कबीर

(जल्म:सुमार इ.स. १३९८; मरण:सुमार इ.स.१५१८)

उत्तर भारतांतलो एक म्हान संत कवी. ताचो जल्म, मरण, जात, धर्म, गुरूरंपरा हांचेविशीं विव्द्रानांभिर खर मतभेद आसात. डॉ. हंटंर हाच्या म्हणण्याप्रमाण कबीराचो जल्म विक्रम संवत १४३७ वर्सा ह्या संवसाराक अंतरलो. रेव्हरंड वेस्टकॉटाच्या मतान कबीर विक्रम संवत १४९७ जल्मलो आनि संवत १५७५ त सोंपलो. कबीर पंथीय पध्यांल्यान कबीराचो जल्म विक्रम संवत १५७५ वर्सा मरण आयलें, म्हणपाचें निश्चित जाता. कबीराचो जल्म रामानंदजी ह्या स्वामीच्या आशीर्वादान एके ब्राह्मण विधवेगेर जालो. लोकलजेक लागून तिनें आपल्या पुताक लहरतारा तलानाकडेन सोडून दिलो. उपरांत निरू आनी निमा ह्या निपुत्रीक कोष्टी जोडप्यान ताचो सांबाळ केलो, अशी कथा प्रचारांत आसा.

कबर आंकवार रावलो, अशे कांय जाण मानतात. कांय जाण ‘लोई’ ही ताची लग्नाची बायल आसली आनी ताका दोन भुरगीं जाल्लीं, अशें म्हण्टात. ताच्या चल्याचें नांव ’कमाल’ तर चलयेचें ‘कमाली’ आसलें. कांय जाणांच्या मतान ‘लोई’ ताची शिष्या आसली.

कांय जाणाच्या मतान तो रामानंदाचो शिष्य आसलो तर कांय जाणांच्या मतान तो शेख तकीचो शिष्य आसलो. त्या काळांत लोक गुरूकडल्यान दीक्षा घेतिल्ल्या शिष्याचोच उपदेश आयकाले. जांकां गुरू ना ताची ‘निगुरा’ म्हूण बकच्छायो करताले. देखून कबीरान रामानंदजी ह्या नामनेच्या महात्याक आपलो गुरू मानलो.

कबीराचो जात-धर्म, रूढी, अंधश्रध्दा, भैरोजोळोप, व्रतवैकल्यां, कर्मकांड हांचेर निखालस विस्वास नासलो. तेखीर सिकंदर लोदीकडल्यान ताका ख्यास्तय फाव जाली. काशीक मरण आयल्यार मोक्ष मेळटा आनी मगहराक मरण आयल्यार मनीस नरकांत वता, अशी एक अंधश्रध्दा लोकांमदी आसली. आपल्या मरणाचो उपेग, अंधश्रध्दा पयस करपाखातीर करचो, म्हूण तो काशी सोडून मगहराक गेलो. कबीराक स्वतंत्रताय मानवताली. शारीरिक स्वतंत्रतायेपरस मानसिक स्वतंत्रताय गरजेची, अशें ताचें मत सलें. खंयचोच धर्म वा पंथ ताणें आपणायलो ना. तो आत्मगिन्यानी आसलो. ताणें सत्संगांतल्यान आपले बुध्दीची तांक वाडयली.ईश्वराचे उपासनेखीर योगमार्ग आनी भक्तिमार्गाचो णें पुरस्कार केलो, पूण भक्तीमार्गाचेर ताचो चड भर आसलो. बरें नितळ चारित्र्य, निवैरता, निष्कामता, अनासक्ती आनी सात्विक रावप ह्या गुणांक णें चड म्हत्व दिलें.

भारतांत आयिल्ले मुसलमान जेन्ना आपले मुळावण घट करूंक हिदूंचेर अत्याचार करूंक लागले, न्ना कबीरान दोनूय धर्माक एकठांय दवरचेपासत भक्तिमार्गाची बुन्याद घाली, तेचपरी हिंदू-मुसलमानांचो एकवट सांबाळ्ळो. ताच्या ह्या वावराक लागून दोनूय धर्माचे लोक ताका आपलो मानपाक लागले. कबीराच्या मरणा उपरांत ताच्या मड्यावेलीं फुलां अर्दीअर्दी करून ह्या दोनूय धर्मांतल्या लोकांनी वाटून घेतलीं. हिंदूंनी आपल्या वांट्याची फुलां काशीक व्हरून तिचेर समाधी बांदली. तिका आयजमेरेन कबीरचौरा म्हूण वळखतात. मुसलमानांनी आपल्या वांट्याची फुलां मगहराक व्हरून ताचेर कबर उबारली.

कबीर निरक्षक पूण व्हड गिन्यानी आसलो. ताणें आपल्यो रचना तोंडी रचल्यो. ताच्या अनुयायांनी तो बरोवन काडल्यो. ताच्या काव्यांतल्यान दिश्टावो, प्रतीकांतल्यान ताची प्रतिभाशक्त जाणवता.

ताच्या विचारांत दुस-याचेर प्रभाव घालपाचें बळ आसा. तेचखातीर ताच्या काव्यांतल्यो जायत्यो उक्ती, म्हणींच्या रूपान लोकांच्या जिबेर घोळटात. ताच्या काव्यांत उत्प्रेक्षा, रूपक, दिश्टावे ह्या भाशाकारांचो खूब वापर जाला. कबीराचे भाशेक सधुक्कडी वा खिचडी म्हण्टाले. पूण ताची भास पूरबी हिंदी आसली. हिंदू-मुसलामानांचो एकवट करीत तो पुराय भारत भोंवलो. तेन्ना ताचेर हेर भासांचो प्रभाव पडलो. त्यावेळार त्या भासांली उतरां ताणें आपणायलीं. ताच्या काव्यां ब्रज, अवधी, पंजाबी,खडीबोली, फारसी, अरबी उरतांचो वापर सांपडटा. ‘कबीर ग्रंथावली’, ‘कबीर बीजक’ वा ‘बीजक’ हे ताचे रचनेचे अधिकृत झेले मानात. शिखांच्या ‘ग्रंथसाहिबां’ त कबीराचीं कांय पदां आस्पावल्यांत. कवी म्हूण हिंदी साहित्यांत कबीराची सुवात ऊंच आसा.