Róslandj

Dit artikel is in mierder Limburgse dialekte gesjreve. Perbeer estebleef waal mer ei dialek per alinea aan te hauwe.

Róslandj (Róssis: Росси́я, sjpraek oet: Ras-SIE-jaa), offesjeel: Róssise Fidderasie (Росси́йская Федера́ция, sjpraek oet: Ras-SIEJ-skajaa Fe-dye-RAA-tsie-jaa) is 'n transcontinentaal landj in Eurazië. Mit 17.075.200 veerkantje kilomaeter is Róslandj 't groetste landj in de welt, besjlaonentaerende mie es ein achste van 't bewoend gebeed op Aerd, en mit mie es 146,6 miljoon luuj 't 9e meis bevoukte gebeed. Europees Róslandj is 't meis bewoende en geürbaniseerde deil van 't landj mit 77% van de poppelasie. De huidsjtad is Moskou en is ein van de groetse sjtae van de welt – anger urbaan centra zeen Sint Petersburg, Novosibirsk, Ekaterinburg, Sotsji en Smolensk.

't Landj is èlf tiedzones groet en besjleit väölderleij geografische landsjappe. Van 't naordweste pès zuudoeste deilt Róslandj grenze mit Naorwaege, Finlandj, Eslandj, Letlandj, Lithouwe en Pole (alletwieds mit de enclave Kaliningrad), Wit-Róslandj, Oekraïne, Georgië, Sjina, Azerbeidzjan, Kazachstan, Mongolië en Naord-Korea. 't Deilt maritime grenze mit Japan aan de Zie van Okhotsk en d'n Amerikaanse sjtaot Alaska euver de Beringsjtraot.

De nasjenaal historie begint mit de Oes-Sjlave, die opkaomde es 'n herkinbaar gróp tösje d'n derde en achste iew n. Chr. De middeliewse sjtaot Rus woort in de negende iew opgerich en geregeerd door de Verjaagse kregerselite en häör sjtamme. In 988 woort 't christendom, laterhaer de róssis-orthodoxie, euvergenomme vanoet 't Byzantiens Riek, woemit de synthesis begos van Byzantiense en Sjlavische kulture es de bepaolers van de Róssische kultuur in 't naeks millennium. Rus' verratelde oetènteliks in 'n nómmer kleiner sjtäötjes; de meiste Rus' leng woorte gekasseerd door de Mongole in de dertiende iew. 't Groetvorsedom Moskou begos ziech lansem aan te bènje mit ómligkend vorsedomme en zien onaafhenkelikheid te herwinne van de Mongoolse Gouwe Horde, en woort 't kultureel en polletik euverheersend naolaotesjap van 't Kievs Riek. In de achtiende iew haw de nasie ziech hiemelsbreid geëxpandeerd door beziegke, annexere en explorere pès 't Róssis Riek, wat ’t driede groetste riek in historie waor en oetlempde van Pole in 't weste bis Alaska in ’t oeste.

Gevolg door Róssise Rivvelusie in 1917 woort de Róssise Soviet Fideratieve Sósjelistise Rippebliek de groetse en leijenden deilsjtaot van de Sovjet-Unie, 't ierse offesjeel sósjelistisch land op de welt. De Sovjet-Unie sjpeelde 'n groete rol, mesjiens waal de groetse rol, in de euverwinning van de geallieerde in de Twiede Weltoorlog, en woort daonao ’n biegaevende weltmach en viejand van de VS ónger de Kauwen Oorlog. In de Sovjettied beleefde de Rósse e paar van de meis wichtige technologise prestasies van de twintigste iew, inclusief de welts ierste zelfgemaakde sattelit (de Spoetniek) en d'n ierste minsj in 't universum, Joerie Gagarien.

De Sovjet-Unie veel in 1991, deiloetmakentaere van de val van communisme in gans Europa. Daonao woort de Róssise Fiderasie opgerich. Boris Jeltsin woort d'n ierste prizzedent van Róslandj. Hae bleef prizzedent bis 1999 en woort opgevolg door Vladimir Poetin. Hae is nog loeter prizzedent, al waor hae tösje 2008 en 2012 premier ónger prizzedent Dmitri Medvedev.

Aan 't ènj van 1990 waor de Sovjet-Unie de twiede groetse ikkenomie in de welt, haw zie de groetsten armee en ’t groetste deil massadestructiewaopes. Nao de deiling vaan de Sovjet-Unie in 1991 versjiende veerteen ónaafhenkelike rippeblieke op de kaart. Es de groetse, meisbevoukde en ikkenomisch meis óntwikkelde rippebliek van die veerteen, Róslandj, of de Róssise Soviet Fideratieve Sósjelistise Rippebliek, woort de Róssise Fiderasie en zie woort biegegaeve es de offesjelen opvolger van de Sovjet-Unie.

De nuie president Boris Jeltsin meinde de Russe mèt 'shocktherapie' tot de merreteconomie te bringe: bekaans vaan d'n einen op d'n aandere daag woort 't land 'ne kapitalistische staot nao Amerikaans veurbeeld. Dit had groete oongeliekheid en greujende ermooj tot gevolg, die in 1998 culmineerde in 'ne groete crisis. Ouch woort 't oonrösteg in de deilrippublieke vaan de Kaukasus, in 't bezunder Tsjetsjenië, wat in gewaopenden opstand kaom. De boetelandse politiek teikende ziech door gooj relaties, zeker ouch mèt 't weste.

Wie Jeltsin ziech mèt Aajdjaor 1999 mèt 'n slechte gezoondheid tröktrok, volgde ziene premier Vladimir Poetin häöm op. Heer regeert 't land tot op dezen daag, al had tösse 2008 en 2012 Dmitri Medvedev 't presidentsamb umtot de groondwèt (nog) gein drei termijne achterein touwleet. Poetin woort al gaw populair umtot heer de economie deeg greuje en Tsjetsjenië (mèt extreem geweld) pacificeerde. Nao e paar jaor evels woort zien regering merkbaar otocratischer. Zeker nao 2010 woort de vrijheid vaan expressie ummer mie beperk, en diverse politieke tegestanders woort vermaord of nao 't straofkamp gesjik. Tege 2022 waor de vrije peers gans verdwene en alle oppositie de facto illegaol. Ouch boetelands had heer 'n agressieve politiek: aanders es Jeltsin zaog heer de ziech oetbreiende NAVO es 'n bedreiging en perbeerde heer Rusland zienen invlood in de naoberlen - veural de aw Sovjetrippublieke - herstèlle. In 2008 veurde heer d'n iersten oorlog, in Georgië, boebij heer Abchazië en Zuid-Ossetië in zienen invlood brach. In 2014 volgde diverse operaties in de Oekraïne: de Krim woort formeel geannexeerd, en in 't ooste vaan 't land leet heer twie oonerkinde marionèttestäötsjes oontstoon, de 'volksrippublieke' Donetsk en Loehansk. Begin 2022 góng heer euver tot invasie vaan de Oekraïne. De bei volksrippeblieke en aander gebiede in 't zuie en ooste vaan de Oekraïne woorte in 't naojaor vaan 2022 bei Rösland gevoeg. De invasie heet groete gevolge veur de demografie vaan Rösland, in 't bezunder die vaan etnische minderhede. Rilletief väöl seldaote die sterve aon 't front koume oet erm regio's, wie Boerjatië en Dagestan. Wijer heet de oorlog geleid tot emigratie vaan hoonderddoezende joong en hoegopgeleide Rösse.

De ikkenomie van Róslandj is de twelfde in de welt volges ’t nominaal Bruto Bènnelènjs Perduk (BBP) en 't zèsde in koupkraf in 2015. Róslands extensieve energiesjprunke zien de groetse reserves in de welt, wat Rósland de groetse producer van olie en natuurlek gaas. 't Land is de viefde nucleaire force. Rósland is 'ne groete force en e permenent lid van de Vereinigde Nasies Veiligheidsraod, de G20, de Raod van Europa, Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC), de Shanghai Cooperation Organisation (SCO), de Orgenesasie veur Veiligheid en Samewirking in Europa (OVSE), de Weltshanjelorgenesasie (WHS), Gemeinsjap van Ónaafhenkelikke Sjtaote (GOS), Kollektief Veiligheidsverdraagorgenesasie (KVVO) en ei van de vief lede van de Euraziatische Ikkenomise Unie (EAIU), same mit Armenië, Wit-Róslandj, Kazachsjtan en Kirgizië.

Nao de invasie van 2022 woorte Róslandj zjwaor ikkenomische sancties opgelag. Me meintj det die de economie zier hel gaon rake.

Rusland is oonderverdeild in 85 federaol subjekte; dit is mèt de Krim en Sebastopol (in 2014 geannexeerd respectievelek es otonoom rippubliek en federaol stad, meh door de internationaol gemeinsjap neet es Russisch gebeed erkind) mètgerekend. De aard en titels vaan die deilgebede löp oeterein, nao gelaank de bevolkingssamestèlling en de historie.

In de ierste plaots kint me 46 oblaste. Dit zien neet väöl mie es provincies, al höbbe ze in de regel d'n umvaank vaan e flink land; ze weure in mierderheid bewoend door etnische Russe. Dat gèlt ouch veur de kraji (regio's), boe 't 'rs nege vaan gief. De kraji weure veural nog um historische reies zoe geneump; ze ligke in de periferie, in gebeed wat Rusland oets es zien kolonies besjouwde (en neet es deil vaan 't eigelek Rusland), en zien dèks e stök groeter en dunner bevolk. Wel wezelek aanders zien de 22 rippublieke, die allemaol geneump zien nao 'n etnische gróp. Soms is de titulair bevolkingsgróp ouch in de mierderheid; dèks evels höbbe ziech in de loup vaan de jaore zoeväöl etnische Russe in dit gebeed gevesteg tot die de mierderheid vörme. De rippublieke mage hunnen eige groondwèt en hun eige officieel taol hantere. Bepaolde volker in 't noorde weure neet belaankriek of talriek veur hun eige rippubliek gevoonde; daoveur gief 't de veer otonoom distrikte (okroegy). Oersprunkelek vele die oonder de kraji, meh in 1990 woorte ze daovaan aofgesjeie. Wijers gief 't ein otonoom oblas, 't Joeds Otonoom Oblas. Ziene status is mèt de otonoom distrikte te vergelieke. Drei stei, te weite Moskou, Sint-Petersbörg en Sebastopol, höbbe de status vaan stads(deil)staot en valle dus neet oonder 'n oblas of rippubliek.

De otonoom rippublieke zien:

Sinds 30 november 2022 claimp Rusland ouch de Oekraïense oblaste Loegansk, Donjetsk, Zaporizja en Cherson. Die claim weurt internationaol neet erkind; daobij heet Rusland (situatie begin oktober 2022) euver geine vaan die oblaste de ganse controle.

Op federaol niveau is Russisch de officieel taol. In de deilrippublieke weure ouch aander taole gesproke, die dao, ummer neve Russisch, d'n officiële status höbbe. Tataars is de groetste minderheidstaol.

• Ingelse Wikipedia – euvergezat nao 't Algemein Gesjreve Limburgs mit dank aan d'n digitalen diksjenaer Algemeen Limburgs Woordenboek (Woordenboek van het AGL) (2001) van sjtiechting Limburg Huis: https://web.archive.org/web/20170201210548/http://www.limburghuis.nl/Interact/menu_wdb.html