[go: up one dir, main page]
More Web Proxy on the site http://driver.im/Jump to content

User:Sumiaz/SimiQullqa

From Wiktionary, the free dictionary

Yachakuqkunap Simiqullqa

[edit]
Qusqu Qullaw Runasimipi

Students' Dictionary, in Cusco-Collao Quechua

The translations here are primarily done word-by-word as a learning tool. This sometimes results in sentences that may seem awkward or otherwise grammatically unsound to a native speaker.

Collation: Alphabetical order with one exception: the variants of Ch, K, P, Q, and T are grouped together, to make it easier to find entries when one isn't sure whether the consonant is aspirated (XH) or ejective (X'). The appropriate digraphs and trigraphs are treated as single units and ordered plain-aspirated-ejective. For example:

KA - KHA - K'A - KI - KHI - K'I - KU - ...
instead of KA - KI - KU - KHA - KHI - K'A - K'I - ...

A a

[edit]

achalay - achuqcha

[edit]

aka - allpa

[edit]

allqa - amu

[edit]

ancha - añu

[edit]

apachita - aqu

[edit]

aranway - atuq

[edit]

awa - aysay

[edit]

Ch ch

[edit]

chhachu - chakuy

[edit]

chala - chanrara

[edit]

chhapa - ch'arki

[edit]

ch'aska - chayru

[edit]

ch'ichi - chillpa

[edit]

chimpay - ch'iquy

[edit]

chiraw - ch'iya

[edit]

chuchuqa - chukuru

[edit]

ch'ulla - ch'uñu

[edit]

chupa - chhuruna

[edit]

ch'usaq - ch'uyanchay

[edit]

H h

[edit]

hak'akllu - hamuy

[edit]

hanaq - harwiy

[edit]

hasp'iy - hawiy

[edit]

haya - hayway

[edit]

hich'ay - huk'ucha

[edit]

humint'a - huywiy

[edit]

I i

[edit]

ichhu - iñiy

[edit]

iphu - itha

[edit]

K k

[edit]

k'acha - khakuy

[edit]

k'alla - khallwa

[edit]

kamachiq - k'antiy

[edit]

kañay - khiwiy

[edit]

k'ata - k'ayrapim

[edit]

kichay - kinuwa

[edit]

khipu - khiwiy

[edit]

khuchi - kukupin

[edit]

kulli - kuntur

[edit]

k'upa - k'usillu

[edit]

kuta - k'uyuy

[edit]

L l

[edit]

lachiwa - lat'ay

[edit]

lawa - lukma

[edit]

Ll ll

[edit]

llaki - llamt'a

[edit]

llanka - llaqway

[edit]

llasa - llink'i

[edit]

llipipipiy - llullu

[edit]

llumpaq - llut'ay

[edit]

M m

[edit]

mach'aqway - mallki

[edit]

mama - map'a

[edit]

maqana - maruy

[edit]

masa - mat'i

[edit]

maway - maywiy

[edit]

mich'a - millwa

[edit]

minchha - mismiy

[edit]

mita - muhu

[edit]

mukiy - muña

[edit]

muqu - musuq

[edit]

mut'i - muyuy

[edit]

N n

[edit]

nak'ay - nuna

[edit]

Ñ ñ

[edit]

ñak'ariy - ñaqch'ay

[edit]

ñatuy - ñutqhun

[edit]

P p

[edit]

pacha - p'akisqa

[edit]

phalika - p'ampay

[edit]

pana - phapu

[edit]

paqarichiy - paqucha

[edit]

para - p'asña

[edit]

pata - paya

[edit]

pi - pillu

[edit]

phina - pirqay

[edit]

p'isaq - phiwi

[edit]

puchka - p'ukru

[edit]

p'uku - puma

[edit]

puna - puputi

[edit]

p'uqay - purutu

[edit]

pusaq - phuyu

[edit]

Q q

[edit]

qachiy - qañiwa

[edit]

qapariy - qarpay

[edit]

qasa - qhaway

[edit]

qaylla - q'ichwa

[edit]

qilla - q'ipa

[edit]

q'ipi - q'iya

[edit]

qucha - qhuna

[edit]

qunqur - quray

[edit]

quri - q'uruta

[edit]

qusa - quyru

[edit]

R r

[edit]

raka - raymi

[edit]

rikra - riy

[edit]

ruk'ana - runtuy

[edit]

ruphay - ruway

[edit]

S s

[edit]

sach'a - sañu

[edit]

sapanka - saywa

[edit]

siki - siqsiy

[edit]

sirara - siwulla

[edit]

such'i - sunqu

[edit]

supay - suskhuy

[edit]

suti - suyucha

[edit]

T t

[edit]

t'akay - tantiyay

[edit]

tapa - taqya

[edit]

tarpuy - tayta

[edit]

tihira - tinya

[edit]

t'ipana - titimisi

[edit]

tiyana - tunta

[edit]

thupay - t'uru

[edit]

tusuy - tuyuy

[edit]

U u

[edit]

uchpa - umiña

[edit]

unancha - upyay

[edit]

uqa - urunquy

[edit]

usa - uyway

[edit]

W w

[edit]

wachay - wallwak'u

[edit]
  • wachay - (r). chichu warmipas chichu uywapas, sallqapas uñachata wiksanmanta lluqsichiy, musuq wawa paqarichiy.
    Mama Mariyaqa qayna killañas wira qhari wawata wachakusqa, kunanqa ña puriykachachkanña.
    Yuraq wakanpas turuchatas wachallasqataq; chaymi ancha kusisqa kachkanku.
  • wach'i - (s). 1. waskhachawan kallpachasqa karuman rispa hap'ikuq apaykachana. 2. intipa chiqan k'anchaynin.
    Yunka runakunaqa mikhunankupaq wach'iwan sallqakunata hap'iq kasqakum chaytataq llapallankumanta mikhuq kasqaku. Yunkapiqa manas aychataq waqaychayta atinchikchu.
    Siskacha, ima uraskamam puñunki! Intipa wach'inpas ñataq pupuyki patamanña aypanqa.
  • wachu - (s). uraymanta wichayniqman aysakuq tarpusqa.
    Sapanka masa huk wachu unuta takllawan kichan, pinchaq warmitaq lluq'iman pañaman ch'ampata tanqaspa kuskan wachuta simp'an. Huk masaqa kaqta rurallantaq. Chayhinata ari wachukuna muhupaq rurakun, kaqtaq wachu unupas chayninta unu uraykunanpaq.
  • waka - (s). iskay waqrayuq, tawa chakiyuq, lichinrayku aychanrayku uywasqa kawsaq. chayqa kastilla simimanta mañakusqa.
    Mana napaykukuq runakunataqa: «wakachu imataq chayri, mana muuuuu ñispa yaykumun» ñispa ñiqku.
  • wakamayu - (s). hatun uritu (k'aki) anqas puka q'illu llimp'i phuruyuq, yunkakunallapi tiyan.
    Wakamayuqa yaqa runahinam rimayta yachapayakun.
  • wakcha - (s). 1. mana taytayuqpas mana mamayuqpas, runapas uywapas. 2. mana qullqiyuq pisi kaqniyuq runa.
    1. Wakcha kayqa sinchi sas, kallpayuqkunaqa kawsasqaykimantapas asikun, ichaqa kay kawsayqa muyullanmi. Qamña mana muchuptiykipas wawaykikunaqa kanmi.
    2. Chumpi Willkas llaqtapi wakcha runakunaqa iskay chunka paquchayuq, qhapaq runakunataq qanchis pachak paquchayuq.
  • wallata - (s). puka chakichayuq yuraq ukhuyuq yana umayuq yana raprayuq wallpamanta aswan hatun sallqa pisqu.
    Wallataqa q'umir q'achuta mikhun, chaymantataq ruphaypi usankunata pallakun. Wallataqa iskaynillayuqpuni puriykachan. Wallataqa mana yaykuy atiy qaqakunapi puñunpas wachanpas.
  • wallpa - (s). wasipi uywasqa mana phawaq pisqu.
    Wallpaqa saratapas qiwakunatapas sallqa ruruchakunatapas kuruchakunatapas mikhullanmi. Wallpataqa aychanrayku runtunrayku uywanchik. Wallpa runtuqa hunt'asqa mikhuna, chayrayku wawakunaqa sapa p'unchaw huk runtuta mikhunanchik.
  • wallqana - (s). kunkaman churakuna sinrisqa.
    Munaycha rikukuyta munaspa warmikunaqa kunkanku muyuriq muyuriqtaraq wallqanakunata churakunku. Wallqanataqa qhapaq warmikunalla churakun.
  • wallwak'u - (s). kurkunchikwan rikranchikwan tinkuynin ukhunchik.
    Ukhunchiktapas wallwak'unchiktapas mayllakunapuni, mana chayqa hump'isqanchikmanta millayta q'apan.

waman - wañuy

[edit]
  • waman - (s). yaqa wallpa saya k'umu sinqa aycha mikhuq pisqu. anka.
    Ayllu sutiqa kanmi: Waman, Wamani, Mamani hukkunapas; chaykunaqa llapanmi wamanmanta paqarin.
  • wampal - (s). yuyu q'umir mikhuykuna tarpuna allpacha.
    Siwullatapas lichuhastapas ripullutapas kukatapas wampalpi k'ichkita t'akaspa wiñachinchik. Chaymantaña wiñariptin wak yapusqa allpaman mallkinchik, chaypitaq puquyta tukunqa.
  • wamp'u - (s). t'uturamantapas k'ullumantapas unu patan riq kawsay.
    Wakin quchakunapiqa k'ullumanta wamp'ukuna kan, chaytaqa wayra kallpanwan purichin. Runaqa wamp'upi huk llaqtamanta wak llaqtaman rin.
  • wanaku - (s). llamamanta aswan huch'uypacha ch'umpi sallqa.
    Wanakuqa sallqa llama, puna urqukunapi sapallan puriykachan. Kay sallqaqa pisi millwallayuq. Kunanqa kanraqchus icha manañachus, mana rikukunñachu.
  • wanka - (s). 1. hatun sayayniyuq qaqa. 2. chakrapi llamki'ayta tukuspa (huqariypi) takiy.
    1. May llaqtapipas wanka rumiqa kallanpuni. Chaykunaqa manchakuna sayaq qaqakuna.
    2. Chay huk wayq'u llamk'aqkunaqa sara huqariyta tukunkuñach ari, ña wankamuchkankuña warmikunapas.
  • wank'ar - (s). hatun tinya watasqa umachayuq k'aspiwan takana.
    Llaqtakunapa p'unchawninpiqa tinyata wank'arta takaspa wawakunaqa marchanku.
  • wanquyru - (s). «wannnn» ñispa ch'illikumanta aswan rakhu misk'i ruraq ch'uspi.
    Sansawan q'usñichispas wanquyru misk'itaqa hurquna. Q'usñiwanqa manas phiñakunkuchu.
  • wanthi - (s). hukwan hukwan churakuq qharitapas warmitapas hisp'anankupi unquy hap'in, chayqa q'iyayuqsi.
    Wanthi unquyniyuq runakunataqa hisp'ananpipas wak chika ukhunpipas wirp'ankunapipas lliqtihinas k'irichakuna rikhurin.
  • wanu - (s). mayqan sallqapa mayqan uywapa akanpas, ismusqa yurakunapas tarpuna allpakuna qhapaqyachinanpaq, misk'iyachinanpaq.
    Khanka ñut'usqaqa ch'aki wanumanta qaswan allin,. Uwiha wanuqa waka wanumanta aswan allin. Llamapa paquchapa taqyanqa iskayninmanta aswan allin.
  • wanwa - (s). qhichwa allpakunapipas yunka allpakunapipas chakisapa hatun ch'unqanayuq ñañu ch'uspicha.
    Ch'isinkunapas tutapas wanwakunaqa tawarniyta ch'unqaspa t'uqyasparaqmi wañiyninta taripanku. Kanirquwasqantaq siqsin hasp'ikuptiytaq millayta muqucharqukun.
  • wañunayaq - (s). llapan kawsaqpas pisipantaq kawsarillantaq, manataq wañuytapas atillantaqchu.
    Kamiyunmi runantin mayuman urmaykusqa, chaytaq hampikuq mamaqa: «ñawpaqtaqa wañunayaq runakunataraq hampina wasiman apasunchik» ñispa kamachikun.
  • wañuy - (r). manaña kawsay. manaña samapuy. ayaman kutiy.
    Kawsaqkunapa sunqun mana kuyuripuptin, yawarnin manaña phawaptin, manaña samarqapuptinqa, «wañurqapunmi» ñinchik.

wapsi - waruwaru

[edit]
  • wapsi - (s). 1. ruphay p'unchawpi mayukunapa quchakunapa samaynin. t'impuq unupa samaynin. 2. runapa lluqsiq samaynin.
    1. Ñawpaqqa rarqakuna tukuy hawapis kaq, chaynintas unuqa qiwakuna qarpanapaq riq. Allpa patapi ch'iqisqa kaspaqa unuqa wapsintas hanaqman wichachiq, chaytaqsi paray pachapiparaq, chiraw pachapitaq rit'iq.
    2. Phuyu ch'isinklunapiqa runapa samasqa q'usñiq wapsiraq siminchikmanta lluqsin.
  • waqati - (s). imawanpas hunt'asqachu runa. ancha mañakuq runa. chay kuska qapariq.
    Huk rantikuqkuna qhatupi: «pisimá chayqa, yaparillaway» ñispa yapachikunku, pisi qullqitataq haywanku, chaykunaqa waqatim kanku.
  • waqay - (r). 1. ñawinchikmanta kachiniraq unu lluqsiy. 2. imamantapas qapariy.
    1. Wawakunaqa chayhinata waqanku wiksanku nanaptinmi.
    2. Llakikuymantaqa anchata waqanchik, kusikuymantapas waqallanchiktaqmi, ichaqa pisillata.
  • waqra - (s). wakin urqu sallqakunapas uywakunapas umankupi chayta apanku. uywakunapa tullumanta maqanakunan.
    Turukunaqa iskay waqrallayuq, urqu tarukaqa tawa waqrayuq.
  • waqyay - (r). 1. hukkunata sutinmanta hamuy ñiy, rimaspapas makiwanpas. 2. kawsaq runatapas uywakunatapas almakunatapas apukunatapas mink'akuy.
    1. Yaw irqicha! Taytaykita phaway waqyarqamuy.
    2. Ima ruraytaña qallarinapaqpas apukunataraq waqyarikuna; paykunapunim imapipas yanapakunku.
  • wara - (s). wiqawmanta urayniqman churakuna qhari p'acha.
    Tinta llaqta qharikunaqa ñawpaq qunqurkama warata churakuqku; kunanqa chaki muqukama warata churakapunku.
  • waranqa - (s). isqun pachak isqun chunka isqunniyuq yupayman huk yapasqa. chunka kuti pachak.
    Kay yupaykunataqa kayhinata ñawinchasunchik: 2 001, 3 002, 4 444: iskay waranqa hukniyuq; kimsa waranqa iskayniyuq; tawa waranqa tawa pachak tawa chunka tawayuq ñispa.
  • waraqu - (s). allakuq kichkayuq yura.
    Waraqu ñawpaqta t'ikaptinqa ñawpaq papa tarpuy allin kanqa; waraqu qhipata t'ikaptinqa qhipa papa tarpuy allin kanqa. waraqu t'ikata qasarquptintaq papataqa t'ikachkaptin qasarqunqa. Chaytam chakra ruraq runaqa qhawan.
  • warisu - (s). paqucha mamayuq llama taytayuq uywapas, llama mamayuq paqucha taytayuq uywapas.
    Warisu uywaqa pisi millwayuq, millwanpas rakhu chayqa waskha simp'anallapaq allin. Warisuqa q'ipitapas mana apayta atinchu.
  • warmi - (s). mana qharichu. qhariyuq kaspa wachakuq runa.
    Kay llaqtakunapiqa qharikuna chukcha rutusqa warmikunataq simp'ayniyuq kanku. Kañari qharikunapas Utawalu qharikunapas simp'aynillayuqtaqmi kanku.
  • waru waru - (s). unu sayana pampakunapi hatuchaq wachukuna.
    Titiqaqa qayllakunapi waru waru chakrakunaqa achka rikukun. Paray warapiqa yurakunata unu mana huqarinchu, kaqtaq ch'aki watapipas wachu unumanta hurquspa yurachakunata qarpana kaq kasqa.

wasa - wawsa

[edit]
  • wasa - (s). qhipan, mana uyanchu. q'ipi apaq ukhunchik.
    Qaraywapa wasanqa yana q'illu, wiksantaq q'illupas yuraqpas.
  • wasi - (s). runapa kawsananpas sallqakunapa uywakunapa tiyananpas.
    Runaqa aruwimantapas simintumantapas kallankamantapas wasita rurakun. Añaspa wasinqa qaqa t'uqukunalla. Llamapa wasinqa kanchalla.
  • wasichay - (r). tiyanapaq raqaykuna qatay.
    Qhapaq runaqa wasichachin simintu qaywisqawan. hukkunaqa tihawanpas kalaminawanpas wasita qatallanchik. wakcha runaqa ichhuwan wasichanchik.
  • waskha - (s). rakhu puchkasqa millwamantapas, qaramantapas, ch'awarmantapas (mismisqamanta) hatun aysana simp'asqa.
    May purisqanchikpipas waskhata tarikunchik chayqa karu llaqtakuna riqsimunanchikpaqmi.
  • wata - (s). chunka iskayniyuq killa.
    Huk wataqa 52 simanata apamun, huk simanaqa qanchis p'unchawniyuq. Huk wataqa kimsa pachak suqta chunka pichqayuq p'unchawta apamun.
  • watay - (r). iskay q'aytupas iskay ch'ullpapas khipuy, q'iwispa huñuy.
    Kawallutaqa qiwayuq unuyuq pampapi ichhuman wataykamunku.
  • watuchiy - (s). imasmari imasmari ñispa tapukuy.
    Kaymi huk watuchiy: Imasmari, imasmari: Kunkapi q'apina, sikipi sunkhana, wiksapi kuchuna. Imas kanman? Chayqa Wiyulin.
  • watya - (s). k'urpa ruphachisqapi papapas uqapas huk rurukunapas wayk'uy, chayachiy.
    Watya ruranapaqqa misk'i papakunata akllana, hurnuta k'urpakunamanta pirqaspa k'iriwan q'uñichina chaymantaq papata churaykuna. Watyaqa ch'aquyuq misk'illaña.
  • wawa - (s). sallqamantapas uywamantapas runamantapas pisi unaynillayuqraq, huch'uyllaraq, uñallaraq, ñuñuq.
    Wawakunataqa ñuñuchispalla uywana, chaymi ancha allin. Mikhunataqa suqta killanpiña mallinan.
  • wawqi - (s). qharipura chayhinata ninakunku, aylluntin kaspapas manapas.
    Kaypiqa, llapan qhari wawakuna wawqintin kanchik, warmi wawakunataq ñañantin kanku.
  • wawsa - (s). qharikunapa urqu uywakunapa muhun. yuma.
    Musuq runaqa paqarin qharipa wawsan warmipa muhunwan huñukuptinmi.

wayaqa - waywacha

[edit]
  • wayaqa - (s). ima churanapaqpas huk simillayuq awasqa.
    Yachana wasi wawakunaqa wayaqachankupi qillqanankutapas quqawninkutapas apakamunku.
  • wayita - (s). p'acha ruranapaq millwa puchkasqamantapas, utku puchkasqamantapas awasqa. chayqa kastilla simimanta mañakusqa.
    Llikllataqa warmikuna awanku, wayitataqa qharikuna awanku.
  • wayk'uy - (r). mikhunapaq imapas hankumanta chayasqaman tukuchiy.
    Ancha q'apayniyuqllaña wayk'uq warmikunaqa unkakapa makichantapas chakichantapas huk wayaqachapis pakallapi waqaychakunku.
  • wayllunku - (s). imaman warkukuspapas pukllana.
    Wawakunaqa huk sach'apa k'allmanman waskhata wataykuspa sayaspapas tiyaykuspapas wayllunkukunku.
  • wayna - (s). manaña wawapaschu, manataq machupaschu. yaqa chawpi wiñaypi tarikuq.
    Waynakunapas sipaskunapas pukllay p'unchawkunapiqa takikuspa wiphalanta maywispa phawaspalla tusunku.
  • wayq'u - (s). 1. iskay urqukunapa chawpinpi tarikuq allpa. 2. inti lluqsimuyniqman qhichwa q'uñi allpa.
    1. Ima tarpusqapas wayq'ukunapiqa allinta puqun; chaypiqa pisita chirin.
    2. Wayq'u allpakunapiqa pqapas chaninmi urin. Huk watapiqa iskay kuti, kimsa kuti papataqa allanku. Chaypiqa watantinmi paran, qasataqa manam riqsinkuchu.
  • wayt'ay - (r). hamp'atu kasqan unupi puriy. tuytuy.
    Mayu qayllakunapipas qucha qayllakunapipas tiyaq runaqa manaraq puriyta atispa ña wayt'ankuñam.
  • waywacha - (s). wisk'achaman rikch'akuq q'uñi sach'a sach'api tiyaq sallqacha.
    Waywachaqa sach'akunapim tiyan; payqa sach'akunapa ruruntam k'utun. Chupanqa suphusapacha. Huk sach'amanta wak sach'aman phawaqhina uraykun.

wich'qay - willuy

[edit]
  • wich'qay - (r). punkutapas ima kichasqatapas mana lluqsinapaq mana yaykunapaq hark'ay.
    Chay punkuta kay llikllawan wichq'aykuy; kaypiqa millaytam chirin, rit'ipas yaykumunman.
  • wikch'uy - (r). chayqa wisch'uy.
  • wiksa - (s). mikhusqanchikpa tantakunan iskay punkuyuq aycha wayaqa.
    Uwihaqa tawa wiksayuq, chayraykutaq mikhusqantaqa sapanka wiksanmanta aswan thamunapaq siminman kutichimun.
  • wik'uña - (s). paquchaman rikch'akuq pisi millwallayuq anti urqukunapi tiyaq sallqa.
    Wik'uñaqa hatun ñawiyuq, ñañu kunkachallayuq. Millwanqa munay ch'umpicha. Wik'uñakunaqa huñusqallapuni urqukunapi puriykachakun. Wik'uñaqa Pacha Mamapa uywansi.
  • willakachuqa - (s). wawakunapa ñawinpi ch'uqñi unquy.
    Willkachuqa unquyqa wawakunapa ñawinta ch'uqñiwan k'askachin. Chaytaqa kikin wawapa unu hisp'ayninwan chullurichispa picharquna. Hampinapaqqa añawipa t'ikantapas ruruntapas yana hawasta ch'umpi millwatawan ruphachispa kutana, chaytataq yuraq ñut'u asukartawan kutarquna, chaywantaq puñunanpaq unqusqa wawapa rinri wasanta, ch'ipuqunta ima llusina; p'unchawtaq wawapa umantapas ukhuntapas chiri unuwan mayllana.
  • willakuy - (s). ñawpa rimaykunamanta rimanakuy.
    Ñawpa willakuykunapiqa sallqakunapas runaman kutispas runakunawan ima tiyaq kasqa, ichaqa atuqqa mana hayk'appas atipanmanchu.
  • willka - (s). wawanchikpa wawan.
    Willkachaymi chhulli unquywan, puñunapim. Kay p'unchawkunaqa manam hamunqachu.
  • willma - (s). chayqa millwa.
  • willuy - (r). runamantapas sallqamantapas uywamantapas huk kawsaykunamantapas, makinpas chakinpas mayqan uchunpas kuchuspa hurquy.
    Machu Pikchu uraypis huk machasqa runapa chaki tullunkunata tren ñut'urqapusqa; chay phakanta kunan willupunku.

winara - wiru

[edit]
  • winara - (s). ima apaykachana kawsaypapas, suninman kinrayninman rakhunman kaynin.
    Huk llaqtamanta wak llaqtaman rispaqa suninta tupunchik. Huk allpataqa pata hawantapas pampantapas suninta yachaspa kinrayninta yachaspa tupunchik. Huk apaykachanapa winarantataq hayk'ataq suninman, hayk'ataq kinrayninman, hayk'ataq rakhunman chaykunata yachaspa tupunchik.
  • winku - (s). 1. purumanta kuchasqa unukuna wisina. 2. unukuna tupuna.
    Aqhataqa manachu winkuwan rakirpariwaq!
    Kay wakakunaqa kuskan winku lichillata sapa ch'awaypi quwanku. Ch'isin paqarin ch'awasqaqa pusaqninmanta pusaq winku lichi sapa p'unchaw tantakun.
  • wiñapu - (s). sara muhumanta aqhapaq phutirichisqa.
    Arikipa llaqtapiqa sara wiñaputaqa ch'akisqata kutasqataña qhatunku; Qusqa llaqtapiqa chayraq wiñapusqata, apillataraq qhatunku.
  • wiñay - (r). paqarisqanmanta sapa p'unchaw aswan haatun kay. wawa kaymanta waynaman qayllachay. hatunyay.
    Kay chachakuma sach'achaqa kunan wata tawa chunka pachakcha thatkita wiñarqun; ñuqataq kay wataqa pusaq pachakcha thatkillata wiñasqani.
  • wiphala - (s). awasqamanta suyt'u tawa k'uchuyuq unancha.
    Pukllay p'unchawkunapiqa yuraq wiphala apaykusqa kusisqa tusunchik. Piruw Mama llaqtapa wiphalanqa puka yuraq puka llimp'iyuq.
  • wiqaw - (s). ñañu wasa hawa. kurkunchikpa pupu qayllapi aswan ñañuyasqa aycha.
    Wiqawninchikqa wasa tullullayuq, ñawpaqninpiqa aychalla, chaytaq ukhunchikqa k'umuykuytapas atin.
  • wiqi - (s). ñawinchikmanta lluqsiq kachiniraq mana llimp'iyuq unucha. wakin sach'akunapa unun.
    Mamanchiktapas taytanchiktapas huk ukhunchikkunatapas kawsachkaptin munananchik; wañuptinqa yanqañan mayuman wiqi chayanankamapas waqasunchik.
  • wiqu - (s). ukhunchikpa huk muqun lluqsisqa. wist'u.
    Wiqu chakiyuq runakunamantaqa manam asikunachu, paykunaqa ñuqanchikhina allinmi karqanku. Muqunchikkunaqa pukllaspapas wiqurqukuyta atillanmi. Chayrayku yuyaywan imatapas rurana.
  • wira - (s). 1. sallqapas uywapas runapas rakhu ukhuyuq. 2. wiswiq yuraq aycha.
    Wira runaqa achkata mikhun ichaqa phawayta mana atinchu.
    Chucharuta wayk'uspaqa wiranta ñawpaqmantaña ch'umanchik.
  • wirp'a - (s). simipa rikukuq aychan.
    Rakhu wirp'ayuq runataqa «ch'utusapa» ñispa k'aminku. K'aminakuyqa mana allinchu, runaqa rakhu wirp'ayuqña kaspapas, ñañu wirp'ayuqña kaspapas kaqllam kanchik.
  • wiru - (s). sara yurapa q'umir misk'i tullun.
    Wawakunaqa llullu wiruta qichunakusparaq khamunkupas ch'unqankupas.

wisch'uy - wiswi

[edit]
  • wisch'uy - (r). imatapas mana munaspa chuqay. saqirpariy. karunchay.
    Allqu wañusqatapas wasi pichasqa q'upatapas mayumanqa manam wisch'uykunachu.
  • wisiy - (r). imay apaykachanawanpas unu hurquy.
    T'utura Pallqa llaqtapiqa rakimanta wisirqamuspa runaqa ch'uñu aqhata haywarisunki.
  • wisk'acha - (s). puna ranra ranrakunapi riyaq lima quwi sayay, chupayuq uqi sallqacha.
    Wisk'acha aycha mikhuq runakunaqa waynamantaraqsi suqu umayuq tukupunku.
  • wislla - (s). mikhuna qarakunapaq k'ulluchamantapas q'illaymantapas apaykachana.
    Lawakunataqa k'aspi willawan qaywispakama wayk'una.
  • wisq'an - (s). sunqunchik surq'anninchik waqaychaq wiksanchik ch'unchullninchikkuna waqaychaq wayaqakuna t'aqaq ñañu sinchi aycha.
    Uwihapa wisq'antaqa kachinchaykuspalla k'allana patapi chayraq wayk'usqa q'unchapi kankanku.
  • wisq'ay - (r). chayqa wichq'ay.
  • wist'u - (s). huk chakinwan allin saruq huk chakinwantaq mana allin saruq runapas uywapas. hank'ayaspa puriq.
    Wist'u chakiyuq runaqa manaña qara t'iqichu hayt'ayta atipunchu. chayqa hatun llaki.
  • wiswi - (s). hump'ispa wira wisch'uq runapas uywapas. wirawan qhillichasqa.
    Añaspa hisp'aykusqan p'achaqa wiswillapuni hayk'a kutiña t'aqasqapas.
    Khuchi wirawan qhillichasqa p'ukupas p'achapas sasa mayllanam, sasa t'aqsanam.

Y y

[edit]

yachachiq - yapay

[edit]

yarawi - yunka

[edit]
  • yarawi - (s). sumaq kamasqa sunqu llanllachiq rimaykuna, takiykunapa rimayninpas.
    Wawakunaqa raymi p'unchawkunapi sumaq yarawikunata yarawinku.
  • yariqay - (s). chayqa yarqay.
  • yarqay - (s). mikhunayay, mikhunamanta ch'achay.
    Yarqasqa kaspapas puñuymanta kaspapas sut'illata hanllapakunchik.
  • yawar - (s). 1. kawsaqkunapa ukhunpi sirk'ankunapi phawaq puka unu. 2. ayllu masi, ukhun.
    Sunqumanta lluqsin huk sirk'a, chayqa allin yawarta, kallpakunata ima llapan ukhunchikman apan. Sunquman kutiykuq yawartaq miyusqa wayrata apan. Chaymi yawarninchikpa llamk'ayninqa.
    Chay runaqa yawar masiymi, kunanmi qullqiyuq kaspa mana riqsikuq tukuchkan.
  • yawri - (s). chaywanmi imatapas siranchik.
    Rakhu q'aytuwanqa yawriwanmi siranchik, ñañu q'aytuwantaq yawrichawan.
  • yaykuy - (r). hawamanta ukhuman riy. maymanpas chinkaykuy.
    Santo Tomas llaqtamanta tutachallamanta lluqsispa wakin yachana wasimanqa inti yaykuptinraqmi chayachkanchik. Chayqa ancha karu.
  • yukay - (r). llullakuspa imapas ruray. hukkunata qasimanta rurachiy.
    Atuq supayqa huk p'asñachatas yukarqusqa. Ch'isinqa yana q'illu p'achayuqsi wasita chayan, tutallas iskay kimsa uwihata chayachimun, manaraq inti lluqsimuytataqsi ripullantaq. Chayqa Atuqsi kasqa.
  • yukra - (s). kamana mayupi tiyaq achka chakiyuq sallqacha.
    Yukraqa q'umirmi, wayk'usqañataq puka q'illuman kutirqapun. Yukrapa aychanqa misk'ichallañam.
  • yuma - (s). qharipa warmipa muhun. sallqakunapa uywakunapa muhun.
    Qharipas warmipas wayna sipasña kaspaqa kasarakapunku. Chaymantaqa yumankuta huñuspa musuq wawata kamanku.
  • yunka - (s). kukapa wiñanan q'uñi allpa. chayqa pichqa pachak thatkimanta iskay waranqa kimsa pachak thatkikama mama quchapa ununpa sayayninmanta.
    Yunka allpapiqa tukuyniraq sach'akunam wiñan, kaqtaq tukuyniraq misk'i rurukunapas chaypi puqullantaq.

yupaychay - yuyaychakuy

[edit]
  • yupaychay - (r). huk kawsaqkuna sinchi munay. much'ay.
    Llaqtanchikpi tiyaq yuyaq runakunaqa ancha yupaychasqa kananku. Paykunaqa waynaraq kachkaspa llaqanchikrayku yupata llamk'arqanku.
  • yupi - (s). aqupipas, allpapipas, imapipas, maypipas chaki sarusqa saqiy.
    Aqu allpapi purispaqa chakinchikpa sarusqanta sut'illanta saqinchik, chay sarusqapa sutinmi yupi.
  • yura - (s). llapan mallkikunapa sach'akunapa sutin.
    Yurakunaqa kanmi sallqapas mallkisqapas. Sallqakunaqa payllamanta mirarparin, tarpusqakunataqa tukuy ima mana allinkunamanta qhawachkana.
  • yuraq - (s). rit'iman rikch'akuq llimp'i.
    Chayraq lluqsimuq kirunchikkunaqa yuraq yuraq, p'unchawmantahinataq q'illuyapun, chayqa mana mayllakusqamanta.
  • yuraqtiti - (s). llamp'u niraq q'illay. chayanta.
    T'uqusqa lata unu aysanakunataqa yuraqtitiwan llut'aykunku. Ñawpaqtaqa allintaraq q'uñichinku.
  • yuthu - (s). p'isaqmanta aswan taksalla urqukunapi tiyaq mikhuna pisqucha.
    Yuthumantaqa aranwaykunapas kanmi: yuthuqa sipasmansi tukuq kasqa ninku..., chaymantaqa huk yuthus atuqpa ñawinta uchu kutawan ch'akirquchiq kasqa ninku.
  • yuyaq - (s). ancha achka watayuq runa.
    Yuyaqkunaqa willkachankuta muyuriqninpi tiyaykachispa imaymana rikch'akuq aranwaykunata wawakunaman willan.
  • yuyay - (r). (s). 1. imapas mana qunqay. 2. yachaysapa, hatun umayuq.
    Taytaykipa sutinqa imam? Manapuni yuyanichu.
    Llakikuptiyqa yuyayniypas chinkawanmi.
  • yuyaychakuy - (r). uma nanaykuna ch'uyanchanapaq yuyaykuna maskay.
    Qhichwa runarayku doctormanmi chayayta munachkani, chaymi tuta p'unchaw yuyaychakuni, manañam puñuypas hap'iwanchu. Kay yuyaychakusqay, hunt'akunqachus icha musquyllachus?

Qallariysimi

[edit]

Yachakuq qhari warmi wawakuna,
Qhari warmi yachachiqkuna,
Tayta mamakuna,
Runa simi rimaqkuna,
Llapan kamachiqkuna:

Kay qillqasqapa sutinmi QHICHWAPI SIMI PIRWA, nillasunmantaqmi SIMI QULLQA nispapas, SIMI TAQI nispapas. Kaypim tarikun rimasqanchik simikuna, kay simi pirwata ñawinchaspa mayqan simitapas qillqasunchik, kaqtaq simikunapa yuyaynintapas hasp'isunchik.

Imapaqtaq allin kay simi pirwari?

Mayqan simitaña qillqayta munaspapas, kay simi pirwata qhawaykuspa qillqasunchik, kaqtaq mayqan simipa yuyayninta mana yachaspapas, kay simi pirwapi chay simita maskaspa yuyayninta tarisunchik. Kay simi pirwata sapa p'unchaw apaykachaspa ari mana pantaspaqa qillqasunchik.

Qhichwa simitari, llapanchikchu kikillanta rimanchik?

Mayqan simitapas runaqa manam kikintachu rimanchik. Wawakunaqa mana kuraq runakunahinachu rimanku, qullqiyuqkunaqa mana wakchakunahinachu rimanku, huk llaqta runakunaqa mana wak llaqta runahinachu rimanku; sapankanchikpas huk niraq wawa simita rimanchik. Chay rimasqanchikqa llaqtallanchikpi allin uyarikun, hukkunapaqqa mana. Ñuqanchikqa tayta mamanchikpa yachachisqan simita rimakuchkasunchik, ichaqa simi pirwapa kamachikusqanta qillqasunchikqa. Chayqa hinallapuni mayqan simipipas.

Qhichwapa mayqan wawa simitaña rimaspapas, huk niraqllata qillqaspaqa llapan qhichwa runakuna qillqanakuyta atinchik. Chayhina kaptinqa allin kallpayuq llaqta kasunchik, siminchikpas wiñarinqa kastilla simi kikin, inlis simipihina qillqasqayuq, aliman simihina qillqasqayuq kasunchik.

Kay SIMI PIRWAqa runa simi qillqaspa huklla kananchikpaqmi. Qillqakamuntaq R.M.1218-ED-85 yupayniyuq kamachikuypa achahalanwqan. Kaqtaqmi kallpachawanku 1608 watapiraq tayta kura Diego Gonzalez Holguinpa simi pirwa qillqasqan. Kallantaqmi «musuq simikunapas», chaykunatapas kawsaykuna paqarimuptinhina sutiyallasunchiktaq.

Qillqaqkuna.

Notes

[edit]
  1. ^ Chukunku is literally "their hat", but the plurality is implied (cf. chukunkukuna).
  2. ^ Note that the definition is for alqa "bicolored" rather than allqa "brown".
  3. ^ The link directs to the spelling alqamari to reflect its derivation from alqa and to maintain the distinction in Ayacucho Quechua between alqamari "caracara" and allqamari "raven".
  4. ^ Note that the name Mariano is made diminutive in Quechua with the suffix -cha and in Spanish with -ito.
  5. ^ Changed api "smooth" to p'api "damp".
  6. ^ The reason behind choosing pirqa "fence, wall" is unclear, and there doesn't seem to be a similar-sounding word that could refer to "wood" or "tree". Nonetheless it is translated here as "wood".
  7. ^ As far as I can tell, sikuwa and ichhu both mean "reed, straw" without referring to any particular species of plant.
  8. ^ The literal translation of sinchi machaq runa is "too-much drinker person".