Irlanda

Irlanda

Éire (ga) Ireland (en)
Bandeira Brasón
Himno	Amhrán na bhFiann
Epónimo	Illa de Irlanda
Localización
53°N 8°O / 53, -8
Capital	Dublín
Contén a división administrativa	Condado de Carlow Condado de Cavan Condado de Clare ../... 30+
Poboación
Poboación	5.149.139 (2022) (73,77 hab./km²)
Lingua oficial	lingua irlandesa lingua inglesa
Xeografía
Parte de	Unión Europea Espazo Económico Europeo Europa do norte
Superficie	69.797 km²
Punto máis alto	Carrauntoohil (pt) (1.038,6 m)
Punto máis baixo	North Slob (en) (−3 m)
Comparte fronteira con	Reino Unido Irlanda do Norte
Datos históricos
Precedido por	Estado Libre Irlandés
Creación	29 de decembro de 1937
Organización política
Forma de goberno	república Estado unitario
• Presidente	Michael D. Higgins (2011–)
Órgano executivo	Goberno Irlandés
• Taoiseach	Simon Harris (2024–)
Órgano lexislativo	Parlamento de Irlanda ,
Máxima autoridade xudicial	Supremo Tribunal da Irlanda (pt)
Membro de	Agência Internacional de Energia (pt) Organización Mundial da Saúde Nordic Battle Group (en) ../... 31+
PIB nominal	504.182.603.276 $ (2021)
Moeda	euro
Identificador descritivo
Fuso horario	UTC±00:00, horario estándar
Dominio de primeiro nivel	.ie
Prefixo telefónico	+353
Teléfono de emerxencia	112
Código de país	IE
Código NUTS	IE
Sitio web	gov.ie

Irlanda^[1] ( pronunciación (axuda · info)) (en irlandés: Éire, [ˈeː.ɾʲə] (AFI),  escoitar; en inglés: Ireland, [ˈaɪərlənd] ou [ˈɑrlənd] (AFI),  escoitar), oficialmente República de Irlanda ( pronunciación (axuda · info)) (en irlandés: Poblacht na hÉireann; en inglés: Republic of Ireland) é un país do noroeste de Europa que forma parte da Unión Europea (UE). A súa capital é Dublín (en irlandés: Baile Átha Cliath e en inglés: Dublin). No ano 1949 declarouse o estado irlandés como a República de Irlanda (en inglés Republic of Ireland, en irlandés: Poblacht na hÉireann). Ás veces chámaselle coloquialmente a Illa esmeralda, facendo referencia á intensa cor verde dos campos irlandeses. Está no centro e sur da illa de Irlanda e ocupa a maior parte.

A Illa de Irlanda é polo seu tamaño a terceira illa de Europa e a vixésima do mundo. Atópase ao noroeste da Europa continental, no lado occidental do Mar de Irlanda, ao oeste da illa de Gran Bretaña, e atópase rodeada por centenares de illas menores e illotes. Dous países posúen soberanía sobre a illa, a República de Irlanda, un país independente, que ocupa aproximadamente cinco sextas partes da illa, e Irlanda do Norte, unha rexión administrativa do Reino Unido, que ocupa a sexta parte restante, no extremo nororiental da illa.

A illa de Irlanda está tradicionalmente dividida en catro rexións ou provincias: Leinster (irlandés: Laighin), Ulster (irlandés: Cúige Uladh), Connacht (irlandés: Connachta) e Munster (irlandés: An Mhumhain).

Os celtas denominaban Éire á poboación irlandesa, polo que a terra comezou a coñecerse como terra dos Éire ou Éireland, cuxa derivación acabou sendo Ireland (Irlanda). Hoxe en día, o nome oficial do estado é 'Irlanda' -Ireland en inglés, Éire en irlandés-. A República de Irlanda -Republic of Ireland ou Poblacht na hÉireann- é a escritura do texto oficial.

Irlanda estivo cuberta por xeo e unida a Gran Bretaña e Europa durante a derradeira glaciación. Estivo deshabitada até aproximadamente 9.000 anos. Os habitantes da Idade de Pedra chegaron algo despois do 8000 a.d.C, e a cultura progresou dende o mesolítico ó alto neolítico no curso de tres ou catro milenios aproximadamente. Coa Idade de Bronce, que comezou ó redor do 2500 a.C., trouxo a produción de elaboradas ferramentas e ornamentos de bronce e ouro. A Idade de Ferro en Irlanda está asociada ós celtas. Pénsase que colonizaron a illa nunha serie de vagas entre os séculos VIII e I a.C., e que coa derradeira vaga de celtas, foi conquistada a illa e dividida en cinco ou máis reinos. Os romanos chamaban a Irlanda Hibernia.^[2] Tolomeo no ano 100 fai un estudo da xeografía e as tribos de Irlanda.^[3]. A relación exacta entre Roma e as tribos de Hibernia non está hoxe clara, xa que as únicas referencias atopámolas nuns poucos escritos romanos.

Os historiadores manteñen que no 432, San Patricio chegou á illa e, nos anos vindeiros, tratou de converter a Irlanda ó Cristianismo.^[4] As tradicións druídicas desapareceron ante a forza das novas crenzas. As artes da ilustración dos manuscritos, o traballo do metal e a escultura floreceron e produciron tesouros como o Libro de Kells, xoiería, e as traballadas cruces de pedra que cobren a illa. Isto foi interrompido no século IX por 200 anos de guerra contra os piratas viquingos que saqueaban mosteiros e vilas. Eventualmente conseguían establecerse en Irlanda, formando vilas como as actuais cidades de Dublín, Cork, Limerick e Waterford.

En 1172, o rei Henrique II de Inglaterra conseguiu as terras irlandesas co visto e prace do papa inglés Adrián IV, e sobre o século XIII, a lexislación inglesa comezou a ser aplicada á illa. O dominio inglés estivo durante moito tempo limitado á área ó redor de Dublín e Waterford, pero comezou a expandirse no século XVI co colapso final da superestrutura social e política gaélica; e no século XVII os Tudor reconquistaron Irlanda e comezou a colonización protestante das terras de Irlanda, sendo nesta época cando o dominio inglés se estende por toda a illa. Trala rebelión irlandesa de 1641, ós católicos irlandeses negóuselles o voto e a presenza no Parlamento de Irlanda. O dominio da nova clase inglesa protestante foi coñecido como o ascendente protestante.

En 1800 o Parlamento de Irlanda aprobou o Acta de Unión que, en 1801, uniu o Reino de Irlanda e o Reino de Gran Bretaña para crear o Reino Unido de Gran Bretaña e Irlanda. A totalidade da illa formou parte do Reino Unido, directamente dirixido polo Parlamento do Reino Unido en Londres. O século XIX veu a Gran Fame dos anos corenta, durante a cal morreron preto dun millón de irlandeses e outro millón emigraron. A emigración continuou como resultado da fame e a poboación continuou descendendo até entrado o século XX. A poboación anterior ó tempo de fame era de máis de oito millóns (recollidos no censo de 1841). A poboación non volveu acadar dito nivel dende iso.

O século XIX e os inicios do XX viron o auxe do nacionalismo irlandés, especialmente entre a poboación católica máis humilde. Daniel O'Connell dirixiu unha exitosa campaña non violenta para a emancipación católica. A subseguinte campaña para revogar a Acta de Unión fallou. Máis tarde Charles Stewart Parnell e outros nacionalistas fixeron unha campaña para acadar unha certa autonomía dentro da Unión, que foi pouco exitosa. Isto provocou o paso do nacionalismo moderado ó separatismo armado.

En 1921, trala Rebelión de Pascua de 1916, e a subseguinte guerra anglo-irlandesa, foi asinado un tratado entre o Goberno Británico e os líderes da República Irlandesa. O tratado adoptou a solución de dous estados separados. De Irlanda do Norte pensábase que ía formar un estado autónomo dentro do novo estado libre irlandés a menos que optase polo non. A poboación protestante de Irlanda do Norte temía converterse nunha minoría dentro dun estado maioritariamente católico. Como se esperaba, optou por permanecer como parte do Reino Unido. Formouse unha comisión para establecer as fronteiras entre os dous estados irlandeses, pero foi abandonada cando recomendou unha maior flexibilidade. Os desacordos sobre o tratado comportaron un rexurdir do nacionalismo e consecuentemente á guerra civil, que rematou en 1923 coa derrota das forzas contrarias ó tratado.

O Tratado Anglo-Irlandés foi aprobado pola Dáil Éireann en decembro de 1921 pero foi rexeitado por unha gran minoría, o que levou á guerra civil irlandesa que durou até 1923. En 1922, no medio desta guerra civil, o Estado Libre Irlandés comezou a existir. Nos seus primeiros anos o novo estado foi gobernado polos vencedores da guerra civil. De todos xeitos, nos anos 30 o Fianna Fáil, o partido dos opoñentes ó tratado, foi elixido para formar goberno. O partido introduciu unha nova constitución en 1937 que renomeou o estado como "Éire ou, en inglés, Ireland" (prefacio á Constitución).

O estado permaneceu neutral durante a segunda guerra mundial, pero ofreceu algún apoio ós aliados, especialmente en Irlanda do Norte. De todos xeitos, estímase que arredor de 50.000 voluntarios da república loitaron nas Forzas Armadas Británicas[1] durante a segunda guerra mundial. En 1949, o estado irlandés declarouse dende aquel momento unha república e que debería ser chamado República de Irlanda. A República viuse afectada pola pobreza e a emigración até mediados dos 70. Os anos 90 viron o comezo dun éxito económico sen precedentes, nun fenómeno coñecido como o "Tigre céltico". Para comezos do século XXI tíñase convertido nun dos países máis ricos (en termos de renda per cápita) na Unión Europea. En outubro de 2006, houbo conversacións entre Irlanda e os Estados Unidos para negociar unha nova política de inmigración entre os dous países, en resposta ó crecemento da economía irlandesa e o desexo de moitos cidadáns americanos que querían moverse a Irlanda en busca de traballo.^[5]

Irlanda é unha república cun sistema parlamentario de goberno. O Presidente de Irlanda, quen constitúe o xefe do estado, elíxese cada 7 anos e só pode ser reelixido unha vez. O presidente posúe un alto grao de testaferro, aínda que posúe certos poderes e funcións constitucionais, asistido polo Consello do Estado, un órgano consultivo. O Taoiseach (primeiro ministro) é designado polo presidente no nomeamento do parlamento. O Taoiseach adoita ser o líder do partido político co maior número de escanos obtidos nas eleccións lexislativas. É bastante común que se formen coalicións de goberno, polo que non existe ningún goberno dun só partido dende o período de 1987-1989.

O parlamento bicameral, Oireachtas, consiste dun senado, Seanad Éireann, e unha cámara baixa, Dáil Éireann. O senado está composto por sesenta membros; once nomeados polo Taoiseach, seis elixidos por dúas universidades, e 43 elixidos por representantes públicos dos paneis de candidatos establecidos sobre unha base vocacional. O Dáil está formado por 166 membros, Teachtaí Dála, elixido para representar circunscricións plurinominais baixo o sistema de representación proporcional mediante o voto único transferible. Segundo a constitución, as eleccións parlamentarias deben ser levadas a cabo polo menos cada sete anos, aínda que un límite menor pode ser establecido por lei. Legalmente na actualidade, ten unha duración de cinco anos.

O goberno está constitucionalmente limitado a quince membros. Non máis que dous membros do goberno poden ser elixidos polo senado, e o Taoiseach, Tánaiste (vice-primeiro ministro) e ministro de finanzas deben ser membros do Dáil. O actual goberno atópase conformado por unha coalición entre dous partidos: Fine Gael do Taoiseach Enda Kenny e os Irish Labour Party do Tánaiste Eamon Gilmore.

A principal oposición no actual Dáil está conformada por Fine Gael e o Partido Laborista. Outros partidos que tamén posúen representación no Dáil, son o Partido Verde, o Sinn Féin e o Partido Socialista.

Irlanda uniuse á Unión Europea en 1973 aínda que elixiu permanecer fóra do Tratado de Schengen. Os cidadáns do Reino Unido poden entrar na Irlanda sen pasaporte grazas á Common Travel Area.

A República de Irlanda subdivídese en 26 condados. Estas divisións son utilizadas en contextos políticos, culturais e deportivos.

República de Irlanda Dublín - Baile Átha Cliath Wicklow - Cill Mhantáin Wexford - Loch Garman Carlow - Ceatharlach Kildare - Cill Dara Meath - An Mhí Louth - Lú Monaghan - Muineachán Cavan - An Cabhán Longford - An Longfort Westmeath - An Iarmhí Offaly - Uíbh Fhailí Laois - Laoighis Kilkenny - Cill Chainnigh Waterford - Port Láirge Cork - Corcaí

Kerry - Ciarraí Limerick - Luimneach Tipperary - Tiobraid Árann Clare - An Clár Galway - Gaillimh Mayo - Maigh Eo Roscommon - Ros Comáin Sligo - Sligeach Leitrim - Liatroim Donegal - Dún Na Ngall Irlanda do Norte (Reino Unido): Fermanagh - Fear Manach Tyrone - Tír Eoghain Derry/Londonderry - Doire Antrim - Aontroma Down - An Dún Armagh - Ard Mhacha

A illa da Irlanda ten unha extensión de máis de 84.421 km², dos cales cinco sextos pertencen á República, constituíndo o restante a Irlanda do Norte (Reino Unido). Está bañada ao oeste polo océano Atlántico, ao nordeste polo canal do Norte, ao leste polo mar da Irlanda e ao sueste e ao sur polo canal de San Xurxo e polo mar Céltico. A costa occidental da Irlanda consiste principalmente de outeiros e montañas baixas (o punto máis elevado é o Carrauntoohil, con 1.041 m). O interior do país está predominantemente composto por terras agrícolas relativamente chás, atravesadas por ríos como o Shannon e punteado por varios lagos grandes, os "loughs". O centro do país forma parte da bacía hidrográfica do río Shannon, e contén grandes áreas de pao, usados para a produción de trufa.

O clima temperado da illa é modificado pola corrente do Atlántico Norte e é relativamente suave. Os veráns raramente son moi quentes, mais é raro que faga moito frío no inverno. As precipitacións son moi comúns, con ata 275 días de choiva por ano nalgunhas partes do país. As cidades principais son a capital, Dublín, na costa oriental, Cork no sur, Gaillimh e Limerick na costa occidental e Waterford na costa sueste (ver cidades da Irlanda).

A Illa de Irlanda é polo seu tamaño a terceira illa de Europa,^[6] e a vixésima do mundo. Atópase ao noroeste da Europa continental, no lado occidental do Mar de Irlanda, ao oeste da illa de Gran Bretaña, atopándose rodeada por centenares de illas pequenas e illotes. Dous países posúen soberanía sobre a illa, a República de Irlanda, un país independente, que ocupa aproximadamente cinco sextas partes da illa, e Irlanda do Norte, unha rexión administrativa do Reino Unido, que ocupa a sexta parte restante, no extremo nororiental da illa.

O nome da illa ten a súa orixe no irlandés antigo Ériu (en irlandés moderno Éire), co engadido do termo xermánico land. Ériu, do proto-céltico *Īwerjū (que tamén xerou o galés Iwerd, Mar de Irlanda), orixinalmente significaba gordura, no sentido de fertilidade.^[7]

A poboación total da illa de Irlanda é de pouco menos de 6 millóns de habitantes (2006), dos cales 4 239 848 viven na República de Irlanda^[8] (1,7 millóns aproximadamente na Grande Área de Dublín^[9]), con outras 1,7 millóns de persoas na Irlanda do Norte^[10] (600.000 delas na Grande Área de Belfast^[11]).

Exportacións a		Importacións de
País	Porcentaxe	País	Porcentaxe
Estados Unidos	18,6%	Reino Unido	37,1%
Reino Unido	17,4%	Estados Unidos	13,8%
Bélxica	15,3%	Alemaña	9,2%
Alemaña	7,4%	Francia	4,5%
Francia	6,4%	Xapón	4%
Países Baixos	5,6%	Países Baixos	3,5%
Outros	29,3%	Outros	27,9%

A República de Irlanda tivo un crecemento económico incrible nos últimos anos, nas dúas décadas do período 1980-2000, Irlanda pasou de ser un país de pobreza, a un dos países co PIB por habitante máis alto do mundo. Isto estivo relacionado coa chegada de innumerables macroempresas mundiais que estableceron a súa sede en Irlanda por exemplo a multinacional Canon^[12] ou a franquía PC World^[13] A República de Irlanda é unha economía pequena, moderna e dependente do comercio cun crecemento que acada en media un robusto 10% no período 1995-2000.

A agricultura, algunha vez foi o sector máis importante, atópase actualmente empequenecida pola industria, a cal representa un 38% do PNB, ao redor do 80% das exportacións e emprega a 28% da forza laboral. A pesar de manter o seu robusto crecemento fundamentalmente a base de exportacións, a economía está sendo beneficiada tamén por unha subida no consumo e a recuperación dos investimentos en negocios e a construción. Irlanda é un dos maiores exportadores de bens e servizos relacionados co software no mundo. De feito, moito software estranxeiro, e en ocasións música, é filtrado a través da República para sacar vantaxe da política de non cobrar impostos sobre regalías de bens con copyright.

Durante a década dos 90 o goberno irlandés puxo en marcha unha serie de programas económicos deseñados para refrear a inflación, aliviar a carga impositiva, reducir o gasto do goberno como unha porcentaxe do PNB, incrementar as habilidades da forza laboral e promover os investimentos estranxeiros. O Estado uniuse á iniciativa do euro en xaneiro de 2001 (abandonando a libra irlandesa) xunto con outras dez nacións da Unión Europea. Este período de elevado crecemento económico levou a moitos a bautizar a República coma O Tigre Celta. A economía sentiu o impacto da desaceleración da economía global en 2001, particularmente no sector de exportación de tecnoloxía de avanzada, onde a taxa de crecemento foi reducida practicamente á metade. O crecemento do PNB permaneceu estable e relativamente robusto, cunha taxa de ao redor do 6% en 2001 e 2002.

Nos últimos anos a baixada do consumo, a falta de liquidez e, sobre todo, o brusco axuste do sector inmobiliario deixaron moi lonxe na memoria estas taxas de crecemento que nada tiñan que envexar aos 'tigres asiáticos'. O último boletín do Economic and Social Research Institute (ESRI) prevé unha caída do 0,4% do PIB en 2008. Fronte ao 4,5% do ano 2007.^[14]

Listaxe	Municipio	Provincia	Pob.	Listaxe	Municipio	Provincia	Pob.	Dublín Cork Limerick Galway
1	Dublín	Leinster	1.045.769	11	Ennis	Munster	24.253
2	Cork	Munster	190.384	12	Tralee	Munster	22.744
3	Limerick	Munster	90.757	13	Kilkenny	Leinster	22.179
4	Galway	Connacht	72.729	14	Carlow	Leinster	20.724
5	Waterford	Munster	49.213	15	Naas	Leinster	20.044
6	Drogheda	Leinster	35.090	16	Sligo	Connacht	19.402
7	Dundalk	Leinster	35.085	17	Newbridge	Leinster	18.520
8	Swords	Leinster	33.998	18	Mullingar	Leinster	18.416
9	Bray	Leinster	31.901	19	Wexford	Leinster	18.163
10	Navan	Leinster	24.851	20	Letterkenny	Ulster	17.586
Censo 2006[15]

O pobo irlandés é maioritariamente de orixe celta, cunha importante influencia viquinga , anglo-normanda, escocesa e gaélica. Nas últimas décadas Irlanda experimentou un importante influxo de inmigrantes dos novos estados da Unión Europea. Estímase que uns 210.000 inmigrantes chegaron de Polonia, Lituania, Letonia e Estonia. A comunidade asiática estímase nunhas 22.000 persoas e a nixeriana en 9.000.

O irlandés ou gaélico irlandés (Gaeilge) é unha lingua céltica da rama goidélica falada na illa de Irlanda. Conta, segundo o Goberno de Irlanda, cuns 1.6 millóns de falantes na República de Irlanda, dos que 350.000 son falantes habituais, aínda que estas cifras son controvertidas. Tamén a fala un número indeterminado de inmigrantes noutros países (Reino Unido, Canadá, Estados Unidos e Australia). É lingua oficial da Unión Europea por selo da República de Irlanda.

O fútbol gaélico e o hurling son os deportes máis populares en Irlanda.^[16] Estes dous, xunto co Camogie, o fútbol gaélico feminino, o pelota-man e o cuairtean, conforman os deportes nacionais de Irlanda, coñecidos colectivamente como xogos gaélicos. Tódolos xogos gaélicos están dirixidos pola Gaelic Athletic Association (GAA), coa excepción do fútbol gaélico feminino, que está rexido por outra organización. A GAA organízase en base a toda Irlanda con tódolos 32 condados podendo competir; tradicionalmente, os condados primeiro compiten na súa provincia, nos campionatos provinciais, e entón os gañadores compiten nun campionato de hurling ou de fútbol a nivel de toda a illa. As oficinas da GAA están localizadas no estadio con capacidade para 82.500^[17] espectadores en Croke Park no norte de Dublín. Os principais xogos da GAA dispútanse alí, incluíndo as semifinais e finais dos campionatos de toda a illa. Durante o desenvolvemento do estadio de Lansdowne Road, a competición internacional de rugby foi xogada alí, cun grande éxito. Tódolos xogadores da GAA, incluso os dos niveis máis altos, son afeccionados e non reciben pagas. O rugby tamén é un dos predilectos da república, cuxa selección nacional conseguiu destacar en torneos como no prestixioso Torneo das Seis Nacións.

A illa de Irlanda é famosa polo Libro de Kells, música tradicional irlandesa e escritores como Jonathan Swift (1667-1745), George Berkeley (1685-1753), Bram Stoker (1847-1912), Oscar Wilde (1854-1900), George Bernard Shaw (1856-1950), Douglas Hyde (1860-1949), William Butler Yeats (1865-1939), Sean O'Casey (1880-1964), James Joyce (1882-1941), Samuel Beckett (1906-1989), Brendan Behan (1923-1964), Seamus Heaney (1939-2013), Flann O'Brien, Sheridan Le Fanu, Richard Brinsley Sheridan, Oliver Goldsmith e Herminie Templeton Kavanagh entre outros. Yeats (1923), Shaw (1925), Beckett (1969) e Heaney (1995) foron Premios Nobel de Literatura (e Shaw tamén cun Oscar ó mellor guión adaptado en 1938). Ernest Walton compartiu o Premio Nobel de Física de 1951 por "dividir o átomo".

Figuras culturais irlandesas de finais do século XX inclúen a Christy Moore, Pat Ingolsbhy, Shane MacGowan e Sinéad O'Connor. No tocante ó espectáculo destacan a banda de rock U2, Bob Geldof, Thin Lizzy, Horslips, Rory Gallagher, The Corrs, The Cranberries, Westlife, Chris De Burgh e Van Morrison, no tocante á música tradicional destacan Enya, The Dubliners e The Chieftains entre outros e o espectáculo de danza Riverdance.

O primeiro médico con titulación nobiliaria que existiu, Sir Hans Sloane, era un médico irlandés cunha inclinación pola botánica e cuxa colección é o núcleo do Museo Británico.

Commons ten máis contidos multimedia sobre:  Irlanda

A Galipedia ten un portal sobre: Irlanda

• Informacións sobre o Estado de Irlanda (en inglés)