Atmosfera

L'atmosfera a l'é un seul ëd gas e ëd nìvole ch'a sirconda na stèila, un pianeta o un satélit.

L'atmosfera ëd la Tèra a l'é l'aria. A peul esse dividùa an sinch zòne: la troposfera (fin-a a 16 chilòmeter d'autëssa), la stratosfera (da 16 a 21 chilòmeter), la mesosfera (da 21 a 80 chilòmeter), la jonosfera (da 80 a 320 chilòmeter) e l'esosfera (da 320 a 1600 chilòmeter).

La troposfera a l'é la part ëd l'atmosfera ch'a toca la surfassa terestra. Ant la troposfera as dësrola la vita animal e vegetal, as manifesto ij moviment cit e grand ëd l'aria e a j'ancàpito ij fenòmeno meteorològich tanme ij vent, le nìvole, le pieuve, ij temporaj e via fòrt. Soa autëssa a riva fin-a a anviron 15 chiòmeter an sla calòta polar àrtica, dantorn ai 12 chilòmeter ant le region tropicaj e ai 18 o 20 chilòmeter an sle zòne equatoriaj.

La composission media dla mës-cia gaseusa a l'é d'apopré 78% d'asòt e 21% d'ossìgen, ch'a na son ij constituent prinsipaj. A son present, an proporsion diferente, dl'anidrid carbònica, dël vapor d'eva, dij gas ràir, dl'oson, dl'eva ossigenà e dl'amonìa. Ij seuj anferior a conten-o ëdcò, a lë stat ëd sospension, dle partissele sòlide e dij micro-organism.

La pression, la temperadura e la densità a calo con l'autëssa. La pression a dimesa sò valor tuti ij 5,5 km anviron e la temperadura a cala d'apopré mes gré minca sent méter.
Costi tre paràmeter, an dzorpì ëd varié con l'autëssa, a peulo esse diferent an dij pont a la midema quòta an relassion a dij fenòmeno meteorològich. Pr'esempi, ël vent orisontal as crea për na diferensa ëd pression antra pont d'istessa autëssa (gradient orisontal ëd pression), antant che ël vent vertical a l'ha tanme càusa imedià un gradient tèrmich.

La stratosfera a l'è la zòna ch'a resta da banda dla troposfera, bele che antra le doe a-i sia na zòna motobin cita ëd dëscontinuità, ciamà tropopàusa. L'estension real dla stratofera a dipend da la latitùdin; tanme valor medi as peul pijé n'estension ch'a va dai 16 ai 21 chilòmeter.

Ant la stratosfera a-i manca ël vapor d'eva, antant ch'a aumenta la proporsion d'oson consentrà scasi a soa fin. La temperadura as goerna apopré costanta con l'autëssa opura a chërs; sò valor medi a l'é dantorn ai -60 gré. A va da 'n mìnim ëd -80 gré a l'equator, antant che ant le zòne temperà as peul consideresse dantorn ai -30 gré, per calé torna ai pòlo. La rason d'un valor bass përparèj a l'equator, bele che a tèra le temperadure a sio motobin àute, a l'é dovùa a la pi granda estension ëd la troposfera.

An general la stratosfera a l'é nen dësturbà da d'agitassion atmosfériche; a-i son però dij vent costant da orient a ossident.