Narożnica zbrojówka

Narożnica zbrojówka

Phalera bucephala
(Linnaeus, 1758)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	motyle
Rodzina	garbatkowate
Podrodzina	Phalerinae
Rodzaj	narożnica
Gatunek	narożnica zbrojówka
Synonimy
Phalaena bucephala Linnaeus, 1758
Multimedia w Wikimedia Commons

Narożnica zbrojówka^[1][2][3] (Phalera bucephala) – gatunek motyla z rodziny garbatkowatych. Zamieszkuje Palearktykę, od Półwyspu Iberyjskiego po Chiny i Rosyjski Daleki Wschód. Gąsienice żerują na drzewach i krzewach liściastych. Osobniki dorosłe aktywne nocą.

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1758 roku przez Karola Linneusza na łamach dziesiątego wydania Systema Naturae pod nazwą Phalaena bucephala^[4][5]. Współcześnie jest gatunkiem typowym rodzaju Phalera, w którym to umieścił go w 1819 roku Jacob Hübner^[5]. W obrębie tego gatunku wyróżniane bywają podgatunki^[4][5]:

• Phalera bucephala bucephalina (Staudinger & Rebel, 1901)
• Phalera bucephala bucephala (Linnaeus, 1758)
• Phalera bucephala infulgens Graeser, 1888
• Phalera bucephala tenebrata Strand, 1903

Część źródeł uznaje jednak Phalera bucephalina za osobny gatunek^[6][5]. Z kolei P. b. tenebrata^[5] i P. b. influgens bywają synonimizowane z podgatunkiem nominatywnym^[7].

Motyl o krępym ciele^[6] i rozpiętości skrzydeł sięgającej od 50 do 68 mm^[1]. Głowa jest zaopatrzona w łyse oczy złożone, przyoczka i krótką ssawkę^[6]. Na wierzchu szerokiego tułowia znajduje się tarcza ze złotożółtego do rudego owłosienia, obwiedziona włoskami czarnymi oraz otoczona owłosieniem szarym i brunatnym^[6][1]. Skrzydło przedniej pary jest długie, osiąga od 26 do 32 mm długości^[6]. Tło przedniego skrzydła jest szaropopielate ze srebrzystym połyskiem i z przednią częścią ściemniałą. Na tym tle występują: niesięgająca poza pierwszą żyłkę kubitalną, jasnożółta z oliwkowobrązowym środkiem plama wierzchołkowa, czarne plamki łukowate przy brzegu skrzydła, wąskie i podwójne przepaski faliste barwy czarnej i rudobrunatnej oraz drobna, słabo widoczna plamka na żyłce poprzecznej o kolorze białawym^[6][1]. Strzępina przedniego skrzydła jest żółtawa z czarnym nakrapianiem^[6]. Tylne skrzydło jest owalne, ubarwione białawożółto z ciemniejszym polem środkowym i z niewyraźną, ciemną przepaską^[6][1]. Na spodach obu par skrzydeł biegnie wyraźna brunatnoczarna przepaska. Cylindryczny odwłok ma barwę złocistożółtą^[6].

Jaja są składane w jednowarstwowych, ciasnych klastrach, w których poprzyciskane są do siebie^[8]. Mają około 1 mm średnicy^[9]. Nie są przykrywane łuskami z odwłoka samicy^[8]. Ich kształt jest półkulisty. Są białe lub niebieskawobiałe z brązowym spodem i cienkim, przejrzystym chorionem. Na chorionie w części wierzchołkowej jaja występuje ciemna plamka^[9][8]. Powierzchnia chorionu podzielona na słabo lub umiarkowanie rozwinięte żeberka i komórki. Żeberka na większej powierzchni chorionu są cienkie. Gąsienica opuszcza jajo wygryzając duży otwór o okrągłym lub łukowatym kształcie w jego wierzchołkowej części^[8].

Gąsienice przywodzą wyglądem na myśl te u bielinka kapustnika^[3]. Osiągają do 60 mm długości. Mają silne owłosienie^[3][9], nietworzące kępek. Ubarwione są żółto z czarną głową, poprzerywanymi czarnymi prążkami podłużnymi i pomarańczowymi, międzysegmentalnymi liniami poprzecznymi^[9].

Poczwarki mają ciemnofioletowobrązowe ciało długości od 25 do 28 mm. Ich kremaster wyposażony jest w dwie pary krótkich kolców^[9].

Owad ten zasiedla doliny rzeczne, lasy liściaste i mieszane, zadrzewienia, parki, ogrody, zarośla oraz nasadzenia przydrożne i osiedlowe^[1][3][6]. Jaja składane są na spodniej stronie liści roślin żywicielskich^[9] w jednowarstwowym, ciasnym pakiecie^[8]. Gąsienice aktywne są od lipca do września^[1][2]. Są foliofagami żerującymi na liściach brzóz, buków, dębów, jarzębów, klonu pospolitego, lip, olsz, róży czerwonawej, topól, wiązów oraz wierzb^[1][5], a sporadycznie także na gruszach, jabłoniach, kasztanach, leszczynach, śliwach i wiśniach^[9]. Żerowanie gąsienic odbywa się gromadnie i w przypadku zaniepokojenia wszystkie unoszą przód i tył ciała ku górze. Wyrośnięte gąsienice nie konstruują kokonów, lecz przepoczwarczają się w jamkach wykopanych w glebie^[1][2]. Stadium zimującym jest poczwarka^[1][2][6].

Owady dorosłe w warunkach środkowoeuropejskich latają od maja do lipca, w jednym pokoleniu^[1][2][6]. Nie pobierają pokarmu^[3]. Aktywne są nocą^[6][1][10]. Chętnie przylatują do sztucznych źródeł światła^[1]. Dzień spędzają na pniach drzew i innych częściach roślin^[6].

Do parazytoidów narożnicy zbrojówki należą błonkoskrzydłe: Cales noacki z rodziny Aphelidae, Cyclogastrella deplanata z rodziny siercinkowatych i Telenomus brevis z rodziny Scelionidae oraz muchówki z rodziny rączycowatych: Carcelia gnava, Compsilura concinnata, Drino imberbis, Drino inconspicua, Exorista fallax, Exorista larvarum, Exorista rossica, Exorista segregata, Nilea hortulana, Pales pavida, Senometopia excisa, Sturmia bella, Winthemia cruentata i Zenillia libatrix. Motyl ten pada także ofiarą grzyba Beauveria bassiana z rodziny maczużnikowatych^[11].

Gatunek palearktyczny^[10][5]. W Europie znany jest z Portugalii, Hiszpanii, Andory, Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Luksemburgu, Holandii, Niemiec, Szwajcarii, Liechtensteinu, Austrii, Włoch, Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Białorusi, Ukrainy, Rumunii, Mołdawii, Bułgarii, Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Serbii, Czarnogóry, Albanii, Macedonii Północnej, Grecji oraz europejskich części Rosji i Turcji. Występuje na niektórych wyspach Morza Śródziemnego, w tym Korsyce, Sardynii, Sycylii^[4].

Dalej na południe występuje we wschodniej części Afryki Północnej^[6][7]. W Azji zamieszkuje azjatycką część Turcji^[5], Syberię, Rosyjski Daleki Wschód^[5][6], Koreę i północe Chiny: Sinciang, Mongolię Wewnętrzną, Jilin oraz Heilongjiang^[7].

W Polsce i na Ukrainie jest owadem pospolitym^[2][8].

Ze względu na gromadne żerowanie gąsienic gatunek ten notowany jest jako szkodnik, zwłaszcza w młodnikach i uprawach wierzb^[6][12]. Żerowanie młodszych stadiów prowadzi do żółknięcia i usychania zaatakowanych liści, natomiast starszych do defoliacji pędów. W przypadku pojawienia się niewielkich skupisk zaleca się ręczne usuwanie i niszczenie jaj i gąsienic. W przypadku masowych pojawów stosować można zwalczanie biologiczne preparatami zawierającymi bakterie Bacillus thuringiensis var. kurstaki, przy czym prowadzić je należy, gdy gąsienice są jeszcze młode^[12].