Te (landarea)

Te (landarea)
Irudi gehiago
Iraute egoera
Daturik gabe  (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Ericales
Familia	Theaceae
Generoa	Camellia
Espeziea	Camellia sinensis (L.) Kuntze C. angustifolia Hung T. Chang C. arborescens Hung T. Chang & F. L. Yu C. assamica (J. W. Masters) Hung T. Chang C. dehungensis Hung T. Chang & B. H. Chen C. dishiensis F. C. Zhang et al. C. longlingensis F. C. Zhang et al. C. multisepala Hung T. Chang & Y. J. Tang C. oleosa (Loureiro) Rehder C. parvisepala Hung T. Chang. C. parvisepaloides Hung T. Chang & H. S. Wang. C. polyneura Hung T. Chang & C. thea Link C. theifera Griffith C. waldeniae S. Y. Hu Thea assamica J. W. Masters Thea bohea L. Thea cantonensis Loureiro Thea chinensis Sims Thea cochinchinensis Loureiro Thea grandifolia Salisbury Thea olearia Loureiro ex Gomes Thea oleosa Loureiro Thea parvifolia Salisbury (1796), Hayata (1913); Thea sinensis L. Thea viridis L. Theaphylla cantonensis (Loureiro) Rafinesque
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	Te berde, tea leaves (en) , tea leaf oil (en) eta te
Basionimoa	Thea sinensis

Te (Camellia sinensis), Camellia generoko eta Theaceae familiako landarea.

Espezie honetako landareen hostoekin egiten da te-infusioa. Te zuria, berdea, beltza eta Oolong tea, denak egiten dira espezie honekin. Haien arteko aldea honetan datza: modu diferentean prozesatzen dira, eta oxidazio-maila desberdinetara heltzen dira.

Camellia izena Georg Kamel (1661–1706) jesuitarengandik datorkio. Farmazialaria ere bazen, eta misiolari gisa joan zen Filipinetara. Lineok Kamelen izena hautatu zuen 1753an genero honentzat, jesuitak botanikari egin zion ekarpena ohoratzeko. Sinensis hitzak, berriz, txinakoa esan nahi du latinez.

Lau barietate onartzen dira, eta horietatik C. sinensis sinensis barietatea eta C. sinensis assamica barietatea erabiltzen dira gehien tea egiteko.

Jatorriz, Txina kontinentalekoa eta Asiaren hego eta hego-ekialdekoa da espezie hau. Gaur egun, ordea, mundu osoko lurralde tropikal eta subtropikaletan landatzen da.

Zuhaixka hostoiraunkorra da, eta normalean ez zaio uzten 2 m-ko garaiera gainditzen; libre utziz gero, zuhaitz bihurtuko litzateke. Lore zuri-horixkak ditu (2,5-4 cm-koak), eta 7-8 petalo. Hostoak 4–15 cm luze eta 2–5 cm zabal izan ohi dira, eta berde kolore distiratsua izaten dute. Hosto jaioberriak argiagoak izaten dira, eta nahiago izaten dira tea egiteko. Hosto-adinaren araberakoa izaten da te-kalitatea, konposizio kimiko desberdina izaten baitute (hosto jaioberriek % 4 kafeina izan ohi dute). Kimua eta lehen bi edo hiru hostoak eskuz biltzen dira, astean behin edo bi astean behin.

Te planta Txinako hegoaldetik eta Asiako hego-ekialdetik dator, baina gaur egun mundu osoan landatzen da, bai eskualde tropikaletan bai subtropikaletan. Txina, India, Zeilan, Japonia, Indonesia, Kenia eta Taiwan dira produktorerik handietan. Txinako medikuntza tradizionalean erabiltzen diren oinarrizko 50 belarretako bat da.

Sinensis terminoak "Txinakoa" esan nahi du latinez. Gaur egun zaharkituta dauden espezie honen antzinako izen zientifikoak thea bohea, thea sinensis eta thea viridis dira.

Txinerazko tea [茶] da, pinyinera transliteratua, chá bezala jotzen duena, eta, antzinako transliterazio batean, Peh-oe-ji deitua, normalean, Txina hegoaldeko euskalkietarako erabiltzen zena. Txa forma, ziuraski, portugesekin sartu zen Europan, takar forma, herbeheretarrekin egin zuen bitartean, biak Asiako merkatari handiak, herrialde ezberdinetan eta euren hizkuntzetan zabalduz.

Zuhaixka edo zuhaitz txiki (1-9 m) iraunkorra da, sustrai nagusi sendoa duena; zuhaitza, normalean, moztu egiten da, hostoetatik tea egiteko landatzen denean 2 metrotik gorakoa izan ez dadin. Hosto, glabra eta ertz zerratuak 4-15 cm luze eta 2-5 cm zabal dira. Loreak, besapeak, bakartiak edo 3ko taldeetan, 5 sepalo, 6-8 petalo eta estamin ugari dituzte, zuri-horixka kolorekoak dira eta 2-4 cm-ko diametroa dute. Obulutegia, trilokulatua, globosoa da, trinko iletsua edo glabreszentea. Haziak zentimetrikoak dira eta kolore arrekoak.

Te hostoei bildu eta erabili aurretik tratamendu desberdinak ematen zaizkie. Tratamendu horien ( hartzitu edo artzitu gabeak) harabera tea desberdinak lortzen dira, berdea, beltza, zuria, Pu-erh edo gorria, horia, oolong...

Hostoek % 4 inguru kafeina dute. Bildutako hostoen ezaugarriek eta konposizio kimiko desberdinek, adinaren arabera, te mota ezberdinak sortzen dituzte. Hostorik zaharrenak berde ilun kolorekoak dira. Xamurrak, berde zurbilak eta barrean zaparrada zuri motz bat dutenak dira gustukoenak.

Barietate erabiliena assam (batzuetan C. sinensis assamica edo C. assamica deitua) eta Txinako landarea (C. sinensis sinensis deitua) dira, baita bi hauen zenbait gurutzaketa ere.

Te beltza: Hostoen lehorketa fase baten ondoren, kiribildu eta hartzitu egiten dira. Ondoren aire beroarekin hartzitzea mozten da 30 minutuz. Amaitzeko hostoak sailkatu egiten dira.

Te gorria, erdi hartzitua edo oolong: Te beltzaren prozedura berdina du baino hartzitzea denbora motzagoa da. Te berde eta beltzaren arteko infusioa da. Bereziki Formosako uhartean produzitzen da. Zapore arinagoa eta kolore gorrixka izaten dute.

Te berdea: Te hostoak lurrinekin bigundu eta kiribildu ondoren lehortu egiten dira, hartzitzen utzi gabe. Zapore garratzekoa da, Txinan eta herrialde musulmanetan kontsumitzen dira bereziki.

Te txuria: Te hostoak bildu eta naturalki lehortzen diren hostoak dira. Tratamendu eta oxidazio mailarik baxuena duen te mota da. Zaporez arinena. Txinan du jatorri eta bertakoa da produkzioa.

Istanteko tea: Te beltzaren deshidratazioak eman ondoren lortzen den produktu, likido beroetan diluitu daitekeena.

Lurrin desberdina duten teak: Normalean te berdea izaten dute oinarri, eta hauei bestelako gehigarri zaporetsu eta lurrintsuak, loreak, (jasmin, arrosa, menda, ..) espeziak, (kanela, banilla, erregaliz...) eta fruitu lehorrak ( laranja, limoia, anana, pomeloa, mangoa...) gehitzen zaizkie.

Jarri teontzian anoa bateko poltsatso edo postre koilarakada 1 te lehor.

Ur beroa gehitu teontzian.

Tapatu eta dagokion infusioaren arabera utzi dagokion denbora.

• Te berdea: 2 minutu.
• Te gorria edo oolong: 3 minutu.
• Te beltza: 4 minutu.

Katilu batean zerbitzatu.

Te prestaketa bi limoi xerrarekin aurkeztuko da.

Tea esne pittar txiki batekin aurkeztuko da.

Tea mendabeltz hosto freskoekin prestatuko da.

Te hostoak esne berotan lurrinduko dira.

Tea laranja azal edo xerra batekin hornitzen da.

Aldez aurretik prestatu eta hoztutako tea, azukre ilunarekin eta limoi azal edo zukuz hornitua.

Te hotzaren moduan baina sagar zatiak eta mendafinarekin hornitua.

• (Gaztelaniaz) Garcia Oritz. Garcia Ortiz. Gil Maula., Francisco Pedro Pablo Mario. (2012). OPERACIONES BÁSICAS Y SERVICOS EN BAR Y CAFETERÍA. Paraninfo, 93 or. ISBN 9788428327534..

• (Ingelesez) Camellia sinensis espezieari buruzko informazioa
• (Ingelesez) Plant Cultures webgunea