Architetura orgànica

L'architetura orgànica a l'é na branca dl'architetura moderna ch'a veul marché l'armonìa fra l'òm e sò ambient, an creand un sistema an echilibri fra le zòne edificà e le zòne naturaj antëgrand j'element artifissiaj batì da l'òm (costrussion, mobilia) e j'element naturaj ch'as treuvo già ant ël sit. Tùit ansema a dvento 'n tòch sol, con d'antërliure motobin s-ciasse, 'me n'organism articolà ma ordinà, ciamà spassi architetural, valadì 'l pòst anté che l'architetura a l'é antërvenùa. L'architetura orgànica a mira a anfluensé la sossietà ch'a viv sòj spassi architeturaj, an formand na "sossietà orgànica", andoa che l'òm a resta lià a la natura. As peul resume parèj ël pensé che sò teòrich, l'architet Frank Lloyd Wright, a l'ha spiegà dël 1939 an soa euvra Organic Architecture ("Architetura orgànica").

L'architetura orgànica a arfuda la sola arserca estética o 'l sempi gust dle surfasse, dagià che na sossietà orgànica a dovrìa esse indipendenta da tuta amposission esterior ch'a va contra la natura dl'òm. A l'é donch indipendenta dal classicism, ma a l'é motobin lìbera 'd traté minca tema, an sërcand sèmper d'armoniselo con lòn ch'a-i é aranda, conforma 'l model che Wright a l'ha fornì ant sòj tanti esempi ëd ca. Ël concet pì estrem d'architetura orgànica a l'é col d'organwerk, ideà prima dla teorìa ëd Wright da l'architet espressionista alman Hugo Häring.

Dë studios a marco 'l contrast antra l'architetura orgànica e l'architetura rassionalista, e d'àutri dot ancor a consìdero l'architetura orgànica an dësacòrd con l'architetura moderna tìpica e an particolar an contrast con l'architetura antërnassional, ma an realtà j'anfluense e le solicitassion fra sti moviment a son stàite grande. L'architetura orgànica a l'é stàita aplicà ansema d'àutri stij, pr'esempi a-i son vàire esempi d'architetura orgànica pòst-moderna. La conciliassion fra l'architetura orgànica e l'architetura antërnassional a l'é l'architetura regionalista crìtica.

L'architetura orgànica a peul esse spiegà con ij criteri che Wright a dovrava për soe "ca dle prairìe", ch'a smijo plasmé la strutura dla costrussion armonisandla con soa utilisassion e con lòn ch'a-i é dantorn; a l'é la fòrmola d'echilibri sistémich fra costrussion e ambient natural che a l'é 'l but dë sto stil e ch'a l'ha sò model realisà ant j'euvre ëd sò anventor. Ël proget orgànich a deuv:

• Gavé pì ch'as peul ij trames interior, përché l'aria e la lus, che parej a peulo ampinì tut, a devo unì tut an në spassi sol.
• Creé antërsession armònica fra edifissi e ambient esterior an marcand jë sbals orisontaj dij curnison e dle trasse dla ca.
• Fé l'alògg pì lìber, uman e abitàbil an scassand ël concet dë stansia sarà fàita 'me na scàtola.
• Proporsioné e distribuì daspërtut, conforma a la lògica e a mzura dl'òm e 'd soe costume, le duverture interior e esterior.
• Dovré pì ch'as peul mach un material, dont la natura a dev esse studià scond la fonsion dl'edifissi, përchè 'l material a dev esprime l'edifissi.
• Acorpé j'ampiant 'me d'element ch'a antëragisso con la strutura dla ca.
• Fé dvente la mobilia 'n tòch antëgrà con la ca, e lasselo nen dëstacà da lòn ch'a l'ha dantorn.

Pì 'd recent, ëd neuv camp dl'architetura ch'a biandisso la natura, 'me l'architetura sostnìbil, a l'han pijà j'idèje dl'architetura orgànica e a l'han spantiaje ancor grassie a 'l grand nùmer ëd tecnologìe che ant ël mentre a son prontasse. Ste neuve tendense a slargo la considerassion për l'ambient ëdcò a tut ël process ëd costrussion, gestion e demolission dl'edifissi, an dovrand le tecnologìe apòsta, e nen mach an studiand l'armonìa con la natura durant l'abitassion dla ca. Comsëssìa l'architetura orgànica a l'é stàita la prima dj'architeture parèj.

Dacant a Frank Lloyd Wright (1867-1959), ch'a l'é l'arpresentant pì notèivol d'ës moviment architetural, i dovrìo arcordé col ch'a l'é considerà sò sucessor, Bruce Goff (1904-1982) e 'l finlandèis Alvar Aalto (1898-1976), ch'a l'é partì da l'architetura orgànica për consiliela peui con l'architetura antërnassional e dësvlupé ël regionalism crìtich. Sti architet-sì a son coj ch'a l'han teorisà e aplicà ij prinsipi dël proget orgànich: n'architetura creativa ch'a capiss jë bzògn uman con pì sust, ant lë spassi e ant ël temp e sèmper an contat con la natura.

Pàul Solé, piemontèis, a l'ha dësvlupà le posission dij prim mèistr an fondand ant jë Stat Unì l'Arcologìa, la fusion nen mach ëd le paròle "architetura" e "ecologìa", ch'a l'é n'architetura atenta a le liure ambientaj tant da dventé tòch dl'ecosistema o ecosistema daspërchila. Ëcò l'austrìach Richard Neutra a l'ha dësvlupà l'architetura orgànica. Chiel a l'era part dl'architetura antërnassional, ma a podìa nen saré le cà ant sòj ambient, a considerava amportant duverteje a l'esterior, an batiendje conforma a lòn chj'a-j restava aranda. Da na mira teòrica, n'ancreusa anfluensa sij travaj dj'architet orgànich a riva dal filòsof Rudolf Steiner.