Saturnus (planeet)

De samestèlling vaan Saturnus liekent väöl op die vaan Jupiter. In 't centrum bevint ziech 'n rotsechtige kern, dao-umheen 'ne mantel vaan vleujbaar metallisch waterstof, gevolg door 'n laog vaan moleculair waterstof. De temperatuur in de kern bedreug 12.000 K. Es gevolg vaan 't Kelvin-Helmholtz mechanisme straolt Saturnus mier energie oet es heer vaan de zon oontvink. Dees energie-uitstraoling weurt versterk door de wrievingswermte die vrijkump es helium in de mantel tege waterstof bots.

Es gevolg vaan zien snel rotatie (10h 14m aon de evenaar, 10h 41m op hoeger breidtegräöj) is Saturnus nao de pole touw behuurlek aofgeplat en 't versjèl tösse diameter tösse de pole en d'n evenaar bedreug bijnao 10% (120.536 km vs. 108.728 km). Bij aander (gaasvörmige) planete deit dit versjijnsel z'ch ouch veur, mer nörges zoe sterk es bij Saturnus. 'n Aander opmerkelek feit euver Saturnus is tot de gemiddelde deechde slechs 0,69 kg/dl bedreug: es einige planeet in eus zonnestèlsel is dit kleiner es de deechde vaan water. Es me 'ne bak mèt water zouw höbbe woe Saturnus in zouw passe, zouw de planeet blieve drieven es 'ne strandbal.

De atmosfeer vaan Saturnus besteit veur mie es 93% oet waterstof en veur get mie es 5% oet helium. 't Resterend deil weurt ingenome door methaan, waterdamp, ammoniak, ethaan, propaan, acetyleen en waterstoffosfide welke sporadisch veurkoume. Op eerde besteit 'n dudeleke sjeiing tösse land, water en atmosfeer. Saturnus heet evels allein mer waterstoflaoge die vaan 'ne vleujbare vörm deep in de planeet lankzaam euvergoon in de gaasvörmege variant dee in de atmosfeer veurkump, zoonder 'ne dudeleke grens. Dit is 'n neet gebrukeleke situatie die veurtkumpt oet d'n enorme drök en temperatuur op Saturnus, geneump 'n superkritieke touwstand. Es gevolg vaan de extreme drök weure de gaase zoe samegepeers tot ze, op 't punt woe normaal d'n euvergaank verwach weurt, 'n deechde höbbe die nog ummer euvereinkump mèt die vaan 'n vleujstof. Saturnus heet daorum gei dudelek planeetoppervlak, mer wetensjappers gebruke es referentiepunt 't punt boe d'n drök geliek is aon 1 bar. Dit is aon d'n tóp vaan 't wolkedèk. Vaanoet de ruimte gezeen vertoent d'n atmosfeer vaan Saturnus 'n patroen vaan striepe of ben wat euvereinkomste vertoent mèt Jupiter. 't Versjèl is evels tot de ben vaan Saturnus vager zien en roond d'n evenaar väöl breier. Door de Voyager 1 woorte complexe wolkestrukture gezeen in de atmosfeer die vaanaof de Eerde neet ziechbaar waore. Op Saturnus wejje hel störm, kortbij d'n evenaar bereike ze in de boveläög vaan de atmosfeer snelhede tot 500 m/s.

Alle gaasplanete oet eus zonnestèlsel vertoene 'n systeem vaan ring, mer dat is pas op 't ind vaan de 20e ieuw oontdèk. 't Rinksysteem vaan Saturnus is wiedoet 't opvallendst en ouch al väöl ieder gezeen. In 1610 loerde Galileo Galilei nao Saturnus en zaog drei objecte in plaots vaan eint. Vol verbazing heelt Galilei 't drop tot de planeet twie handvatte (ansae) had. Wie heer twie jaor later nog 'ns loerde waore zie evels verdwene mer twie jaor later versjene ze weer, noe dudeleker es oets. 'ne Have ieuw later kós Christiaan Huygens daankzij de verbeterde telescooptechniek in 1655 es ierste bevestige dat dees ansae eigelek 'ne rink roond de planeet waor. Huygens besjreef 'ne dunne platte rink dee de planeet nörges raakde. Dit woort aonvenkelek mèt get vaan scepsis oontvaange, maar woort door Richard Hooke en Giovanni Cassini bevestig.

Cassini toende in 1675 aon tot de rink in werkelekheid oet twie ring bestoont, boetösse 'n sjeiing besteit die later de naom Cassinisjeiing kraog. In 1858 bewees James Clerk Maxwell tot de ring gruis en stökskes rots mooste bevatte.

 

De lèste inziechte zien tot 't 'n stèlsel is vaan talloze miniem, aofzoonderleke ring mèt smal, leeg aofsjeiinge tösse dees ring. De ring zien maximaal 1 km dik en bestoon oet ies en meteorietstöbdeilkes. 't Gaanse stèlsel is concentrisch, wat veroorzaak weurt door de väöle mäönsjes vaan Saturnus, die zwoertekrachsjogkelinge oondergoon en veroorzake.

Allein d'n A-, B- en C-rink zien mèt amateur-telescope ziechbaar vaanaof de Eerde. De D- en E-rink woorte respectievelek in 1969 en 1967 vaanaof eerde oontdèk. De F- en G-rink woorte op foto's vaan de Voyager expedities woergenome.

De F-rink heet 'n gevlochte struktuur en weurt in stand gehawwe door de herdermäönsjes Prometheus en Pandora.

R/2004 S1 is 'ne hiel kleine rink tösse de A- en F-rink, in de buurt vaan de baon vaan Atlas, dee in september 2004 door 't Cassini-Huygens team woort oontdèk. D'r moot evels nog naogegaange weure of deze rink volledeg en permanent is veurtot 'r 'n definitief aonduiing krijg.

De dudelek woer te numme ruimte tösse de A- en B-rink is bekind es de Cassinisjeiing (4650 km breid) en weurt veroorzaak door de maon Mimas.

D'r besteit nog 'n kleiner ruimte binne de A-rink (de Enckesjeiing). Dees is hiel get minder good te zien. Ze is slechs 325 km breid en woort meugelek woergenome in 1837 door Johann Encke mer pas mèt zekerheid bevestig in 1888 door James Keeler. 't Klein mäönsje Pan (20 km groet) heet zien baon in dees sjeiing.

De Voyagers oontdèkte weier nog kleiner sjeiinge : de Maxwellsjeiing op 87.500 km aofstand (270 km breid) en de Keelersjeiing op 136.500 km aofstand (35 km breid); dee lèste weurt opegehawwe door 't mäönsje Daphnis.

De stand vaan de ring zowie veer die vaanaof eerde kinne observere maak 'ne cyclus door vaan 29,5 jaor. De jaore boe-in veer us op eerde in 't vlak vaan de ring bevoonte (1612, 1671-1672, 1685, 1789-1790, 1848-1849, 1966, 1979-1980), zien in 't verleie vaan belaank gewees umtot op dat ogenblik 't leech vaan de ring minimaal is en de kans daodoor vergroet tot me klein, leechzwake mäönsjes kin oontdèkke. 'n Veurbeeld heivaan is de oontdèkking vaan Janus in 1966 door Audouin Dolfus vaanaof 't Observatorium vaan de Pic du Midi.

Betrach Maone vaan Saturnus veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

Het exak aontal maone vaan Saturnus zal noets vasgestèld kinne weure, aangezeen eder brokstök vaan de ring z'ch in 'n baon roond de planeet beweeg en technisch gezeen ouch es 'n maon besjouwt kin weure. 't Is lesteg um 'n arbitrair sjeiing te make tösse 'n klein maon en 'n groet stök vaan de ring. Begin 2011 waore 62 natuurleke maone en mäönsjes bekint. De groetste maon, Titan, is groeter es de kleinste planeet vaan us zonnestèlsel, Mercurius.

 

Eind jaore '70 en begin jaore '80 zien drei onbemande NASA ruimtesondes in de buurt vaan Saturnus gewees. In 1997 woort de ESA/NASA ruimtesonde Cassini-Huygens gelanceerd um Saturnus en de maone weier te oonderzeuke.

Pioneer 11 woort op 6 april 1973 gelanceerd en naderde Saturnus op 1 september 1979 tot op 21.000 km. Neve gegeves euver magnetische velde en straoling leverde Pioneer 11 de ierste gedetailleerde foto's vaan Saturnus en inkel maone.

Nao 'n bezeuk aon Jupiter naderde de Voyager 1 Saturnus op 12 november 1980 tot op 124.000 km. Dees missie leverde gegeves op euver de ring en de samestèlling vaan de atmosfeer vaan Saturnus en zien maon Titan.

Ruim 'n haaf jaor nao Voyager 1 kaom Voyager 2 op 25 augustus 1981 Saturnus 't korste bij um vervolges door te reize nao Uranus en Neptunus.

Op 15 oktober 1997 woort door de ESA en NASA gezamelek de Cassini-Huygens ruimtesonde nao Saturnus gesjik. Op 11 juni 2004 passeerde dit ruimtevaartuig de maon Phoebe en op 1 juli 2004 doorkruuste Cassini-Huygens de ring vaan Saturnus um vervolges op slechs 18.000 km langs de planeet zelf te raoze. De ierste gedetailleerde foto's vaan de maon Titan woorte op 27 oktober 2004 oontvaange.

Op 9 november 2006 woort 'n peersberiech oetgebrach boe-in melding woort gemaak vaan de oontdèkking vaan 'ne orkaanechtige störm op de zuidpool vaan Saturnus. D'n diameter vaan de störm bedreug oongeveer 8.000 kilometer en besleit daomèt oongeveer 2/3e van de diameter van de eerde. De störm raos mèt 'n vaart vaan 550 kilometer per oor zoonder z'ch te verplaotse.

Saturnus is mèt 't bloete ouch ziechbaar es 'n helder heldergeel "staar" die neet flikkert. De ring zien neet mèt 't bloete ouch te zien, mèt 'ne verrekieker is evels te zien tot Saturnus neet cirkelvörmig is. 'ne Kleine telescoop liet de ring al good zien. De sjeiinge tösse de ring weure ouch wel gebruuk um de kwaliteit vaan telescope te teste.

• ((en)) Saturnus Fact Sheet
• ((en)) The Nine Planets (de nege planete)
• Aofbeeldinge NASA

• Gedeiltes oet dit artikel zien aofkomstig oet de perskit vaan de Cassini-Huygens ruimtesonde vaan oktober 1997: https://web.archive.org/web/20041030074112/http://saturn.jpl.nasa.gov/news/press-kits/cassini.pdf

• Gehrels, T. en Shapley Matthews, M. (red.) Saturn, University of Arizona Press, Tucson, 1984
• Karttunen, H., Kröger, P., e.a. Fundamental Astronomy, New York: Springer, 5th edition, 2007, ISBN 3-540-34143-9.
• Lovett, L., Horvath, J., Cuzzi, J. Saturn: A New View, New York: Harry N. Abrams, Inc., 2006 ISBN 0-8109-3090-0.

 

Op de pazjena Category:Saturn (planet) van Wikimedia Commons zeen media gerelateerd aan dit óngerwerp te vènje

't Zonnesjtèlsel
De Zon · Mercurius · Venus · Aerd · Mars · Ceres · Jupiter · Saturnus · Uranus · Neptunus · Pluto · Haumea · Makemake · Eris
Planete · Dwergplanete · Maone: Aerds · Martiaans · Joviaans · Saturniaans · Uraniaans · Neptuniaans · Plutoniaans · Haumeaans · Eridiaans
Ring: Joviaans · Saturniaans · Charikloaans · Chiroaans · Uraniaans · Neptuniaans · Haumeaans
Klein lichame:   Meteoroïde · Asteroïde/Asteroïde maone (Asteroïdegordel) · Centaure · TNO's (Kuiperreem/Verstruide sjief) · Komete (Hillswolk · Oortwolk)