Ekialdeko Timor

Ekialdeko Timorko Errepublika Demokratikoa
Repúblika Demokrátika Timór-Leste República Democrática de Timor-Leste
Ereserkia: Pátria (ereserkia)
Goiburua: Unidade, Acção, Progresso ("Batasuna, Ekintza, Garapena")
Ekialdeko Timorko bandera coat of arms of East Timor (en)
Kokapena munduan   Mapa politikoa
Geografia
Hiriburua	Dili 8°33′13″S 125°34′42″E
Azalera	14.918,72 km²
Punturik altuena	Tatamailau (2.963 m)
Punturik sakonena	Timorko itsasoa (0 m)
Kontinentea	Asia
Mugakideak	Indonesia eta Australia
Administrazioa
Gobernu-sistema	erdipresidentzialismo, errepublika eta Estatu unitario
Ekialdeko Timorreko presidentea	Jose Ramos-Horta
Legebiltzarra	National Parliament (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi ASEAN eskualde foruma Aduanen Mundu Erakundea Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak Alliance of Small Island States (en) Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Asiako Hego-ekialdeko Elkartea Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua Garapeneko Asiako Bankua International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) Interpol Merkataritzaren Mundu Erakundea Multilateral Investment Guarantee Agency (en) Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Nazioarteko Finantza Korporazioa Nazioarteko Garapen Elkartea Osasunaren Mundu Erakundea Portugesezko Herrialdeen Komunitatea Posta Batasun Unibertsala Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO g7+ (en)
Demografia
Biztanleria	1.243.235
Dentsitatea	83,33 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi portugesa Tetum
Erabilitako hizkuntzak	ikusi portugesa, Makalero (en) , Habun (en) , Bidau Creole Portuguese (en) , Nauete (en) , Adabe, Bunak (en) , Waimoa (en) , Galoli (en) , Fataluku (en) , Kemak (en) , Makuv'a (en) , Makasae (en) , Mambai (en) , Tocodede (en) , Tetum, Baikeno (en) , Tetun Dili (en) , Lakalei (en) , Idaté (en) eta Kairui-Midiki (en)
Erlijioa	katolizismo, Protestantismo eta islam
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 17
Emankortasun-tasa	5,1 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	33.004 (2015)
Bizi-itxaropena	68,881 (2016)
Giniren koefizientea	28,7 (2014)
Giza garapen indizea	0,607 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	2.954.620.999,5844 $ (2017)
BPG per capita	2.279 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	9.369.954.465 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	7.228,169 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	5 % (2016)
Erreserbak	544.434.360 $ (2017)
Inflazioa	0 % (2016)
Historia
Sorrera data: 1975eko azaroaren 28a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+670
ISO 3166-1 alpha-2	TL eta TP
ISO 3166-1 alpha-3	TLS eta TMP
Ordu eremua	ikusi UTC+09:00 : Asia/Dili (en)
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.europar loki, Type E (en) , Schuko eta AS/NZS 3112 (en)
Internet domeinua	.tl
timor-leste.gov.tl…

Ekialdeko Timor^[1] (tetumez: Timór-Leste), izen ofiziala Timor-Lesteko Errepublika Demokratikoa^[1] (portugesez: República Democrática de Timor-Leste; tetumez: Repúblika Demokrátika Timór-Leste) hego-ekialdeko Asiako estatu burujabea da, Timor uhartearen ekialdeko erdia hartzen duena. 15.007 kilometro koadroko eremua dauka,^[2] eta 2015ean 1.18 milioi biztanle zituen.^[3] Dili da hiriburua.

Ekialdeko Timor hego-ekialdeko Asian dago, Malaysiar artxipelagoan, hego latitudeko 8° eta 10° artean, eta ekialdeko longitudeko 124° eta 128° artean. Timor uhartearen ekialdeko erdia hartzen du, eta baita Oecusse barrendegia (uhartearen mendebaldean dagoena) eta Atauro eta Jaco uharte txikiak.^[4] Ombaiteko itsasartea, Wetarko itsasartea eta Bandako itsasoa ditu iparraldean; hegoaldean, Timorko itsasoak banatzen du Australiatik; eta mendebaldean Indonesia du (Mendebaldeko Timor).

Herrialde menditsua da. Gailurrik garaiena Tatamailau mendia da (2.963 metro). Klima tropikala du, beroa eta hezea, bi urtarorekin: euritsua eta lehorra. Urtaro euritsua laburra izaten da; metro koadroko 1.475 mm inguru euri egiten du. Herrialdearen ekialdeko muturrean dagoen Paitchau mendilerroak biodibertsitate handiko oihan primarioak ditu, eta BirdLife Internationalek hegaztien kontserbaziorako gune garrantzitsu izendaturik dauka.^[5] Iparraldeko kostaldean koralezko uharri sistema garrantzitsu ugari daude, arriskuan daudenak.

1512an, portugaldarrak egin ziren Timor uhartearen jabe. Sandalo egurra, eztia, argizaria, kafea eta esklaboak lortzeko erabiltzen zuten. XVII. mendetik aurrera, borroka handiak izan ziren herbeheretarren eta portugaldarren artean Timor zela-eta. Azkenean, 1859an, bitan banatu zuten ofizialki uhartea: mendebaldeko erdia, Nusu Tenggara, herbeheretarren mende geratu zen, eta ekialdeko erdiak portugaldarren esku segitu zuen. 1895ean, portugaldar kolonizatzaileen aurkako erreboltak izan ziren.^[6] Bigarren Mundu Gerra bukatutakoan, Indonesia egin zen Nusu Tenggararen jabe. Ekialdeak, berriz, portugaldarren mende segitu zuen 1975 arte.

1975ean Krabelinen Iraultza gertatu zen Portugalen. Militar progresistek diktadura salazarista amaiarazi zuten. Ondorioz, deskolonizazio prozesua hasi zen eta Lisboak Ekialdeko Timorren zituen ordezkariak erretiratu zituen. Fretilin (Ekialdeko Timorko Burujabetasunerako Fronte Iraultzailea) fronte independentista eta ezkertiarrak hartu zuen agintea. Denbora gutxirako, ordea; berehala Indonesiak inbaditu baitzuen. Suharto diktadoreak agintzen zuen orduan Indonesian eta haren indarrek sarraski handiak egin zituzten Timorren. 183.000 lagun hil zituzten,^[7] orduko biztanleen herenak. 1976an, Ekialdeko Timor Indonesiako 27. probintzia izendatu zuen ofizialki Suharto diktadorearen gobernuak. NBEk ez zuen inoiz onartu hori.^[6]

Geroztik, Fretilinek Indonesiako administrazioaren aurkako gerrillan jardun zuen. 1985ean, Ekialdeko Timor Indonesia zela onartu zuen Australiak; onarpen hori kolpe handia izan zen erreboltari independentistentzat. 1996an, Carlos Ximenes Belo gotzainak eta José Ramos-Horta erbesteko Atzerri ministroak Bakearen Nobel saria jaso zuten, timortarren eskubideen alde egiteagatik. 1998an, protesta handien ondoren, Indonesiako Suharto diktadoreak boterea utzi behar izan zuen. Ekialdeko Timorko aldarrikapenak indartu egin ziren, eta B. J. Habibie presidente berriak autonomia eskaini zien.^[6]

1999an, autonomia edo independentzia aukeratzeko eskumena timortarren esku uztea hitzartu zuten Portugalek eta Indonesiak. NBEk gidatuta, erreferenduma egin zuten abuztuan: biztanleen % 78,5ek independentziaren alde bozkatu zuten. Indonesiaren aldeko paramilitarrek, Armadaren laguntzaz, sarraski handiak egin zituzten, jende asko hil zuten eta azpiegitura guztiak hondatu. NBEk gidatutako hiru urteko trantsizio epea hasi zen. 2002ko maiatzaren 20an, estatu independente gisa eratu zen Ekialdeko Timor.^[6]

Xanana Gusmão izan zen herrialde independentearen lehenbiziko presidentea. 2006an, krisi larri batek astindu zuen herrialdea, Armadako hainbat kidek -uhartearen mendebaldekoak guztiak- bazterketa salatu eta hainbat protesta ekintza egin zituzten. Poliziak gogor ekin zuen haien kontra eta liskarrek gizartean ere izan zuten eragina. Orotara 30 lagun hil ziren, eta beste 155.000 pertsona beren etxeetatik ihes egin behar izan zuten. Timorrek nazioarteko armadaren laguntza behar izan zuen egoera baretzeko. Lehen ministro Mari Alkatirik dimititu egin zuen, eta José Ramos-Horta Bakearen Nobel saridunak ordeztu zuen.^[8] 2007ko maiatzean, Ramos-Horta nagusitu zen lehendakaritzarako hauteskundeetan, eta Gusmão lehen ministro bilakatu zen.

2008ko otsalean, presidentearen egoitza tirokatu zuen matxinatutako militar talde batek, eta José Ramos-Horta oso larri zauritu zuten.^[9] Taur Matan Ruakek irabazi zituen 2012ko presidentetzarako hauteskundeak, eta Francisco Guterresek 2017koak.^[10]

Konstituzioa 2002an onartu zen. Haren arabera, errepublika presidentzialista da Ekialdeko Timor. Errepublikako presidentea da estatuburua, eta lehen ministroa gobernuburua. Legebiltzarrak (Parlamento Nacional) 65 kide ditu.^[4]

Herrialdea hamahiru udalerritan banaturik dago.

2020an 1.383.000 biztanle zituen. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 40 dira, 15-24 urte bitartekoak % 20,3, 25-54 urte bitartekoak % 30,4, 55-64 urte bitartekoak % 5,2 eta 65 urtetik gorakoak % 4,1. Bizi itxaropena 69,3 urtekoa da; 67,6 urtekoa gizonezkoena eta 71,1 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).^[4]

Austronesiarrak (malaiar-polinesiar jatorrikoak) eta papuarrak dira talde etniko nagusiak; txinatar gutxiengo bat dago.^[11]

Portugesa eta tetuma dira hizkuntza ofizialak; indonesiera eta ingelesa ere erabiltzen dira. Hainbat hizkuntza indigena daude; tetumaz landa, mambae, makasae, baikenu, kemak eta bunak hizkuntzek dute hiztun kopururik handienak.^[11][4]

% 97,6 katolikoak dira, % 2 protestanteak eta % 0,2 musulmanak (2015eko zenbatespenak).^[4]

Dili (244.584 biztanle 2015ean), Baucau (17.357), Maliana (12.787), Lospalos (12.471) eta Pante Macassar (12.421) dira hiririk handienak.^[4]

Herrialdeak mendekotasun handia dauka petrolio eta gasarekiko, eta estatuak horien ustiapenari esker osatzen ditu bere aurrekontuak. 2014ko datuen arabera, energiaren sektoreak barne produktu gordinaren % 60 ekartzen du. Timorko itsasoko erreserbek 36.000 eta 47.700 milioi euro arteko balioa dute, baina 2032rako agortuko direla aurreikusten dute adituek.^[12]

• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.