes), cåzu 30 åcint. On ndè pout mete disk' å tîce des farenes po les pourceas u les åmeas al laxhe.
No del boûkete ezès ôtes lingaedjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]En inglès (buckwheat), flamind (beukweit) et almand (buchweizen), li no vout dire hesse-frumint (faw-frumint), pask' el grin rishonne ene fayene, li frut do faw. C' est ç' no la k' a moussî e walon. On vout k' ça fouxhe on conte di Lô, e payis Flamind k' ågaxhe sipårdou l' boûkete el Principåté d' Lidje et ezès djondants payis.[6].
Li no e francès (sarrasin) ey en itålyin (grano saraceno), c' est paski c' est on noer grin. Les sarazins, c' est des Mores avou on noer vizaedje.
Li no latén ratuze å faw (fago) et å fotosinsiûlijhaedje des vatches kel magnèt (pyrum).
