Oibar (ibar)

Oibar
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Eslaba herria eta Agezako lurrak Santakriztik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Zangozerria
Administrazioa
Entitatea	ibar
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Izen ofiziala	Val d'Aibar
Ibartarra	oibartar
Geografia
Koordenatuak	42°35′11″N 1°25′10″W / 42.58630525°N 1.41940244°W / 42.58630525; -1.41940244
Azalera	162,64 km²
Garaiera	380-1036 metro
Distantzia	42,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	1.145 (2021:  −12)
Dentsitatea	7,04 biztanle/km²
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[1][2]	% 5,30 (2018: %0,86)

Oibar^[3][a] Euskal Herriko udalerri zaharra eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 42,9 kilometrora. Altuera 380 eta 1036 metro artekoa da, eta 162,64 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 1145 biztanle zituen.

Zangozerriaren mendebaldeko zatia hartzen du, bai Lerga eta Eslabako lautada hegoaldean, Zangoza eta Tafalla arteko korridore natural gisa balio duena, bai Bizkaia ibarra, iparraldean. Ez dago ibai nagusirik, Errotaxar, Zare eta Bizkaia bezalako erreka bana baizik, guztiak Aragoi ibaian ibairatzen dira, Galipentzu, Kaseda eta Zangozatik banatzen duena. 1845 arte udalerri independentea izan zen, historian zehar bere hedadura aldatu egin zelarik, Uxue, Donamartiri Untz, Esa edo Petillaraino iritsi zelarik, nahiz eta denboraldi laburretan izan. 1846an, egungo sei udalerrietan banatu zen, horietako batzuek herri bat baino gehiago biltzen dituzten arren.

Bertako biztanleak oibartarrak dira. Ibarburua Oibar herria da.

Oibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Aibar
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Aibar

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[4]

• Ouyarr (1072)
• Agibar (1073)
• Ayvar (1150)
• Ayuarr (1259)
• Val d'Ayuarr (1366)
• Eibar (1500)
• Val de Aibar (1534)
• Oybar (1550)
• Valle de Aibar (1800)
• Valdeayuar (1829)
• Aibarko ibarra (1966)
• Oibar (1986)
• Oibar (2009)

Oibarrek, Nafarroako beste hainbat ibarratan ez bezala (Erroibar, Lizoainibar, Artzibar edo Erronkaribar), ez dio -ibar herri baten izenari gehitzen, Oibar izenan jada -ibar partikula baitago. Horregatik, herriak eta ibarrak izen bera dute, baina ez dira nahastu behar. Batzuetan ibarrari Oibarko ibarra deitzen zaio, baina Euskaltzaindiaren arabera ez da zuzena.

Herriaren izenaren jatorriari dagokionez, Oibar, Mikel Belaskok zalantzazkotzat jotzen du, baina ibar hitzaren ondoan dagoen partikula ezezagun batek osatzen duela dio. Patxi Salaberrik ere ez du herri honen izenari buruzko azalpen osorik aurkitzen, baina euskarazko eta erromantzeko izendapenari buruzko datu interesgarriak ematen ditu. Jakina denez, Aibar da erromantzez erabiltzen den izena, eta Oibar euskaraz. Biak antzinatik erabili izan dira, baina zaila da zehaztea bi aldaeretatik zein den zaharrena, nahiz eta Salaberrik esan nahi duen euskal forma dela forma primitiboa. Salaberrik Oibar izeneko beste leku batzuk aipatzen ditu Imozko Erason, Orbaibarran eta Gipuzkoako Zarautzen.

Oibarko armarriak honako blasoi hau du:^[5]

Oibarko banderak Oibarko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Mendialdea Beherean kokatua da. Iparraldean, Izkoko mendiak altxatzen dira, Aragoi ibaiaren arroa Elortz ibaiaren arrotik bereizten duena. Ibarreko altuera garrantzitsu batzuk Lantxurda (1037 m), Gasu (1035 m), Juliomendi (1002 m), Erbiñagaburua (999 m) eta Izko (976 m) dira.

		Ibargoiti	Urraulbeiti
	Orbaibar		Zangozaldea
		Oibar
		Zangozaldea

Oibarko klima mediterraneo motakoa da, nahiz eta iparraldean klima kontinentalaren ezaugarriak izan. Iparraldeko gune menditsuenetan prezipitazioak ugariagoak dira, urtero 800mm inguru, baina zenbat eta hegoalderago urriagoak, herrigunean, esaterako, 500mm euri baino ez dira jausten urtero. Batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa da eta urteroko egun euritsuak 80 eta 100 bitartekoak.

Oibarko basoak asko gutxitu dira denboraz, gaur egun, jatorrizko haritzen eta arteen hedadura 223 hektareakoa baino ez dela. Arteei eta haritzei XIX. mendetik birlandatutako pinu lariziar austriarrak batu arren, basoak herriko azaleraren %7,1 baino ez ziren XX. mendearen amaieran.

Oibar ibarran dagoen Oibar ibarburuan, itsasoaren mailatik 556 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[6] Gainera, urte berean, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Lerga udalerrian, itsasoaren mailatik 612 metrora.^[7] Oibarren dagoen neurgailuak balio zehatzagoak ematen dizkie ibarreko herri gehienei, hobeto asimilatzen baitira bertako baldintza klimatikoetara. Lergakoak, bere aldetik, ibarreko goialdeak aztertzea ahalbidetzen du.

Datu klimatikoak (Oibar, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	28.0	29.0	36.0	39.0	41.0	41.0	40.0	31.0	25.0	19.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.8	11.1	14.7	16.2	20.9	26.1	29.7	29.5	25.2	19.4	12.9	9.4	18.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.7	9.7	11.2	15.3	19.6	22.5	22.5	19.0	14.4	9.1	6.0	13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.6	2.3	4.6	6.2	9.7	13.1	15.3	15.6	12.8	9.5	5.3	2.5	8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-11.0	-8.0	-10.0	-2.0	1.0	5.0	7.0	6.0	4.0	-1.0	-7.0	-10.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	50.1	48.6	47.1	73.6	57.9	47.4	28.9	30.7	57.2	77.2	57.3	68.12	654.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	44.0	43.4	47.5	54.0	56.0	88.5	31.0	68.0	75.5	66.5	43.1	58.0	88.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.4	7.7	6.5	10.1	8.6	5.6	4.1	3.7	5.4	8.6	9.6	9.6	87.7
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	0.9	0.7	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.8	3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Datu klimatikoak (Lerga, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.0	21.5	25.5	27.0	34.5	38.0	40.0	40.0	37.5	31.0	23.0	19.0	40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	10.0	13.4	15.2	19.8	24.7	28.2	28.1	23.9	18.1	11.9	8.8	17.5
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.7	6.0	8.8	10.6	14.6	18.8	21.7	21.7	18.2	13.6	8.4	5.5	12.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.3	1.9	4.2	5.9	9.4	12.9	15.1	15.3	12.5	9.1	4.9	2.2	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-10.0	-10.0	-10.0	-1.5	0.0	4.0	8.0	5.0	4.0	-1.0	-6.5	-8.5	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	61.8	52.7	57.2	86.6	62.2	49.6	28.9	29.0	66.4	78.2	82.7	74.0	729.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	48.6	34.5	68.7	59.0	37.0	54.2	42.5	86.3	118.5	64.7	78.7	54.7	118.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.9	10.0	9.3	13.0	11.9	7.6	5.8	6.1	8.0	12.3	12.7	12.3	119.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.3	2.7	1.5	0.9	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.1	3.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]

Oibar Eslaba Leatxe Lerga Zare Ageza Moriones

Oibar ibarreko herrien mapa

• Eslaba
• Ezporogi
  • Ageza
  • Moriones
• Leatxe
• Lerga
• Oibar (ibarburua)
• Zare

Horrez gain, Oibar ibarraren barruan Bizkaia ibarra dago, hainbat herri hustuekin.

Oibar ibarreko herriak

Ibarrean, balio handiko historiaurreko eta erromatarren aztarnak aurkitu dira. Horien artean nabarmenena, zalantzarik gabe, Eslabako Santakrizko aztarnategia da. Han, erromatar garaiko elementurik nabarmenena Maximianoko miliarioa da (238. urtekoa), 1,95 x 2 metrokoa. Baina hemen dauden ere toskanar kapitelak, korintoarrak, fuste zatiak...^[10]

Bestalde, Lergan Lergako hilarri baskoi ospetsua aurkitu zen, zaldun, lantzari eta beste irudi baten azpian izkribu bat dakarrena. Horri esker, II. edo III. mendean Lergan euskaraz egiten zela, garai hartako euskararen aldaera bat egiten zela, akitanieraz egiten zela, pentsa dezakegu. Hilarriko testua da: VMMESA HARFI NAR.HUN. GE. SI. A.BI. SVN. HA. RI. FI. LIO ANN. XXV. T.P.

Gorpuzkiak ere identifikatu dira oraingoz Zaren.

IX. mendearen erdialdean, Oibar ibarburua, Iruñeko Erresumaren gotorleku garrantzitsuenetakoa zen. Banukasitarren familia buruzagietako bat, Muhammad ibn Lubb, bere familiaren aurka oldartu eta Zaragoza, Balterra, Tutera eta Deiuko handitu zituen bere jabetzak. Iruñeko Erresuman sartu eta Gartzia Enekoitz erregearen aurka borrokatu zen. 882. urtean, Oibarko gaztelua suntsitu egin zuen, eta gaur egun gotorlekutik ezer ez da geratzen, gaztelua zegoen lekuari "inguraketa" deritzo.

XI. mendean, Antso III.a Gartzeitz erregeak eta Antsa Oibarkoa andreak Ramiro izeneko semea izan zuten, ondorengo urteetan Ramiro I.a Aragoikoa erregea izango zena. Semeak, Aragoiko lurrez gain, Oibarko jaurerria jaso zuen ondorengotzan eta horrela Oibarko jaurerria Aragoiren jabetza izan zen 1062ra arte. 1200ean herria aragoitarren esku geratu zen berriz ere, Antso VII. Nafarroakoak Aragoiko Erresumarekin zeukan gerra zela eta. Aragoiko Erresuma Gaztelakoarekin batu eta Araba eta Gipuzkoa kendu zizkion Nafarroako Erresumari. Nafarroako erregeak dena den, Oibar aragoitarrei kentzea lortu zuen, betiko Nafarroako Erresumari lotuz.^[11]

Ibar hau asko sufritu zuen agramondarren eta beaumontarren borroketan, Nafarroako Erresumaren heriotzaren aitzindari izan ziren XV. mendean zehar. 1271n Henrike I.a Nafarroakoa erregeak betiko ordaindu zizkien Eslabako laborariei bertan zituen lursail guztiak, petxarekin eta erroldarekin, urteko 1200 soldatarekin.

Nafarroa konkistatu zenean, Eslabako eta Oibarreko gazteluak eraitsi zituzten, eta uste da Zaren, Agezan eta Lergan beste gotorleku defentsibo batzuk ere egon zitezkeela.

Garai modernoetan, Oibar herriak izena ematen dion eta buru duen ibarra osatzen zuten Ageza, Arteta, Epaiz, Eslaba, Ezporogi, Galipentzu, Gardalain, Getadar, Julio, Leatxe, Lerga, Loia, Moriones, Sabaitza, Usunbeltz eta Zare. Zenbait dokumentuk, batzuetan, honako herri hauek biltzen dituzte ibarrean: Irunberri, Izko, Peña, Rocaforte eta Xabier.^[11]

Iberiar Penintsulako gerran, Frantzisko Espotz Mina oso aktibo egon zen inguru horretan, Eslaba, Leatxe eta Lerga herrietatik ibiliz. Frantzisko Xabier Mina izan zen frantziarren aurkako borrokan nabarmendu zen beste pertsona bat.

1844an, Oibar herriak ibarretik bereiztea lortu zuen Nafarroako Foru Aldunditik, komunitateko gainerako kideak aurka egon arren; baina 1846an gauzatu zen neurria, eta, aldi berean, ibarra osoa desegin zen hainbat udalerritan. Desintegrazioa honela egin zen. Herri bakoitzak udalerri independente bat osatu zuen, eta herri hustuen kasuan, udalerri hurbilenetan sartu ziren. Hala ere, Bizkaia ibarra, alde batetik, eta Ageza, bestetik, geratu ziren, ez baitzuten beren kontura udalerri bat osatzeko adina biztanle. Hori dela eta, horiek guztiek Ezporogi udalerria osatu zuten, udalerri artifizial horretako udalburua (orain udal-barrutia deitzen dena) Ezporogi herrian finkatu baitzen, udalerrian kokapen zentrikoago batekin (Ageza, Moriones eta Ezporogi artean). Dena den, Ezporogi berehala hustu zen, eta, beraz, gaur egun udalaren egoitza Agezan dago, baina udalburua Ezporogin dago oraindik. Morionesek Bizkaia ibarreko ibarburu-ohiaren estatusa du.

2018an, Izkoko mendietan, Eslaba udalerrian, haize-sorgailuen prototipo bat instalatu zen, Iberiar Penintsulako aerosorgailurik handiena eta munduko handienetako bat izatearen berezitasuna duena. Prototipoa Nafarroako enpresa batena da, Nabralift, eta 160 metroko buje altuera izango du, Iruñeko Singular eraikinak neurtzen duenaren bikoitza baino gehiago.^[12]

2021 urteko erroldaren arabera 1145 biztanle zituen Oibar ibarrek.

Ibarreko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Hau da, ibarreko biztanle gehienak lehen sektorean aritzen dira. Industrian eta zerbitzuetan aritzen diren biztanleek inguruko herrietan egiten dute lan. Landatzen diren laboreen artean, zerealak, larreak, olibondoak eta mahastiak aipagarri dira.

Oibar ibarran, Izkoko mendietan, eta Ezporogi, Ibargoiti, Leatxe, Oibar eta Irunberri bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Izko" izeneko parke eoliko dago. Instalaturiko potentzia 33,00 megawatteko da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Horrez gain, ibarraren ekialdean, Ezporogi, Leotz eta Ibargoiti bitartean, "Ibargoiti" izeneko parkea dago, instalaturiko potentzia 28,08 megawattekoa da.

La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Oibar Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

• Kaseda - Zangoza - Iruñea
• Iruñea - Zangoza - Kaseda

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Oibar ibarraren herriak atzerakada-eremuan sailkatu ziren, non euskarak hain atzerakada handia izan zuen, non bertako hiztunik apenas geratzen zen.^[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Oibar ibarraren herriak ez-euskal-eremuan sailkatu ziren.^[14]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Oibar ibarraren herriak eremu ez-euskalduneko udalerriak ziren, eta hori zela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Oibar) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak Lerga eta Oibar udalerriak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 41 udalekin batean.

• Oibarko Agate Deunaren jaia, otsailaren 5ean
• Oibarko Babeseko Kristo Santuaren jaia, maiatzaren 3an
• Lergako San Isidro eguna, maiatzaren 15ean
• Lergako Uxuerako erromeria, maiatzaren 21an
• Oibarko San Petriko jaia, ekainaren azken igandean
• Agezako San Andresko jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
• Oibarko San Rokeko jaiak, abuztuaren hirugarren asteburuan
• Zareko San Bizenteko jaiak, abuztuaren hirugarren asteburuan
• Lergako San Martingo jaiak, abuztuaren azken asteburuan
• Eslabako San Migelgo jaiak, irailaren azken asteburuan
• Lergako San Martin eguna, azaroaren 11an
• Oibarko Ertaroko azoka, azaroaren lehen asteburuan
• Oibarko Olentzeroko jaia, abenduaren 24an

• Agezako San Andres eliza, XVIII. mendeko kristiau eliza.
• Eslabako Santakrizko aztarnategia, erromatar hiri zahar bateko aztarnategi arkeologikoa.
• Eslabako San Migel eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Eslabako gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
• Eslabako Alduate dorrea, Patxi Alduatek eraikitako eskultura.
• Leatxeko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Leatxeko San Martin Tourskoa eliza, XII. mendeko kristiau eliza zaharra, erromaniko estiloan.
• Lergako San Martin eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Lergako Epaitz herri hustua, Erdi Aroko herri hustua.
• Lergako Epaizko Gurutze Sainduaren eliza, Erdi Aroko elizaren aztarnak.
• Oibarko Andre Maria eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Oibarko San Petri eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Oibarko San Joakin baseliza, XVIII. mendeko kristiau eliza, barroko estiloan.
• Oibarko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
• Oibarko Lanbideen eta Memoriaren museo-etxea, Zangozerriko kultura tradizionalari buruzko museoa.
• Oibarko Energia Berriztagarrien Gela, energia berriztagarriekiko hurbilketa didaktikorako gunea.
• Zareko San Bizente eliza, XVI. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Zareko jauregia, Erdi Aroko jauregia.

• Antsa Oibarkoa (995-1070), Antso III.a Gartzeitz Iruñeko erregearen maitalea.
• Javier Uritz Lasaga (1747-1829), abokatu eta elizgizon.
• Domingo Moriones Murillo (1823-1881), militar eta politikari.
• Andres Azkarate (1891-1981), apaiz eta monje.
• Jose Otaño Mikeliz (1898-1936), elizgizon, irakasle eta organo-jotzaile.
• Carmelo Erdozain (1939-), musikagile eta apaiz.

• 
  Santakriz
• 
  Oibar ibarburua
• 
  Eslabako larreak
• 
  Ageza
• 
  Zare eta larreak

1. ↑ /oiβ̞áɾ/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

• Zangozerria
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia