تمغا

تَمغا یا تَمقا (به ترکی باستان: 𐱃𐰢𐰍𐰀، به ترکی استانبولی: damga، به مغولی: tamga، به آدیغی: тамыгъэ، به کاباردی: дамыгъэ) مهر یا نشانی انتزاعی بود که توسط عشایر اوراسیا و مردمان متأثر از آنها، در ابتدا به عنوان علامت تجاری دام استفاده می‌شد. تمغا به عنوان علامت تجاری دام برای یک قوم، قبیله یا خانواده خاص استفاده می‌شد و در میان عشایر استپ اوراسیا در سراسر دوران باستان و قرون وسطی رایج بودند. از آنجایی که تمغاها شناسه‌های قبیله‌ای و خانوادگی بودند، جمع‌آوری و مقایسه سیستماتیک آنها برای ارائهٔ بینش‌هایی در مورد روابط بین خاندان‌ها، افراد و گروه‌های قومی در قلمرو استپی حائز اهمیت است.

واژهٔ تَمغا از زبان ترکی اویغوری به زبان مغولی راه یافته ولی معمولاً از آن به عنوان واژه‌ای ترکی-مغولی یاد می‌شود.^[۱] کاوه فرخ معتقد است که اصل این واژه در پارسی «تمگا» بوده که وارد زبان‌های ترکی و مغولی شده و سپس دوباره به شکل تمغا وارد پارسی شده است.^[۲] در متون اسلامی، این واژه به صورت اَلْتَمغا، تَمغاء آل، آل تَمغا، آل طَمغیٰ و در یک مورد تَمقا (در تذکرةالملوک) ثبت شده است.

آل تمغا از دو جزء آل به معنای «سرخ» و تمغا به معنی «مهر» و «نشان» تشکیل شده و روی هم به معنای مهر سرخ‌رنگ بوده است. آل تمغا اصطلاحی دیوانی بوده که با تصرف ایران و ممالک همجوار به دست مغول‌ها، به زبان فارسی راه یافت. این واژه در ایران دوران ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، تیموریان و پساتیموریان رایج بوده است؛ اما رفته‌رفته از رونق افتاد و در روزگار صفویه، دیگر به عنوان یک اصطلاح دیوانی استفاده نمی‌شده است و ظاهراً نام پارسی «نشان» جای آن را می‌گیرد.^[۱]

این بخش نیازمند گسترش است. می‌توانید با افزودن به آن کمک کنید.

تمغا مهر و نشانی بوده که با مرکب سرخ یا شنگرف بر اسناد، نامه‌ها و فرمان‌ها زده می‌شده است.^[۱] تمغاها در طول دوران باستان و سده‌های میانه در بین عشایر اوراسیا ازجمله آلان‌ها، سرمتی‌ها، سکاها، مغول‌ها و ترک‌ها رایج بوده‌اند. گاهی نمادهایی مشابه تمغا توسط مردمان مجاور سبزدشت پونتی‌خزری در اروپای شرقی و آسیای مرکزی استفاده می‌شده است.

هر یک از ۲۱ قبیله ترک‌های اغوز تمغای ویژه خود را داشتند. طرح بازسازی شده آنها به‌صورت زیر است:^[۳]

• 
  آق‌اولی
• 
  آلایونتلو
• 
  افشار
• 
  بیات
• 
  بایندر
• 
  بیگدلی
• 
  بوگدوز
• 
  چاوولدور
• 
  چپنی
• 
  دودورغا
• 
  دوگر
• 
  ایمور
• 
  ایغدیر
• 
  قره‌اولی
• 
  قایی
• 
  قینیق
• 
  پچنک
• 
  سالور
• 
  یازیر
• 
  ییوا
• 
  یورگیر

• طغرا

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Tamga». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۸ مارس ۲۰۲۴.

• آل تمغا–دائرةالمعارف بزرگ اسلامی