Książka

Książka – dokument piśmienniczy, zapis myśli ludzkiej, raczej obszerny, w postaci publikacji wielostronicowej o określonej liczbie stron, o charakterze trwałym.

Dzisiejsza postać książki wywodzi się od kodeksu, czyli kartek połączonych grzbietem, które wraz z upowszechnieniem pergaminu zastąpiły poprzednią formę dokumentu piśmienniczego, czyli zwój. W różnych krajach na świecie 23 kwietnia obchodzony jest Światowy Dzień Książki i Praw Autorskich^[1]. Święto zostało ustanowione przez UNESCO w 1925 roku i ma na celu promowanie czytelnictwa i literatury oraz zwrócenie uwagi na ochronę praw autorskich^[2].

Za książkę uważa się:

• wydawnictwo zwarte^[3][4] – przeciwieństwo czasopisma, może to być duży utwór literacki, zbiór mniejszych utworów, leksykon, podręcznik, poradnik, praca naukowa, kalendarz, dokument lub zbiór dokumentów, album, atlas itp.
• wydawnictwo dziełowe – przeciwieństwo akcydensu^[5]
• utwór prozatorski, synonim powieści – utwór obszerniejszy niż opowiadanie, nowela czy esej
• zbiór mniejszych utworów prozatorskich, o określonej myśli przewodniej i wspólnej kompozycji, powiązanych w całość redakcyjną, także zbiór myśli, zapisków, notatek, artykułów
• zbindowany lub oprawiony wydruk elektronicznej wersji publikacji (np. z pliku PDF).
• w terminologii bibliotekarskiej:
  • publikację powyżej 48 stron^[6]  – publikacja mniejsza określana jest wtedy jako broszura^[7]
  • każdą pozycję biblioteczną w oprawie twardej – także np. nuty, mapy, oprawione zszywki czasopism itp.

Książka w postaci kodeksu składa się z wkładu (bloku książki) ujętego w okładkę^[8].

Okładka to zewnętrzna część oprawy trwale połączona z wkładem. Zbudowana jest z okładziny tylnej, przedniej i grzbietu^[9]. Wykonuje się ją z trwałego papieru, kartonu, tektury, tkaniny czy też tworzywa sztucznego^[10]. Jest zwykle przedmiotem opracowania graficznego. Powinny być na niej umieszczone tytuł dzieła, nazwiska autorów^[11] i nazwa wydawcy. W wydaniach wielotomowych umieszczona jest informacja o numerze tomu oraz zbiorczy tytuł całego wydania^[12].

• Na grzbiecie okładki – jeśli szerokość na to pozwala – umieszcza się nazwisko autora i tytuł dzieła. Na grzbietach grubych książek napisy składane są w poprzek grzbietu, natomiast na cieńszych – wzdłuż grzbietu (od góry do dołu)^[12].
• Czwarta strona okładki (z tyłu) jest miejscem dla ceny książki, jej kodu kreskowego, numeru ISBN oraz ewentualnych informacji o autorze, treści dzieła lub serii wydawniczej^[13].

Okładka jest jednym ze źródeł informacji potrzebnych do sporządzenia opisu bibliograficznego^[14][15].

Jest to oddzielna, pojedyncza kartka, w formacie równym lub większym od formatu stronicy, wklejona w grzbiecie książki lub czasopisma.

Karty tytułowe nazywane są często czwórką tytułową. Obejmują cztery pierwsze stronice książki, które powinny zawierać wszystkie formalne i prawne informacje o wydaniu. Coraz częściej można spotkać książki z jedną stroną tytułową.

• Pierwszą stronicą książki jest strona przedtytułowa. Zwykle umieszcza się na niej skrócony tytuł dzieła (tzw. przedtytuł). W wydaniach seryjnych można na niej umieścić nazwę i znak serii. Pochodzenie stronicy z przedtytułem sięga okresu inkunabułów, kiedy książki trafiały do handlu nieoprawione, a pierwsza stronica miała napisany odręcznie tytuł i chroniła początek dzieła przed zabrudzeniem.
• Drugą stronicą jest strona przytytułowa (wakat, kontrtytuł) i jest zazwyczaj pusta. Bywa jednak traktowana przez typografa lub grafika jako dodatkowa powierzchnia przy projektowaniu karty tytułowej i wówczas tytulatura znajduje się na dwóch stronach na rozkładzie. Zawiera czasem tzw. frontyspis, czyli ilustrację na niej naklejoną lub wydrukowaną (albo też obcojęzyczną stronę tytułową).
• Strona tytułowa musi zawierać imiona i nazwiska autorów, tytuł główny wraz z podtytułem, imiona i nazwiska głównych współwydawców książki, oznaczenie numeru wydania, sygnet i nazwę wydawcy w pełnym brzmieniu oraz miejsce i rok wydania. W przypadku książki wielotomowej należy umieścić w tym miejscu numer i tytuł indywidualny tomu^[16].

Tworzy komplet składek lub kart połączonych na grzbiecie i przygotowanych do połączenia z okładką. Jest to więc wewnętrzna część oprawy, rozumianej jako forma wykończenia druków.

Są to przedmowy, wstęp krytyczny, życiorys autora, nota wydawnicza, podziękowania, dedykacja oraz motto. Teksty pochodzące od autorów uważane są za fragmenty głównego dzieła, w innym wypadku materiały wprowadzające traktuje się jak dzieła współwydane.

• Przedmowy nie napisane przez autora należy umieszczać po kartach tytułowych i spisie treści, a w następnej kolejności wstęp krytyczny. Przedmowa pióra autora powinna znaleźć się bezpośrednio przed tekstem głównym.
• Dedykacja powinna się znaleźć na osobnej karcie przed tekstem głównym lub przedmową autora^[17].

Najczęściej treść dzieła jest wyrażona w postaci tekstu słownego. Bywa też czasem przedstawiana w postaci map, wykresów, nut albo obrazów. Tekst główny bywa przez autora lub wydawcę podzielony na tomy, części, rozdziały, podrozdziały i ewentualnie paragrafy. Partie tekstu mogą być opatrzone kolejnymi numerami, numeracją i tytułami lub samymi tytułami^[18].

Są to materiały, których treść jest niezbędna do rozumienia głównego tekstu dzieła albo które zawierają informacje rozszerzające. Zaliczamy do nich przypisy, tabele, ilustracje, zdjęcia, grafiki, aneksy oraz bibliografie załącznikowe.

Należą do nich indeksy (skorowidze), wykazy skrótów, ilustracji (map, wkładek), streszczenia obcojęzyczne, paginacja, streszczenia, errata oraz spis treści. Wymienione elementy zamieszcza się na końcu książki, po materiałach odautorskich. Wyjątek stanowi spis treści, który w wielu książkach, zwykle naukowych, znajduje się na początku książki, po czwórce tytułowej^[19][20].

Księgozbiory stanowią światowe dziedzictwo kultury, ale ze względu na ograniczone możliwości szybkiego dostępu do książek znajdujących się w różnych bibliotekach, a czasem z braku możliwości powszechnego dostępu do dzieł o wartości historycznej, podjęto proces digitalizacji książek. Za pomocą specjalnie do tego celu skonstruowanych skanerów digitalizacji poddawane są całe księgozbiory. Inicjuje się kolejne projekty, takie jak Światowa Biblioteka Cyfrowa czy Europeana, których celem jest udostępnienie dzieł literatury, sztuki czy filmu szerokiej rzeszy odbiorców^[21].

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Teksty źródłowe w Wikiźródłach

Cytaty w Wikicytatach

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• bibliofilstwo, bibliomania, mól książkowy
• biblioteka
• ebook
• historia książki
• inkunabuł
• książka kucharska, książka telefoniczna
• księgarstwo, na prawach rękopisu
• druk, poligrafia, DTP, introligatorstwo
• sztuka książki
• Wydawca#Lista największych polskich wydawnictw
• czytelnictwo
• niszczenie książek
• Specjalna:Książki

• Robert Chwałowski: Typografia typowej książki. Gliwice: Helion, 2002, s. 109. ISBN 83-7197-545-7.
• Ryszard Cybulski: Książka współczesna. Wydawcy – rynek – odbiorcy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986. ISBN 83-01-06778-0.
• Umberto Eco, Nowe środki masowego przekazu a przyszłość książki. Warszawa 1996.
• Encyklopedia wiedzy o książce. Birkenmajer, Aleksander (red.); Kocowski, Bronisław (red.); Trzynadlowski, Jan (red.). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1971.
• Encyklopedia Współczesnego Bibliotekarstwa Polskiego. Wrocław 1976.
• Stanisław A. Kondek: Zagadnienia wydawnicze i księgarskie. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, 2010, s. 129. ISBN 978-83-61464-56-3.
• Kazimiera Maleczyńska: Historia książki i jej funkcji społecznej. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1987. ISBN 83-229-0234-4.
• Krzysztof Migoń: Książka. W: Wielka encyklopedia PWN. T. 15. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2003. ISBN 83-01-13794-0.
• Helena Szwejkowska, Wybrane zagadnienia z dziejów książki XIX–XX wieku. Warszawa, Wrocław 1979.
• Andrzej Tomaszewski: Architektura Książki: dla redaktorów, poligrafów, grafików, autorów, księgoznawców i bibliofilów. Warszawa: 2011. ISBN 978-83-930699-0-3.
• UNESCO. Reccomendation concerning the international standarization of statistics relating to book production and periodicals. „Records of the General Conference”, s. 143–147, 1964. Paris. Sprawdź autora:1.

• Andrzej Borowski, Książka, Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych – Uniwersytet Jagielloński, kanał „Copernicus” na YouTube, 23 sierpnia 2019 [dostęp 2024-10-14].