Wyrakowate

Wyrakowate
	Tarsiidae
	J.E. Gray, 1825
	; Przedstawiciel rodziny – wyrak filipiński (Tarsius syrichta)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Infragromada	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Infrarząd	wyrakokształtne
Rodzina	wyrakowate
	Typ nomenklatoryczny
	Tarsius Storr, 1780
Synonimy
	Macrotarsi Illiger, 1811; Tarsiorum G. Fischer, 1817; Tarsina J.E. Gray, 1825; Tarsidae Burnett, 1828; Tarsiina Bonaparte, 1850; Tarsida Carus, 1868; Tarsiidae J.E. Gray, 1870; Tarsiidae Gill, 1872; Tarsinæ Trouessart, 1879; Tarsiini Winge, 1895; Tarsiinae Standing, 1908; Tarsioidea McKenna, 1967;
Rodzaje
	6 rodzajów (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	6 rodzajów (w tym 3 wymarłe) – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Wyrakowate^[14], wyraki, tarsjusze (Tarsiidae) – rodzina drapieżnych ssaków naczelnych z infrarzędu wyrakokształtnych (Tarsiiformes) w podrzędzie wyższymi naczelnymi (Haplorrhini). Stanowią jedyną wśród ssaków naczelnych rodzinę o wyłącznie drapieżnym trybie życia.

Zasięg występowania

Wyraki żyją na Borneo, Celebesie i południowej Sumatrze (w Indonezji) oraz w południowych Filipinach^[15]^[16]^[17].

Charakterystyka

Długość ciała 9,7–15 cm, ogona 14,7–31 cm; masa ciała samic 52–143 g, samców 48,1–153 g^[16]. Oczy bardzo duże, skierowane do przodu – nieproporcjonalne do głowy. Szyja krótka i bardzo zwrotna, umożliwia obrót głowy o blisko 180°. Kończyny tylne dłuższe. Posiadają długi ogon. Sierść krótka, gęsta, barwy brązowej. Wydłużone kości stępu pozwalają wyrakom wykonywać bardzo precyzyjne skoki. Przeciętna skoczność 1,5 m, a maksymalna do 6 m. Charakterystyczny dla wyraków jest brak ośrodków węchowych w mózgu.

Prowadzą nocny, nadrzewny tryb życia. Są przede wszystkim owadożerne – chwytają owady, skacząc na nie. Ale nie gardzą też ptakami, wężami, jaszczurkami i nietoperzami.

Znane od eocenu Europy. Najlepiej poznany gatunek to wyrak upiorny (Tarsius tarsier).

Podział systematyczny

Do rodziny należą następujące występujące współcześnie rodzaje^[18]^[19]^[15]^[14]:

Cephalopachus Swainson, 1835 – jedynym przedstawicielem jest Cephalopachus bancanus (Horsfield, 1821) – wyrak sundajski
Carlito Groves & Shekelle, 2010 – jedynym przedstawicielem jest Carlito syrichta (Linnaeus, 1758) – wyrak filipiński
Tarsius Storr, 1780 – wyrak

Opisano również rodzaje wymarłe:

Hesperotarsius Zijlstra, Flynn & Wessels, 2013^[20]
Oligotarsius Ni Xijun, Li Qiang, Li Luzhou & Beard, 2016^[21] – jedynym przedstawicilem był Oligotarsius rarus Ni Xijun, Li Qiang, Li Luzhou & Beard, 2016
Xanthorhysis Beard, 1998^[22] – jednynym przedstawicilem był Xanthorhysis tabrumi Beard, 1998.

Taksony o niepewnym statusie taksonomicznym^[23]:

Tarsius eocaenus Beard, Qi Tao, Dawson, Wang Banyue & Li Chuankui, 1994^[24]
Tarsius sirindhornae Chaimanee, Lebrun, Yamee & Jaeger, 2011^[25]

Uwagi

↑ Typ nomenklatoryczny: Macrotarsus Link, 1795 (= Tarsius Storr, 1780).
↑ Pisownia oryginalna.

Przypisy

↑ Tarsiidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 338, 1825. (ang.).
↑ J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 73. (łac.).
↑ J.G. Fisher von Waldheim. De systemate Mammalium. „Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou”. 5, s. 402, 1817. (łac.).
↑ G.T. Burnett. Illustrations of the Manupeda, or Apes and their Allies; being the arrangement of the Quadrumana or Anthropomorphous Beasts indicated in Outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 24, s. 306, 1828. (ang.).
↑ Ch.-L. Bonaparte: Conspectus systematum: Mastozoölogiae. Editio altera reformata. Ornithologiae. Editio reformata additis synonymi Grayanis et Selysanis. Herpetologiae et amphibiologiae. Editio altera reformata. Icthyologiae. Editio reformata. Lugduni Batavorum: E.J. Brille, 1850, s. tabela. (łac.).
↑ J.V. Carus: Handbuch der Zoologie. Cz. 1: Wirbelthiere, Mollusken und Molluscoiden. Leipzig: Wilhelm Engelmann, 1868, s. 117. (niem.).
↑ J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 2. (ang.).
↑ T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 3, 1872. (ang.).
↑ É.L. Trouessart. Catalogue des mammifères vivants et fossiles. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 3^e série. 6, s. 169, 1879. (fr.).
↑ H. Winge: Jordfundne og nulevende aber (Primates) fra Lagoa Santa, Minas Geraes, Brasilien: med udsigt over pungdyrenes slægtskab. F. Dreyer: Kjøbenhavn, 1895, s. 20, seria: E. Museo Lundii. (duń.).
↑ H.F. Standing. On recently discovered subfossil primates from Madagascar. „Transactions of the Zoological Society of London”. 18 (2), s. 72, 1908. (ang.).
↑ M.C. McKenna. Classification, range, and deployment of the prosimian primates, in: Problèmes Actuels de Paléontologie (Évolution des Vertebrés). „Colloques Internationaux du Centre National de la Recherche Scientifique”. 163, s. 607, 1967. (ang. • fr.).
↑ ^a ^b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 170–172. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ ^a ^b M. Shekelle, S. Gursky-Doyen, M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 257–261. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Genus Tarsius. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-04].
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 109–111. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
↑ J.S. Zijlstra, L.J. Flynn & W. Wessels. The westernmost tarsier: A new genus and species from the Miocene of Pakistan. „Journal of Human Evolution”. 65 (5), s. 545, 2013. DOI: 10.1016/j.jhevol.2013.06.015. (ang.).
↑ X.-j. Ni, Q. Li, L.-z. Li & K.Ch. Beard. Oligocene primates from China reveal divergence between African and Asian primate evolution. „Science”. 352 (6286), s. 674, 2016. DOI: 10.1126/science.aaf2107. (ang.).
↑ K.Ch. Beard. A new genus of Tarsiidae (Mammalia: Primates) from the Middle Eocene of Shanxi Province, China, with notes on the historical biogeography of tarsiers. „Bulletin of Carnegie Museum of Natural History”. 34, s. 261, 1998. (ang.).
↑ J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Tarsiidae Gray, 1825, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-09] (ang.).
↑ K.Ch. Beard, T. Qi, M.R. Dawson, B.-y. Wang, & Ch.-k. Li. A diverse new primate fauna from middle Eocene fissure-fillings in southeastern China. „Nature”. 368 (6472), s. 607, 1994. DOI: 10.1038/368604a0. (ang.).
↑ Y. Chaimanee, R. Lebrun, C. Yamee & J.-J. Jaeger. A new Middle Miocene tarsier from Thailand and the reconstruction of its orbital morphology using a geometric-morphometric method. „Proceedings of the Royal Society of London”. B: Biological Sciences. 278 (1714), s. 1957, 2011. DOI: 10.1098/rspb.2010.2062. (ang.).

Bibliografia

K. Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
K. Kowalski (redaktor naukowy), A. Krzanowski, H. Kubiak, G. Rzebik-Kowalska, L. Sych: Mały słownik zoologiczny: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991. ISBN 83-214-0637-8.
Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 105. ISBN 83-01-14344-4.

[uwaga1-3] Typ nomenklatoryczny: Macrotarsus Link, 1795 (= Tarsius Storr, 1780).

[6] Pisownia oryginalna.

[itis-1] Tarsiidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[gray25-2] J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 338, 1825. (ang.).

[ill-4] J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 73. (łac.).

[fis-5] J.G. Fisher von Waldheim. De systemate Mammalium. „Mémoires de la Société impériale des naturalistes de Moscou”. 5, s. 402, 1817. (łac.).

[bur-7] G.T. Burnett. Illustrations of the Manupeda, or Apes and their Allies; being the arrangement of the Quadrumana or Anthropomorphous Beasts indicated in Outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 24, s. 306, 1828. (ang.).

[bon-8] Ch.-L. Bonaparte: Conspectus systematum: Mastozoölogiae. Editio altera reformata. Ornithologiae. Editio reformata additis synonymi Grayanis et Selysanis. Herpetologiae et amphibiologiae. Editio altera reformata. Icthyologiae. Editio reformata. Lugduni Batavorum: E.J. Brille, 1850, s. tabela. (łac.).

[car-9] J.V. Carus: Handbuch der Zoologie. Cz. 1: Wirbelthiere, Mollusken und Molluscoiden. Leipzig: Wilhelm Engelmann, 1868, s. 117. (niem.).

[gray70-10] J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 2. (ang.).

[gill-11] T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 3, 1872. (ang.).

[tro-12] É.L. Trouessart. Catalogue des mammifères vivants et fossiles. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 3^e série. 6, s. 169, 1879. (fr.).

[win-13] H. Winge: Jordfundne og nulevende aber (Primates) fra Lagoa Santa, Minas Geraes, Brasilien: med udsigt over pungdyrenes slægtskab. F. Dreyer: Kjøbenhavn, 1895, s. 20, seria: E. Museo Lundii. (duń.).

[sta-14] H.F. Standing. On recently discovered subfossil primates from Madagascar. „Transactions of the Zoological Society of London”. 18 (2), s. 72, 1908. (ang.).

[mck-15] M.C. McKenna. Classification, range, and deployment of the prosimian primates, in: Problèmes Actuels de Paléontologie (Évolution des Vertebrés). „Colloques Internationaux du Centre National de la Recherche Scientifique”. 163, s. 607, 1967. (ang. • fr.).

[Cichocki&inni-16] Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-17] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 170–172. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[Shekelle-18] M. Shekelle, S. Gursky-Doyen, M.C. Richardson: Family Tarsiidae (Tarsiers). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 257–261. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[Wilson&Reeder-19] D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Genus Tarsius. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-04].

[mdd-20] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).

[amw-21] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 109–111. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[zij&inni-22] J.S. Zijlstra, L.J. Flynn & W. Wessels. The westernmost tarsier: A new genus and species from the Miocene of Pakistan. „Journal of Human Evolution”. 65 (5), s. 545, 2013. DOI: 10.1016/j.jhevol.2013.06.015. (ang.).

[ni&inni-23] X.-j. Ni, Q. Li, L.-z. Li & K.Ch. Beard. Oligocene primates from China reveal divergence between African and Asian primate evolution. „Science”. 352 (6286), s. 674, 2016. DOI: 10.1126/science.aaf2107. (ang.).

[bea-24] K.Ch. Beard. A new genus of Tarsiidae (Mammalia: Primates) from the Middle Eocene of Shanxi Province, China, with notes on the historical biogeography of tarsiers. „Bulletin of Carnegie Museum of Natural History”. 34, s. 261, 1998. (ang.).

[zij-25] J.S.J.S. Zijlstra J.S.J.S., Tarsiidae Gray, 1825, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-09] (ang.).

[bea&inni-26] K.Ch. Beard, T. Qi, M.R. Dawson, B.-y. Wang, & Ch.-k. Li. A diverse new primate fauna from middle Eocene fissure-fillings in southeastern China. „Nature”. 368 (6472), s. 607, 1994. DOI: 10.1038/368604a0. (ang.).

[cha&inni-27] Y. Chaimanee, R. Lebrun, C. Yamee & J.-J. Jaeger. A new Middle Miocene tarsier from Thailand and the reconstruction of its orbital morphology using a geometric-morphometric method. „Proceedings of the Royal Society of London”. B: Biological Sciences. 278 (1714), s. 1957, 2011. DOI: 10.1098/rspb.2010.2062. (ang.).

[1]

[2]

[a]

[3]

[4]

[b]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]