Arte románica

 

Dende o século VIII, unha serie de acontecementos históricos son os que posibilitarán a renovación e expansión da cultura europea: a suba ó trono de Francia dos Capetos, a consolidación e difusión do cristianismo, o inicio da Reconquista na Península Ibérica e, fundamentalmente, o nacemento das linguas románicas, son os fitos que marcan ese rexurdir. Así a todo, a arte non acadará unha formulación coherente ata que é superado o ano 1000, cando unha corrente de vitalidade e expansionismo, tanto económico como cultural, apodérase das sociedades occidentais, que van sufrir un importante crecemento demográfico, vesándose novas terras e abrindo antigas rutas de comercio, que posibilitasen os camiños de peregrinación. Toda Europa será invadida por unha auténtica febre construtiva; conseguírase formular unha arte capaz de representar a toda a cristiandade: o Románico.

 

O termo románico, como concepto que define un estilo artístico, foi utilizado por primeira vez en 1820 por Charles de Gerville, considerando con este termo toda a arte que se realiza anterior ó estilo gótico dende a caída do Imperio Romano; e por analoxía ó termo xa coñecido de linguas románicas, a arte románica sucedía á arte antiga tal e como as linguas románicas eran as sucesoras do latín. Posteriormente, a acepción de arte románica foise restrinxindo e pasou a designa-la arte desenvolvida en Occidente entre os séculos XI e XII, aínda que aínda hoxe seguen as controversias para determinar con exactitude a amplitude de espazo e tempo que abrangue este estilo.

Na definición desta primeira arte europea é fundamental a reforma monacal realizada pola orde cluniacense, como resultado dunha revisión en profundidade das comunidades beneditinas. O mosteiro de Cluny, fundado no ano 930, convértese no gran centro difusor a reforma, atinxindo rapidamente unha grande expansión e conseguindo que a través dos seus mosteiros a arte románica se difundise por todo o mundo cristián europeo. Antes de que a orde de Cluny capitalizase e estendese esta arte románica, xa a había en Italia, na rexión de Como, e en España, en Cataluña (Lleida, Xirona e Barcelona) e Aragón (especialmente na provincia de Huesca), o que se denomina o primeiro románico. Os mestres de Como, cos seus aparellos de albanel, a súa estrutura de igrexa dunha nave e as súas populares bandas lombardas, así como os primeiros abovedamentos das igrexas catalás, sentaron bases sólidas para un rico desenvolvemento da arquitectura románica.

• Pedra escuadrada pero non puída.
• Cabeceiras de semitambor adornadas con arcos e bandas ritmicamente dispostas.
• Os templos cóbrense con bóvedas pétreas de canón e forno.
• As naves son máis amplas e elevadas, ó menos en comparación con antigos edificios prerrománicos.
• Empréganse os piares como sustentación.
• Non hai figuración escultórica.

A época dourada do estilo pola súa calidade e beleza (Románico pleno), esténdese na última metade do século XI e a primeira do XII, procedente de Francia e transmitido fundamentalmente en torno do Camiño de Santiago.

 

• Escultura en fachadas.
• Portas.
• Xanelas.
• Canzorros.

Durante a segunda metade do século XII e a primeira metade do século XIII, a medida que as solucións arquitectónicas se afianzan e melloran, xorde o tardorrománico.

 

Algunhas características da pintura e escultura románica son as figuras contranaturais, esquemáticas e hieráticas; corpos desproporcionados, carencia total de perspectiva; e personaxes superpostos, estáticos, frontais e perfectamente simétricos. Estas características esconden detrás unha complexa linguaxe iconográfica, comprensíbel no contexto da sociedade e as crenzas da Alta Idade Media.^[2]

O Cristo crucificado atópase sereno e sen dor, impasíbel ao tormento; Deus pintado nas ábsidas é sobrenatural, xuíz das accións humanas e soberano universal; María coma Trono da Sabedoría equipárase coa institución da igrexa, medianeira entre Deus e as persoas. Os ollos e as mans humanas, aquilo considerado máis espiritual, adquiren dimensións desproporcionadas... Este contranaturalismo é intencionado e representa a realidade verdadeira e transcendente de Deus, fronte ao mundo natural, só aparencia imperfecta daquilo que é divino (neoplatonismo).^[2]

A pintura ten os mesmos temas iconográficos que a escultura. Pero, amais, achamos as ilustracións de libros que aparecen para comentar os textos, coma o Beato de Liébana.

Hai tamén pintura mural, inda que se conserva mal e hai pouca. Mais a pintura foi moi importante, posto que todos os edificios debían de estar policromados. A pintura situábase preferentemente no interior. A ábsida principal era o centro organizador do programa iconográfico. Pintáronse, amais, os arcos e os muros.

Entre os temas predominantes hai: o tetramorfo, o pantocrátor, os apóstolos e os santos. Nos muros, atópanse os temas narrativos, tanto do Antigo coma do Novo Testamento, mais tamén aparecen as vidas dos santos, sobre todo se teñen relación co camiño que os fieis teñen que percorrer para obter a "salvación".

 

Igual que a escultura, a pintura ten unha clara función docente, e un marcado carácter simbólico, amais de estético. Áchanse o mesmo tipo de convencionalismos: frontalidade, carencia de volume e profundidade, formas xeométricas e esquemáticas, adaptación ao marco arquitectónico, contranaturalismo e hieratismo, inda que isto se compensa cunha grande expresividade das figuras.

Ten unha grande influencia da arte bizantina. predomina o debuxo, con liña gorda, cores planas e sen volume. O espazo créase pola distribución das figuras no espazo. A técnica máis utilizada é a do fresco, que require certa preparación do muro: o estucado. As cores tamén poden aplicarse ao templo. Dada a amplitude dos muros, a composición da escena adquirirá unha importancia singular. Tamén se pintou sobre unha mesa para poñer nos altares. A composición seguía as convencións do relevo.

Na pintura románica sobresae a miniatura. A miniatura está feita por xente letrada, pensada para decorar libros, para a xente que sabe ler, pero non ten a intención didáctica das outras obras. Frecuentemente, créanse modelos que despois aparecen en murais e mesas. Píntanse biblias, libros de horas, vidas de santos, libros científicos etc. Nestes, as miniaturas ocupan as marxes dos follas, a xeito de viñeta, páxinas cheas e as iniciais do comezo do texto.

 

Todas estas características responden a dúas «leis» expostas polo historiador da arte Henri Focillon: a lei de adaptación ao marco e a lei do esquema xeométrico, válidas tanto para a pintura coma para a escultura medievais. A primeira fala da necesaria adaptación das figuras aos espazos arquitectónicos que as acollen; e remite á idea que arquitectura, pintura e escultura forman un todo que ten como obxectivo difundir a mensaxe das Sagradas Escrituras.^[2] A segunda refírese á lóxica xeométrica intrínseca que teñen as figuras do románico: estas son simétricas, toman formas e composicións parecidas a cadrados, triángulos, círculos ou cruzamentos... unhas formas que non son, en absoluto, de balde.^[2]

As formas e proporcións axústanse a unha orde xeométrica racional, unha orde divina que pouco ten que ver coa natura e a realidade material dos seres humanos.^[2] A pintura románica, polo tanto, non está concibida para un goce sensible, senón que se dirixe ao intelecto mediante esquemas racionais. Tal como apuntan algúns historiadores, para apreciar a beleza desta arte, onde nada se deixa ao azar e a iconografía é máis complexa do que se se pensa, hai que desprenderse da forma de pensar «positivista» contemporánea.^[2]

 

A arte románica espallouse dende Francia ao resto da Europa occidental a partir do século XI. O estilo chegaría á Península Ibérica da man do Camiño de Santiago cuxas vías principais confluían en Compostela, vila onde se dirixían milleiros de peregrinos de toda Europa que viñan a loar a suposta tumba do apóstolo Santiago. A data de chegada do estilo a España é aproximadamente entre o século XI e comezos do XII.

Algunhas das principais paradas do Camiño, serían as primeiras en desenvolver este estilo, erixíndose igrexas, catedrais e mosteiros, como a catedral de Jaca, a igrexa monástica de San Martín de Frómista, a basílica de Santo Isidoro de León e as primeiras pedras da catedral compostelá.

A época de expansión do estilo pola península, coincide coa ocupación musulmá, desenvolvéndose deste xeito o Románico pola parte setentrional da península, non ocupada polos mouros. As principais mostras desta arte pódense atopar por toda a xeografía do país, destacando, xunto a catedral compostelá os mosteiros medievais da Ribeira Sacra onde se poden atopar numerosos mosteiros románicos entre as provincias de Lugo e Ourense.

 

 

A principal obra románica da provincia da Coruña e toda Galicia é, sen dúbida, a catedral de Santiago de Compostela. Non existen dúbidas do importante papel que exerceron as peregrinacións, que, ao longo do camiño tiñan como obxectivo chegar á tumba do apóstolo, para o florecemento do estilo románico en Galicia. O nacemento da catedral de Santiago de Compostela ten a súa orixe nestas peregrinacións, sendo reedificada en diversas ocasións durante o período románico. Na cidade de Compostela, destacan xunto á catedral como exemplos de arte románica a colexiata de Santa María a Real do Sar e a igrexa de Santa María de Salomé.

Xunto á capital administrativa galega, destaca como centro da arte románica o Golfo Ártabro, ademais da cidade da Coruña e os seus arredores, lugares no que se atopan algunhas das mellores mostras do románico galego na provincia.

 

Na Golfo Ártabro destacan como exemplo a igrexa de San Xoán de Vilanova (Betanzos), a igrexa de San Miguel de Breamo (Pontedeume) e a igrexa do Mosteiro de San Martiño de Couto) na parroquia de Xuvia, no concello de Narón. A primeira trátase dunha igrexa pertencente ao románico primitivo, entroncado co prerrománico asturiano e o románico lombardo^[3]. A segunda foi cabeza dun pequeno mosteiro de cóengos regulares agostiños, amparados por Fernando II (1157-1188), mantida ata comezos do século XVII. Tralo cal pasou a ser priorado, e posteriormente, ermida a cargo da parroquia de Vilar. Semella estar relacionada co mundo Templario, aínda que non existen datos que o confirmen ^[4]. A terceira pertence ao Mosteiro de San Martiño do Couto, e constitúe un dos mellores exemplos do románico tardío na provincia^[5]. Na área metropolitana da Coruña destaca a Igrexa de Santa María no concello de Cambre, único exemplo rural do románico compostelán, e, no concello da Coruña as igrexas de San Vicente de Elviña, a Igrexa de Santiago (segunda metade do século XII), a igrexa máis antiga da cidade (segunda metade do século XII), a Real Colexiata de Santa María do Campo de influencia románica tardía (séculos XIII e XIV).

 

Na provincia de Lugo, destacan como centros da arquitectura románica a Mariña Luguesa, e os arredores da capital provincial, ademais da beira luguesa da Ribeira Sacra. Sendo estas dúas últimas as que presentan máis monumentos románicos.

Dentro da Mariña Luguesa, destacan como exemplos arquitectónicos románicos a Basílica de San Martiño no concello de Foz e a de Santa María do Campo en Viveiro. As dúas igrexas son representantes de diferentes períodos románicos. A primeira, de orixe prerrománica é orixinaria do século VI, mais foi reedificada entre os séculos X e o XII, sendo pechadas as súas naves no XIII. Débese salientar que foi a primeira catedral construída no sur de Europa^{[Cómpre referencia]}. As obras principais deberon ter lugar entre o ano 925 e o 944.

A Igrexa de Santa María do Campo de Viveiro, catalogada como monumento nacional, pertence ao románico tardío galego (séculos XII e XIII). Como adoita acontecer noutras igrexas románicas, as súas torres, barrocas, foron engadidas entre os séculos XVIII e XIX. No século XVIII, foille engadida á dereita da igrexa unha capela adicada á Virxe do Rosario. No seu interior, atópanse varias reliquias de Roma xunto a unha cruz procesional do século XVI.^[6]

Na capital da provincia destaca a catedral de Lugo. A catedral foi mandada construír no ano 755 polo bispo Odoario, mais as deficiencias de construción e os asedios das guerras fixeron que no primeiro terzo do século XII se achase o edificio nunhas condicións tales que obrigaron ao bispo Pedro III co seu cabido e outras persoas notables da cidade a concertar en 1129 co mestre Raimundo a construción dun novo templo conforme ao estilo arquitectónico entón imperante, o románico, sendo rematada no ano 1273.

Trala súa construción o edificio foi reformado en diversas ocasións. A pesar das reformas, o interior do templo é basicamente dun estilo románico tardío. Pertencen á arquitectura románica os paramentos verticais e a bóveda da nave do cruceiro, ademais da maior parte da naves maior, laterais e triforio, cuxas bóvedas foron restauradas no século XVIII, ademais da porta norte, que se atopa acubillada por un soportal gótico no que se atopa un tímpano. Na catedral están presentes tamén outros estilos como o gótico (primeiro corpo da torre das campás 1570, o nártice ou pórtico norte 1510-1530, primeiro corpo da capela maior e as capelas do deambulatorio agás a central, así como as capelas de Santo Domingo dos Reis 1370 e San Froilán 1480), o barroco (sancristía 1678, a sala capitular e os seus arredores 1683, o claustro 1714 e a capela central do deambulatorio, chamada dos Ollos Grandes 1726) e o renacentista (segundo corpo da capela maior, a actual capela de San Foilán e a fachada, obra da segunda metade do século XVIII).

 

 

Grazas ao paso do camiño de Santiago polo parte meridional da provincia, pódense atopar numerosas mostras románicas froito da influencia do estilo nos templos da área.

Unha localidade que destaca polas súas igrexas románicas é Sarria, concello onde se atopan as igrexas de Santa Mariña e Barbadelo. A igrexa de Santa María destaca polo senlleiro tímpano da súa portada na que se amosa a Cristo coroado en posición de bendicir, rodeado de dúas árbores de seis follas rematados por cruces gregas^[7]. A de Barbadelo, monumento nacional, destaca pola súa torre e planta, datadas do século XII.

No sur da provincia, destacan tamén a Igrexa de Vilar de Donas na parroquia de Vilar de Donas, no concello de Palas de Rei, polo que transita o Camiño Francés a Santiago. A igrexa, orixinalmente monástica, foi declarada Monumento Histórico Artístico no ano 1931.^[8]

A fundación do mosteiro atribúese a tradición a unhas donas (representadas nas pinturas góticas da capela maior), co que se explicaría o topónimo. En realidade, o seu fundador foi Arias Pérez de Monterroso, a mediados do século XII. A porta da igrexa do Mosteiro de Vilar de Donas é das máis fermosas do románico lugués^[9]. A igrexa de San Nicolao de Portomarín no concello do mesmo nome, foi erixida entre os séculos XII e XIII.

A igrexa de Portomarín constitúe un dos edificios románicos máis destacados de toda Galicia, debido á altura dos seus muros e ameas que lle dan a súa característica forma. Así mesmo a igrexa destaca tamén polos seus dous rosetóns e as súas tres portadas, decoradas con motivos relixiosos de simboloxía románico pertencentes ao románico tardío. Na actualidade o edificio atópase nunha localización diferente á orixinal, xa que, debido á construción dun encoro, o santuario de Portomarín tivo que ser transportado pedra a pedra xunto á vila de Portomarín.

• Arquitectura románica
• Arquitectura románica en Galicia
• Arte románica en Asturias
• Escultura románica

• Románico Digital (en castelán)