Barciany

Barciany

wieś
Gotycki kościół Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	kętrzyński
Gmina	Barciany
Wysokość	68 m n.p.m.
Liczba ludności (2018)	1154[2]
Strefa numeracyjna	89
Kod pocztowy	11-410[3]
Tablice rejestracyjne	NKE
SIMC	0468996
Położenie na mapie gminy Barciany Barciany
Położenie na mapie Polski Barciany
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Barciany
Położenie na mapie powiatu kętrzyńskiego Barciany
54°13′12″N 21°21′12″E/54,220000 21,353333[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Barciany (niem. Barten, Barthen, lit. Bartėniai) – wieś w Polsce, położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie kętrzyńskim, w gminie Barciany^[4][5], na terenie krainy historycznej Prusy Dolne. Siedziba gminy Barciany.

Dawniej miasto; uzyskały lokację miejską w 1628 roku, zdegradowane w 1945 roku^[6]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Barciany. W latach 1975–1998 wieś administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego.

Używane nazwy (Sł. geogr.): pol. – Barciany, Barty, Borty; niem. – Barten, Barthen. Nazwa Barciany została administracyjnie zatwierdzona 12 listopada 1946^[7].

Barciany były głównym ośrodkiem grodowym pruskiego plemienia Bartów, którzy mieli tu we wczesnym średniowieczu swój główny gród nad rzeką Liwną w otoczeniu mokradeł^[8]. W 1240 terytorium to wraz z resztą Prus Dolnych zostało zajęte przez zakon krzyżacki, od 1257 osiadł tu wójt zakonny. Najpierw postanowił utworzyć w Barcianach nowe komturstwo, i wybudować duży zamek. Prace rozpoczęto w 1377 a zakończono pod koniec XIV w. Komturstwo w Barcianach ostatecznie jednak nie powstało. Czasowo zamek barciański podlegał komturstwu w Rynie (1393-1420). Od 1533 w zamku w Barcianach rezydowali starostowie. W latach 1842–1945 zamek znajdował się w rękach prywatnych. Po 1945 mieściło się tu Państwowe Gospodarstwo Rolne.

Pierwsza wzmianka o Barcianach jako o osadzie targowej w pobliżu krzyżackiego zamku pochodzi z 1289, w 1310 miał miejsce bunt mieszkańców, którzy spalili żywcem wójta Hermana von Harttangen i braci zakonnych. W 1422 po pokoju mełneńskim osada utraciła rangę strategicznej twierdzy, której rolą była obrona przed Litwinami.

W 1454 na prośbę Związku Pruskiego król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił włączenie regionu do Królestwa Polskiego, po czym wybuchła wojna trzynastoletnia. Jeszcze w tym samym roku miasto opanowały siły propolskie. Po wojnie od 1466 miasto znajdowało się pod zwierzchnictwem polskim jako lenno. Istniejąca przy zamku osada wymieniana była w 1473, jako miasteczko, chociaż bez pełnych praw miejskich. Barciany otoczone były murami obronnymi już w średniowieczu, z trzema bramami: Królewiecką, Kętrzyńską i Młyńską. Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego Barciany zostały centrum dóbr ziemskich, zarządzanych przez książęcych starostów. Od 1612 r. Barciany były lennem Ottona von der Groebena. Pełne prawa miejskie Barciany uzyskały dopiero w 1628 od księcia Jerzego Wilhelma.

Pierwsza wzmianka o szkole w Barcianach pochodzi z roku 1548. Od roku 1622 było tu już dwóch nauczycieli rektor (kierownik szkoły parafialnej) i kantor. W 1736 roku w barciańskiej szkole 8 uczniów uczyło się łaciny, a osiemdziesięciu czytania, pisania i rachunków.

W roku 1692 Barciany było określane jako miasto całkowicie otwarte, na co wskazuje brak murów miejskich w tym czasie. Stawy, znajdujące się wokół zamku zostały osuszone w XIX w. W 1818 znaczna część mieszkańców zmarła w wyniku epidemii cholery. Od 1871 do 1945 w składzie Niemiec. W 1945 zniszczeniu uległo 90% zabudowy w tym stacja kolejowa Barciany. W tym samym roku Barciany utraciły prawa miejskie.

W ostatnim okresie funkcjonowania PGR w Barcianach była siedziba wielozakładowego przedsiębiorstwa o nazwie Państwowe Przedsiębiorstwo Gospodarki Rolnej w Barcianach. W skład PPGR Barciany (powierzchnia użytków rolnych 6391 ha) wchodziły następujące zakłady rolne na pełnych rozrachunkach gospodarczych: Barciany, Gęsie Góry, Jegławki i Rodele.

Najważniejszymi zabytkami Barcian są pochodzący z XIV wieku zamek pokrzyżacki oraz XIV-wieczny gotycki kościół jednonawowy. W kościele znajduje się ołtarz ufundowany przez Rautterów w 1643 r. oraz pochodzące z 1750 r. organy wykonane przez A. G. Caspariniego i malarza Adolpha. Pochodzący z wczesnego średniowiecza kamienny posąg „Baba”, który pozostawili po sobie Prusowie, stał do 1945 r. przed barciańskim zamkiem. Dziś jego replika znajduje się na dziedzińcu zamkowym w Olsztynie. Z posągiem związana jest legenda o wodzu Barto, który skamieniał z rozpaczy na wieść o zajęciu przez Krzyżaków ziemi barciańskiej. Na cmentarzu znajduje się neogotycka kaplica cmentarna z końca XIX w. oraz obeliski poświęcone poległym w czasie Wojny Francusko - Pruskiej i I Wojnie Światowej

 Osobny artykuł: Zamek w Barcianach.

Krzyżacy przebudowali dawne umocnienia pruskie na tymczasową drewniano-ziemną strażnicę. Bunt ludności pruskiej w 1310 roku oraz liczne napady litewskie pod wodzą księcia Witenesa zadecydowały o budowie warowni. Do 1353 r. Barciany były siedzibą komornictwa, później rezydował w zamku prokurator krzyżacki. Niedługo potem wielki mistrz Winrich von Kniprode nakazał utworzenie w Barcianach komturii. Ponieważ do jej ustanowienia ostatecznie nie doszło, budowa zamku wydłużyła się a pierwotne, ambitne plany dotyczące konstrukcji nie zostały zrealizowane. W latach 1380–1390 zbudowano mur obwodowy, a do 1400 r. przede wszystkim trzykondygnacyjne północne skrzydło zamkowe. Podwyższono wówczas również mury obwodowe i budynek wschodni. Klęska zakonu w wielkiej wojnie z Polską zahamowała dalszą budowę.

Na zamku w skrzydle wschodnim znajdowały się składy żywności, piec, kuchnia, piekarnia oraz wartownia. Pierwsze piętro pełniło funkcję reprezentacyjną. Część północna mieściła kaplicę, kapitularz, z czasem zamieniony na refektarz, izbę prokuratora zakonnego, dormitorium oraz infirmerię. Podobnie jak w skrzydle wschodnim parter pełnił funkcję gospodarczą, a najwyższa kondygnacja magazynowo-obronną. W trakcie prac archeologicznych odkryto również w zamku pozostałości drewnianej kanalizacji. Główna część zamku była otoczona drewniano-ziemnymi fortyfikacjami. Od wschodu za szeroką fosą znajdowało się gospodarcze przedzamcze.

Obecność licznych otworów strzelniczych wskazuje na to, że w Barcianach wprowadzono po raz pierwszy w państwie zakonnym system obrony przystosowany do broni palnej. Zamek barciański, jako punkt wypadowy na Litwę posiadał do XV w. znaczenie militarne. Później stanowił przede wszystkim ośrodek gospodarczy. W latach 1533–1841 zamek był rezydencją starostów.

W 1914 r. północne skrzydło zostało zniszczone przez pożar, odbudowa zajęła dwa lata. W tym czasie (1842-1945) zamek był własnością prywatną. Właściciele zamienili wysychające już stawy na ogrody oraz wznieśli na dawnym przedzamczu zabudowania folwarczne. Po II wojnie światowej zamek przejął PGR (mieściły się w nim biura i magazyny) a miejscowość utraciła prawa miejskie (duże zniszczenia).

Obecnie zamek ponownie znajduje się w rękach prywatnych i trwa jego renowacja. Planowane otwarcie mającego mieścić się w zamku hotelu z kompleksem wypoczynkowym planowane było na 2007 r.

 Osobny artykuł: Kościół Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny w Barcianach.

We wsi znajduje się gotycki kościół z końca XIV w., p.w. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny, orientowany, z cegły na kamiennej podmurówce, salowy, z zakrystią i kruchtą z północnej strony i drugą kruchtą z południowej strony (dobudowana w latach 1729-1741, dach pochodzi z 1804). W 1714 r. kościół był przebudowany. Wieża trójkondygnacyjna pochodzi z końca XVI w., przebudowywana w XVIII i XIX wieku. W nawie strop drewniany, zakrystia ze stropem kolebkowym. Ołtarz główny, późnorenesansowy, z 1643 r., ufundowany przez Rautera. Organy barokowe z około 1750 r., a zbudowane około 1750 r. przez Adama Gottliba Casparini z Królewca.

Parafia w Barcianach przed reformacją należała do archiprezbiteratu w Sępopolu. Na terenie miejscowości działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Kościół Rzymskokatolicki – Parafia Niepokalanego Serca Maryi w Barcianach^[9]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski – filiał w Barcianach należący do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Kętrzynie^[10]

• Lubomir Gliniecki – poseł na Sejm

• 
  Urząd pocztowy
• 
  Fontanna
• 
  Remiza strażacka
• 
  Farma rolnicza
• 
  Ulica w centrum wsi
• 
  Placówka Straży Granicznej

• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, Tom I (str. 106, hasło - Barciany), Warszawa, 1880.
• "Kętrzyn z dziejów miasta i okolic" (str. 141-149), wyd. "Pojezierze", Olsztyn 1978.
• Rzempołuch Andrzej - "Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich", Agencja Wydawnicza "Remix", Olsztyn, 1992, ISBN 83-900155-1-X. (str. 57-58)
• Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 169-170
• Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej, tom II. Kuria Metropolitalna Archidiecezji Warmińskiej, Olsztyn 1999, ISBN 83-912605-0-X
• Andrzej Rzempołuch, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wydawnicza "Remix", Olsztyn 1993, ISBN 83-900155-1-X

Zobacz galerię związaną z tematem: Barciany

• Historia Żydów w Barcianach. sztetl.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-17)]. na portalu Wirtualny Sztetl
• Historia wsie Barciany autorstwa dr. Jerzego Sikorskiego
• Barciany, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 106 .

• p
• d
• e

Gmina Barciany

• Siedziba gminy: Barciany

Wsie	Asuny Barciany Bobrowo Borszyny Dębiany Duje Garbno Gęsiki Kąpławki Krelikiejmy Krzeczewo Michałkowo Modgarby Mołtajny Momajny Niedziały Ogródki Pastwiska Radosze Silginy Skandawa Skoczewo Suchawa Szaty Wielkie Taborzec Wilkowo Małe Winda
Części wsi	Glinka Zalewska Góra
Przysiółki wsi	Dobrzykowo Garbnik Gęsiniec Wielki Gościeradowo Niedziałki Nowe Borszyny Nowy Dwór Momajński Pieszewo Piskorze Plinkajmy Rowy Rzymek Taborzecki Dwór
Osady	Anielin Aptynty Arklity Błędowo Bogusławki Czaczek Drogosze Frączkowo Gęsie Góry Główczyno Górki Gumniska Kiemławki Wielkie Kolwiny Kotki Krymławki Kurkławki Maciejki Markławka Markuzy Moruny Podławki Radoski Dwór Rodele Ruta Rutka Siwoszewo Skandawa Skierki Staniszewo Stary Dwór Barciański Święty Kamień Wargity Wielewo Zalesie
Przysiółki osad	Cacki Gradowo Koskajmy Kudwiny Oleszka Płatławki Sławosze
Osada leśna	Zielone
Przysiółki	Kiemławki Małe Solkieniki Wypęk
Zniesiona miejscowość	Wilkowo Wielkie