Harrikatz

Harrikatza, besterik gabe ikatza ere deitua, erregai fosil beltz eta gogorra da, gehienbat karbonoz osatua eta landare jatorri duena. Ikatz izenarekin minerala ez den eta landare edo animalia substantziei ura eta beste osagai lurrunkor batzuk kenduz eskuratzen den egur ikatza ere izendatzen da.

Harrikatza arroka sedimentario beltz edo beltz marroixka da, naturan, gehienetan, zain edo beta deritzen geruzetan pilatuta agertzen dena. Formarik gogorrenak, esaterako antrazita, arroka metamorfikotzat har daiteke, tenperatura eta presio handiak jasan izan dituen harria baita. Ikatzaren elementurik nagusiena karbonoa da, eta hidrogenoa, sufrea, oxigenoa eta nitrogenoa ere ditu. Historian zehar oso baliabide erabilia izan da energia iturri gisa eta meatzaritza jarduera handia eragin du. Gaur egun, batez ere elektrizitatea edota beroa sortzeko erretzen da, baina kokea eta gasa produzitzeko ere erabiltzen da.

Munduko ikatz ekoizle handienak herrialdeok ziren 2011n: Txina 3.520 milioi tona (Mt), Ameriketako Estatu Batuak 992,8 Mt, India 588,5 Mt, Australia 415,5 Mt, Errusia 333,5 Mt, Indonesia 324,9 Mt, Hego Afrika 255,1 Mt, Polonia 139,2 Mt, Kazakhstan 115,9 Mt eta Ukraina 86,8 Mt^[1].

Harrikatza erregai fosila da, naturan harri eran aurkitzen dena. Geologia aldi askotan zehar airearen ukimenetik kanpo jasandako presioaren, beroaren eta bakterioen eraginez eratu den ikatza da. Historiaurreko basoetako egurra istingetan pilatuz eta lurperatuz joan zen eta, lehen pauso batean, eta prozesu biokimikoek eraginda, zohikatz delako ikatza eratu zen. Ondoren, bakterioen eraginez, zohikatz hori lignito bilakatu zen, eta lignitoa, berriz, presioaren eta beroaren eraginez ikatz azpibituminoso, harrikatz bituminoso eta azkenik antrazita. Antrazita da ikatzaren eraketan azken gaia, eta lur geruzen tolestatze prozesuan harrikatzak jasandako presioaren eta tenperatura garaien ondorioz eratu zen.

Harrikatza erauzteko bi metodo daude: lur gaineko meatzaritza eta lurpeko meatzaritza. Ikatz-hobiaren geologia nolakoa den, bata edo bestea erabiltzen da. Gaur egun, lurpeko meatzaritza da gehien baliatzen dena, baina herrialde ekoizle nagusietako batzuetan aire zabaleko meategiak oso hedaturik daude. Esate baterako, Australiako produkzioaren % 80 eta Estatu Batuetakoaren % 67 lur gaineko meatzaritzaren bidez erauzten da^[2].

Lur gaineko meatzaritza, atari zabaleko meatzaritza ere deitua, ikatza lurraren azaletik hurbil dagoenean besteriki ez da errentagarria. Metodo honen bitartez, hobiko ikatzaren ehuneko handiagoa (% 90 edo gehiago) erauzten ahal da lurpeko meatzaritzaren bidez baino, ikatz zain guztiak baliagarriak direlako.

Atari zabaleko meategiek oso eremu handia har dezakete, neurri larriko makineria erabiliz: dragak, gaineko harri-geruza kentzeko, pala mekanikoak, kamioi handiak, ikatza eta hondakinak garraiatzeko, hondeamakinak eta garraiagailuak.

Lurzorua eta gaineko harri-geruza lehergaien bidez hautsi eta, ondoren, dragak edota pala eta kamioiak erabiliz, kentzen da. Harrikatza agerian dagoenean, zulatu, apurtu eta zerrendaka erauzten da. Azkenik, ikatza kamioi handi edo garraiagailutan zamatzen da, manipulazio plantara edo erabili behar den tokira eramateko^[2].

Lurpeko meatzaritzan lan egiteko bi modu nagusi daude: ganbera eta zutabeen sistema eta lantegi luzeena.

• Ganbera eta zutabeen sisteman, "ganbera"-sare bateko harrikatza ateratzen da, tartean ikatzezko "zutabe" sail bat utziz, sabaia eror ez dadin. Zutabeetan, erauzi gabe, ikatz guztiaren % 40 gera daiteke (parte bat ondoko fase batean ateratzen ahal da).
• Lantegi luzeen sisteman, ikatz-zainaren sekzio bateko mineral guztia erauzten da, zizaila-kargatzaile mekanikoak erabiliz. Lanean hasi baino lehen, planifikazioa ezibestekoa da, sekzio osoan geologia egokia dela ziurtatzeko. Ikatza ateratzen ari den bitartean, euskarri hidrauliko batzuek eusten diote sabaiari. Ondoren, euskarriak kendu eta sabaia erortzen uzten da. Metodo horren bidez, hobiko ikatzaren % 75 ustiatzen ahal da^[2].

Harrikatza elektrizitatea sortzeko energia iturri nagusia da mundu mailan, bai eta karbono dioxidoaren isurketa iturri handienetakoa ere. Mundu osoko argindarraren % 40 ikatzaren bidez lortzen da^[3], eta zenbait herrialdetan ehuneko handiagoa da: Polonian % 94, Hego-Afrikan % 92, Txinan % 77 eta Australian % 76^[4]... Zentral termoelektrikoak ikatz meatokien inguruan egon ohi dira produkzio-kostua merkatzeko^[5].

Harrikatza oxigenorik ez dagoen toki batean oso tenperatura altuetan (1000 °C baino gehiago) erretzean kokea lortzen da. Hori labe garaietan erabiltzen da altzairua ekoizteko^[4]. Mundruna, kokegintzako azpiproduktua, koloragarriak, intsektizidak, leherkariak, plastikoak eta bikea ekoizteko baliatzen da^[5].

Harrikatzaren destilazio suntsikorraren bitartez harrikatz-gasa lortzen da. Gas hori, berriki arte, hiri handietako etxeetako erregai gisa erabili da. Oso toxikoa eta kutsatzailea denez gero, gas naturalak ordeztu du^[5]. Harrikatzaren likidotzearen bidez, berriz, hidrokarburo likidoak (petrolio sintetikoa) erdiesten dira.

Harrikatz erreserba erauzgarriak 2008 amaieran (milioi tonatan)^[6]

Herrialdea	Antrazita & Bituminosoa	Azpibituminosoa	Lignitoa	Denetara	Munduko erreseben ehunekoa
AEB	108.501	98.618	30.176	237.295	22,6
Errusia	49.088	97.472	10.450	157.010	14,4
Txina	62.200	33.700	18.600	114.500	12,6
Australia	37.100	2.100	37.200	76.400	8,9
India	56.100	0	4.500	60.600	7,0
Alemania	99	0	40.600	40.699	4,7
Ukraina	15.351	16.577	1.945	33.873	3,9
Kazakhstan	21.500	0	12.100	33.600	3,9
Hego Afrika	30.156	0	0	30.156	3,5
Serbia	9	361	13.400	13.770	1,6
Kolonbia	6.366	380	0	6.746	0,8
Kanada	3.474	872	2.236	6.528	0,8
Polonia	4.338	0	1.371	5.709	0,7
Indonesia	1.520	2.904	1.105	5.529	0,6
Brasil	0	4.559	0	4.559	0,5
Grezia	0	0	3.020	3.020	0,4
Bosnia-Herzegovina	484	0	2.369	2.853	0,3
Mongolia	1.170	0	1.350	2.520	0,3
Bulgaria	2	190	2.174	2.366	0,3
Pakistan	0	166	1.904	2.070	0,3
Turkia	529	0	1.814	2.343	0,3
Uzbekistan	47	0	1.853	1.900	0,2
Hungaria	13	439	1.208	1.660	0,2
Thailandia	0	0	1.239	1.239	0,1
Mexiko	860	300	51	1.211	0,1
Iran	1.203	0	0	1.203	0,1
Txekia	192	0	908	1.100	0,1
Kirgizistan	0	0	812	812	0,1
Albania	0	0	794	794	0,1
Ipar Korea	300	300	0	600	0,1
Zeelanda Berria	33	205	333-7.000	571–15.000[7]	0,1
Espainia	200	300	30	530	0,1
Laos	4	0	499	503	0,1
Zimbabwe	502	0	0	502	0,1
Argentina	0	0	500	500	0,1
Gainerakoak	3.421	1.346	846	5.613	0,7
Denetara	404.762	260.789	195.387	860.938	100

Harrikatz ekoizle nagusien produkzioa urteko (milioi tonatan) ^[1]

Herrialdea	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	Ehunekoa (2011)
Txina	1.834,9	2.122,6	2.349,5	2.528,6	2.691,6	2.802,0	2.973,0	3.235,0	3.520,0	%45,7
AEB	972,3	1.008,9	1.026,5	1.054,8	1.040,2	1.063,0	975,2	983,7	992,8	%12,9
India	375,4	407,7	428,4	449,2	478,4	515,9	556,0	573,8	588,5	%7,6
Australia	350,4	364,3	375,4	382,2	392,7	399,2	413,2	424,0	415,5	%5,4
Errusia	276,7	281,7	298,3	309,9	313,5	328,6	301,3	321,6	333,5	%4,3
Indonesia	114,3	132,4	152,7	193,8	216,9	240,2	256,2	275,2	324,9	%4,2
Hego Afrika	237,9	243,4	244,4	244,8	247,7	252,6	250,6	254,3	255,1	%3,3
Alemania	204,9	207,8	202,8	197,1	201,9	192,4	183,7	182,3	188,6	%2,4
Polonia	163,8	162,4	159,5	156,1	145,9	144,0	135,2	133,2	139,2	%1,8
Kazakhstan	84,9	86,9	86,6	96,2	97,8	111,1	100,9	110,9	115,9	%1,5
Ukraina	80,2	81,3	78,8	80,2	76,8	79,5	73,8	76,8	86,8	%1,1
Kolonbia	50,0	53,7	59,1	65,6	69,9	73,5	72,8	74,4	85,8	%1,1
Mundu osoan	5.301,3	5.716,0	6.035,3	6.342,0	6.573,3	6.795,0	6.880,8	7.254,6	7.695,4	%100

• Gas natural likidotu

• (Ingelesez) World Coal Institute Worldcoal.org