Hoescavia

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Remunjs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De hoescavia (Cavia Porcellus) is 'n knaagdier det waorsjienlik rondj de 3000 jaor geleje door de Inca's is gedomesticeerd. De hoescavia is de meis veurkómmende cavia. Ten onrechte wörd de cavia waal 'ns marmot genömp. 'ne Angere naam veur de cavia is guinees vèrkske.

Cavia's waerde veur 't eers gedomesticeerd door de Inca's in wat noe Peru is. Oet genetisch ongerzeuk bliek det dit waorsjienlik maar eine keer is gebeurd, omstreeks 3000 jaar geleeje.

Cavia's zeen in Peru, Bolivia en Ecuador nog steeds 'n belangriek dier om te aete, dae duk in hoes wörd gehaoje. 't Bees wörd ónger angere geveurd mit aetesrester van 't gezin, ongeveer wie in Europa vreuger kippe of vèrkes waerde gehaoje. Ónger de naam cuy (spraek oet es koej) wörd 't noe nog oppe mert gereusterd en verkóch. Cavia's vorme 't hoofmenu op sommige trouwfeeste in Peru en vervulle bie traditionele genezingsrituele de rol van opvanger van kwaoj geister. De traditionele geneesher gebroek 't beeske, leefs zwart van kleur, om euver 't lichaam van de patiënt te haole, de cavia nömp euver wat d'r verkeerd is mit de patiënt. De geneesheer bekiek vervolgens de ingewenj van de geslachte cavia en kin hie door bepale wat d'r verkeerd is mit de patiënt.

Nederlandse en Ingelse henjelere introduceerde waorsjienlik cavia's in Europa, woor ze al snel es exotisch hoesdier populair waerde. Keuningin Elizabeth I van Ingelandj haj zelf ouch 'ne cavia.

Cavia's zeen gein vèrkes en ze kómmen ónneet oet Guinea. Woróm cavia's den dóch es 'vèrkskes' waere betiteldj is neet zieëker meh dit haet waorsjienlik te make mit de piependje en knorrendje geluier die ze frequent make en mit de gedrónge lichaamsvorm. Anger luuj zègke det 't kömp doordet cavia's óngeveer es vèrkskes smake. In bekans eder spraok kömp vèrke trögk. 'Guinees' wuuertj volges sommige aafgeliedj van 'ne guinea. Dit is 'n aaj Ingelse muntj van 21 sjèlling, wat in daen tied waal 'n vorstelik bedraag woor óm zelfs veur 'n exotisch hoesdier te betale. Anger luuj dinke det 'Guinees' aafkömp van 'Guyana' (wie in Frans-Guyana, e buurlandj van Suriname) meh die benaming woort nag neet gebroek wenne cavia óntdek woort; weer anger luuj wieze d'r óp det sjeper, van Zuud-Amerika trögkreizendj, döks ieës nao Guinea vore.

Cavia's zeen veur knaagdere aan de groeate kantj, ze waege tösse 500 en 1500 gram en waere 25 à 30 cm lank. De wilje vorm blief get kleinder, toet 700 gram. Veur de meiste gedomesticeerdje bieëster geldj det ze groeater zeen es häör wilje saortgenoeate. Cavia's waere gemiddeldj e jaor of 5 aad, maximaal circa 8 jaor. 't Zeen sociaal bieëster, die in 't wildj in gruupkes laeve bestäöndje oet ein menke, 'n aantal vröikes en de jónge.

d'r Wuuertj gezag det cavia's neet ech atletisch zeen: springen en klömme geit häör neet zoea gemekkelik aaf, meh sommige cavia's springen en rènne waal dore kooi. 'ne Cavia dae van 'ne maeter huuegdje óppe gróndj vèltj kin ernstig inwenjig letsel óploupe. In 't wildj laeve cavia's óppe graasvlakdje en slaope ze in hole die ze zèlf make. Ouch nömme ze waal 'ns hole van anger bieëster euver. Ze aeten in 't wildj veural graas en plantjaerdjig materiaal det veur de meiste anger bieëster lestig vertaerber is. Dit aete bevatj weinig energie, zoeadet cavia's e groeat deil van d'n daag mótten aete. Ze producere daodoor ouch constant keutele. Cavia's zeen 't actiefs in de ochtendj- en aovendjsjemering. Ze höbbe door de plaatsing van häör öig e good euverzich van häör ómgaeving en van d'n hieëmel, óm roufdere en roufveugel rasj óp te mèrke, mer kinne neet zeen waat zich zjuus ónger häör naas bevindj: häör aete vinje ze óp de geur en óp de tas. Es ze waere ópgesjrik haje ze zich döks doeadstil óm neet te waere ópgemèrk, meh ze kinnen ouch mit verrassendj groeate snelheid en lenigheid dekking zeuke. In 't wildj drinke cavia's hieël weinig; graas bevatj genóg vóch veur häör. Hoescavia's mótte waal ömmer vers drinkwater toet häör besjikking höbbe.

'ne Cavia haet twieë snietenj baoven en ónger. Hae haet ouch 'n diasteem (ruumdje tösse de snietenj en kieze) en achter in de bek veer kieze, links en rechs, baoven en ónger; in totaal 20 elemente. Alle tenj en kieze gröie 't gans laeve door. Daomit wuuertj slietage van 't gebit door 't väöle knabbele gecompenseerdj.

Mit de miens en de chimpansee haet de cavia gemein det t'r neet zien eige vitamine C kin make. De cavia mót dit dus in zie voor kriege.

'ne Cavia kin in gevangesjap óngeveer 4 toet 7 jaor aad waere. Oetzönjerlike gevalle van cavia's die euver de tieën jaor waere zeen echter bekindj. Zjuus wie bie anger hoesdere geldj det wiejer doorgefókdje rasje gemiddeldj minder hoeag laeftiejer bereike.

Cavia's aete van häör eige óntlasting (coprofagie); dit is normaal en noeadzakelik veur häör spiesvertaering. Dit gedraag is meugelik 'n aanpassing aan de maotige vertaerberheid van häör normaal dieet, zoea es ouch de herkauwers dao häör eige meneer veur höbbe gevónjen in de vorm van mieëder mage en herkauwe van 't voor. Es cavia's keutele aete nömme ze dees meistal drek oet de anus. Dees keutele höbbe 'n anger, zaachter consistentie es de normaal, druuege en stevige oetwèrpsele. Hie is echter weinig systematisch óngerzeuk nao gedaon; hypothese zeen ónger angere det hiemit de dermflora óp piel wuuertj gehaajen en det in de derm óntstäöndhe vertaeringsproducte en door bacterië geproduceerdje vitamines baeter ópgenómme waere.

Cavia's höbbe 'n oetgebreid assortiment aan óngerlinge communicatie. Väöl van dees communicatie is vocaal. Inkel waorgenómmen oetinger zeen:

• 't "fluiten", 'n hoeag hel reiks van piepgeluide die waere gemaak óm aandach te trèkke. In 't wildj rope ze einanger hiemit en taenge luuj make ze dit geluid óm aete te vraoge.
• Zaach piepkes, óp 'n babbelendje meneer. Dit is meistal 'ne blieje cavia dae luuet weite det t'r d'r is.
• Kreunendj piepe. 'n oeting van pien of óngemaak.
• 't "brrrrr"-geluid. Meistal gepaardj mit 'n trillendj lichaam. Dit kin versjillende dinger beteikene. Cavia's die einanger perbere te versiere make dit geluid taengenein, mer ouch menkes die einanger wille intimidere doon dit taengenein. Ouch is dit gedraag vasgesjteld bie cavia's die allein mit einanger spele. Miense kinne dit geluid veural van cavia's die gekäördj waere. Soms make cavia's dit geluid es ze 'n hel of hoeag geluid huuere.
• Mit de tenj klappere. 'n Teike van boosheid of angs.
• Mit de tenj knarse. De cavia haet zin in get lekkers.
• Tjielpe. Dit geluid is nag e mysterie, meh sjientj e teike van stress te zeen. Zieëkerheid is hie nag neet euver.
• "Popcorne". De cavia rèntj en maak gekke sprónge wobie soms de kop wuuertj gesjödj of abrup in de lóch van richting wuuertj verangerdj. Dit is e teike det de cavia hieël blie is. 't Liek hieël väöl óp 't bókke waat paerd doon es ze blie zeen.

Sommige cavia's kinne sjootzindelik waere. Nao maote 'ne cavia vólwasje wuuertj, kin d'r besloete det de sjoot gein gooj wc is en perbeertj t'r signale aaf te gaeve det t'r eweg wiltj. Dit oet zich döks in inèns ónrustig gedraag, piepe of zaach in de vinger biete.