Gizarte-kontratua

Filosofia moral eta politikoan, gizarte-kontratua Ilustrazioaren Aroan sortu zen teoria edo eredu bat da, eta, oro har, estatuak gizabanakoarengan duen zilegitasunari dagokio^[1]. Gizarte-kontratuko argudioek, eskuarki, zera planteatzen dute: gizabanakoek onartu egin dutela, esplizituki edo isilbidez, beren askatasun batzuk ematea eta agintaritzari men egitea (agintariarenari edo gehiengo baten erabakiari), gainerako eskubideak babestearen edo gizarte-ordenari eustearen truke.^[2][3] Sarritan, eskubide naturalen eta legalen arteko harremana kontratu sozialaren teoriaren gaia da. Terminoa Du contratas social ou Principes du droit politique liburutik eratortzen da, Jean-Jacques Rousseauren 1762ko liburua, kontzeptu hori eztabaidatu zuena. Nahiz eta gizarte-kontratuaren teoriaren aurrekariak antzinatean egon, greziar filosofian eta estoikoan, eta zuzenbide erromatar eta kanonikoan, gizarte-kontratuaren goraldia XVII-XIX. mendeen bitartekoa izan zen, orduan sortu baitzen legitimitate politikoaren doktrina nagusi gisa.

Kontratu sozialaren teoria gehienen abiapuntua edozein maila politikotan ez dagoen giza egoeraren azterketa da (Thomas Hobbesek "naturaren egoera" deitzen dio). Egoera horretan, gizabanakoen ekintzak beren ahalmen pertsonalarekin eta kontzientziarekin soilik lotuta daude. Abiapuntu partekatu horretatik, gizarte-kontratuko teorialariek frogatu nahi dute zergatik onartuko luketen borondatez gizabanako arrazionalek beren askatasun naturalari uko egitea ordena politikoaren onurak lortzeko. Kontratu sozialaren eta eskubide naturalen XVII. eta XVIII. mendeetako teorialari nagusien artean, honako hauek daude: Hugo Grotius (1625), Thomas Hobbes (1651), Samuel von Pufendorf (1673), John Locke (1689), Jean-Jacques Rousseau (1762) eta Immanuel Kant (1797). Grotius-ek planteatu zuen norbanakoek eskubide naturalak zituztela. Thomas Hobbesek esan zuen "naturaren egoera" batean giza bizitza "bakartia, pobrea, desatsegina, basatia eta laburra" izango zela. Politika- eta zuzenbide-ordenarik ezean, guztiek izango lituzkete askatasun natural mugagabeak, "gauza guztietarako eskubidea" barne, eta, beraz, baita lapurtzeko, bortxatzeko eta hiltzeko askatasuna ere; "denon arteko gerra" amaigabea litzateke (bellum omnium contra omnes). Hori saihesteko, gizaki libreak beren artean kontratuak egiten dituzte komunitate politikoa (gizarte zibila) ezartzeko, gizarte-kontratu baten bidez. Kontratu horretan, guztiek irabazten dute segurtasuna, erabateko subirano baten, gizabanako baten edo gizakien batzar baten mende jartzearen truke. Subiranoaren ediktuak arbitrarioak eta tiranikoak izan daitezkeen arren, Hobbesek gobernu absolutua naturaren anarkia beldurgarriaren alternatiba bakar gisa ikusi zuen. Hobbesek esan zuen giza eskubideak gobernuaren agintaritza absolutuaren alde (monarkikoa edo parlamentarioa izan) abdikatzea onartzen dutela. Lockek eta Rousseauk, ordea, eskubide zibilak lortzen ditugula argudiatu zuten, besteen eskubideak errespetatu eta defendatzeko betebeharra onartzearen truke, horretarako askatasun batzuei uko eginez.

Gizarte-kontratuaren teoriaren baieztapen nagusia da legea eta ordena politikoa ez direla sorkuntza naturalak, gizakiek sortutakoak baizik. Kontratu soziala eta sortzen duen ordena politikoa helburu jakin baterako bitartekoak besterik ez dira —tartean diren banakoen onura—, eta zilegi, akordioaren zatia betetzen duten neurrian soilik. Hobbesek argudiatu zuen gobernua ez dela jatorrizko kontratuaren zati, eta herritarrak ez daudela behartuta gobernuari men egitera, ahulegia denean fakzioen arteko gatazkak eta istilu zibilak eraginkortasunez arautzeko. Gizarte-kontratuko beste teorialari batzuen arabera, gobernuak bere eskubide naturalak (Locke) aseguratzea edo gizartearen interes onenak asetzea lortzen ez duenean (Rousseauren "borondate orokorra" deitzen zaio), herritarrek men egiteko betebeharra ken dezakete, edo lidergoa alda dezakete hauteskundeen bidez edo, beharrezkoa denean, indarkeriaren bidez. Locke-k uste zuen eskubide naturalak besterenduezinak zirela, eta, beraz, Jainkoaren gobernuak gobernu-agintea ordeztu zuen; Rousseauk, berriz, uste zuen demokrazia (autogobernua) zela ongizatea bermatzeko modurik onena, norbanakoaren askatasuna legearen agindupean zuen bitartean. Lockeren kontratu sozialaren kontzeptua Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Adierazpenean erabili zen. Gizarte-kontratuaren teoriak 19. mendean utilitarismoaren, hegelianismoaren eta marxismoaren bidetik eklipsatu ziren; 20. mendean bigarren loraldi bat izan zuten, batez ere John Rawlsen pentsamendu-esperimentu baten moduan.^[4]

Kontratu sozialaren teoria legediaren eta gizarte-konbentzioen jatorri gisa formulatu zuen lehen pentsalari ezaguna (ahulak indartsuenen abusuetatik babesteko helburuarekin ezarritakoa) Abderako Protagoras sofista izan zen (K.a. V. mendea). Platonen Errepublikan, (K.a. 360. urteen inguruan) Glaucon-ek iradokitzen du justizia egoista arrazionalen arteko ituna dela. Geroago, Epikurok (K.a. 341-270/271) politikari buruzko gogoetetan, Maximo nagusietan, ez dagoela lege naturalik dio eta gizakiak (lehen naturan modu bortitzean bizi zirenak eta ongizate komunaz jabetzen ez zirenak) itun soziala ezartzen duela elkarri minik ez egiteko edo sufritzeko; esperientzia horretatik sortzen da justiziaren kontzeptua. Zizeronek (K.a. 106-43), Erromatar Errepublikaren garaiaren amaieran, Platonen Errepublikaren antzeko teoria bat ezartzen du. Kontratazio-teoria zehatz bat artikulatu zuen lehen filosofo modernoa Thomas Hobbes (1588-1679) izan zen; Haren iritziz, gizakiak, natura-egoeran, beren eskubide indibidualak, babesaren truke, subirano indartsu baten esku uzten zituela esan zuen. John Locke-k ere (1632-1704) kontratu teoria bat aurkeztu zuen. Hobbesek ez bezala, Lockek uste zuen pertsona bakoitzak besteekin kontratu bat egiten zuela gobernu mota jakin baterako, baina hura aldatzeko edo ezabatzeko aukerarekin.