Yr Undeb Ewropeaidd

Yr Undeb Ewropeaidd

Bwlgareg: Европейски съюз
Croateg: Europska unija
Tsiec: Evropská unie
Daneg: Den Europæiske Union
Iseldireg: Europese Unie
Estoneg: Euroopa Liit
Ffinneg: Euroopan unioni
Ffrangeg: Union européenne
Almaeneg: Europäische Union
Groeg: Ευρωπαϊκή Ένωση
Hwngareg: Európai Unió
Gwyddeleg: An tAontas Eorpach
Eidaleg: Unione europea
Latfieg: Eiropas Savienība
Lithwaneg: Europos Sąjunga
Malteg: Unjoni Ewropea
Pwyleg: Unia Europejska
Portiwgaleg: União Europeia
Rwmaneg: Uniunea Europeană
Slofaceg: Európska únia
Slofeneg: Evropska unija
Sbaeneg: Unión Europea
Swedeg: Europeiska unionen
Bwlgareg:	Европейски съюз
Croateg:	Europska unija
Tsiec:	Evropská unie
Daneg:	Den Europæiske Union
Iseldireg:	Europese Unie
Estoneg:	Euroopa Liit
Ffinneg:	Euroopan unioni
Ffrangeg:	Union européenne
Almaeneg:	Europäische Union
Groeg:	Ευρωπαϊκή Ένωση
Hwngareg:	Európai Unió
Gwyddeleg:	An tAontas Eorpach
Eidaleg:	Unione europea
Latfieg:	Eiropas Savienība
Lithwaneg:	Europos Sąjunga
Malteg:	Unjoni Ewropea
Pwyleg:	Unia Europejska
Portiwgaleg:	União Europeia
Rwmaneg:	Uniunea Europeană
Slofaceg:	Európska únia
Slofeneg:	Evropska unija
Sbaeneg:	Unión Europea
Swedeg:	Europeiska unionen
	Baner
	Arwyddair: "Undeb drwy Amrywiaeth"
	Anthem: "Ode an die Freude"; Awdl i Lawenydd ; (cerddoriaeth yn unig); ;
	Lleoliad Lleoliad
Prifddinas	Brwsel (de facto); 50°51′N 4°21′E / 50.850°N 4.350°E
Ieithoedd swyddogol	23 iaith Bwlgareg ; Croateg ; Tsiec ; Daneg ; Iseldireg ; Estoneg ; Ffinneg ; Ffrangeg ; Almaeneg ; Groeg ; Hwngareg ; Gwyddeleg ; Eidaleg ; Latfieg ; Lithwaneg ; Malteg ; Pwyleg ; Portiwgaleg ; Romaneg ; Slofacieg ; Slofeneg ; Sbaeneg ; Swedeg; ;
Demonym	Ewropead
Math	Undeb Wleidyddol-Economaidd
Aelod-wladwriaethau	27 gwladwriaeth Awstria; Gwlad Belg; Bwlgaria; Croatia; Cyprus; Y Weriniaeth Tsiec; Denmarc; Estonia; Ffindir; Ffrainc; Yr Almaen; Gwlad Groeg; Hwngari; Iwerddon; Yr Eidal; Latfia; Lithwania; Lwcsembwrg; Malta; Yr Iseldiroedd; Gwlad Pwyl; Portiwgal; Rwmania; Slofacia; Slofenia; Sbaen; Sweden; ;
Arweinwyr
Cyfreithiau
- Cyngor; - Senedd
Hanes
Arwynebedd
Poblogaeth
GDP (PPP)	2014 - amcangyfrif
GDP (nominal)	2014 (amcan.)
Gini (2010)	30.4; canolig
HDI (2011)	0.876; uchel iawn ·13eg / 25eda
Arian	Ewro (EUR; Y Parth Ewro) ; 10 arall Lev (BGN; Bulgaria) ; Kuna (HRK; Croatia) ; Koruna Tsiec (CZK; Czech Republic) ; Krone Danaidd (DKK; Denmarc) ; Forint Hwngaraidd (HUF; Hwngari) ; Złoty (PLN; Gwlad Pwyl) ; Leu (RON; Rwmania) ; Krona Sweden (SEK; Sweden) ; Punt Gibraltar (GIP; Gibraltar) ; ;
Rhanbarth amser	WET (UTC); CET (UTC+1); EET (UTC+2)
Rhyngrwyd TLD	.eu
	Gwefan; europa.eu
a.	Ped ystyrid fel endid ar wahân.

Mae'r Undeb Ewropeaidd (UE) yn gymuned wleidyddol ac economaidd sydd â nodweddion goruwchgenedlaethol a rhyng-lywodraethol. Mae'n cynnwys 27 o aelod-wladwriaethau. Sefydlwyd yr UE ym 1993 gan Gytundeb Maastricht, er i'r broses o integreiddio Ewropeaidd gychwyn gyda'r Gymuned Economaidd Ewropeaidd (CEE), a luniwyd gan chwe gwlad Ewropeaidd ym 1957.

Creodd yr UE farchnad sengl sy'n ceisio gwarantu'r rhyddid i symud pobl, nwyddau, gwasanaethau a chyfalaf yn ddirwystr rhwng yr aelod-wladwriaethau. Mae'r UE yn cynnwys polisïau cyffredin dros fasnach, amaethyddiaeth, pysgodfeydd a datblygiad rhanbarthol. Ym 1999, cyflwynodd yr UE arian cyfredol cyffredin, sef yr ewro, a fabwysiadwyd gan 13 aelod-wladwriaeth. Mae hefyd wedi datblygu rôl mewn materion polisi tramor, a chyfiawnder a materion cartref.

Gyda bron 500 miliwn o ddinasyddion, cynhyrchodd yr UE gynnyrch mewnwladol crynswth y pen o €11.4 triliwn (£8 triliwn) yn 2007. Mae'n cynrychioli ei aelodau o fewn Sefydliad Masnach y Byd ac mae'n bresennol fel sylwedydd yn uwch-gynadleddau'r G8. Mae 21 o aelodau'r UE yn aelodau o NATO. Mae gan yr UE bum sefydliad swyddogol, sef Senedd Ewrop, Cyngor yr Undeb Ewropeaidd, y Comisiwn Ewropeaidd, Llys Cyfiawnder Ewrop a Llys Archwilwyr Ewrop, yn ogystal â gwahanol gyrff eraill, er enghraifft Banc Canolog Ewrop a Phwyllgor y Rhanbarthau. Mae dinasyddion yr UE yn ethol aelodau Senedd Ewrop bob pum mlynedd.

Yn y Deyrnas Unedig, cafwyd refferendwm yn 2016 ar y cwestiwn a ddylai'r DU adael yr UE neu aros yn aelod. Roedd mwyafrif pleidleisiau Yr Alban a Gogledd Iwerddon i aros, yn ogystal ag ardaloedd eraill fel Llundain, Caerdydd, Gwynedd a Cheredigion. Er hynny roedd mwyafrif ar draws y DU i adael, o 52% i 48%.

Hanes

Prif: Hanes yr Undeb Ewropeaidd

Ganwyd yr Undeb Ewropeaidd fel cydffederasiwn o wledydd i ail-adeiladu Ewrop ar ôl yr Ail Ryfel Byd ac er mwyn rhwystro hunllef rhyfel arall. Cymuned Ewropeaidd Economaidd, neu Marchnad Gyffredin oedd enw cyntaf yr UE. Newidiwyd yr enw i Cymuned Ewropeaidd ac wedyn i Undeb Ewropeaidd. Wedi dechrau fel undeb masnach datblygodd yr UE i fod yn undeb economaidd a gwleidyddol.

Aelod-wladwriaethau

Aelodau Presennol

Prif: Aelod-wladwriaethau yr Undeb Ewropeaidd

Prif: Ehangu'r Undeb Ewropeaidd

Ers 1 Gorffennaf 2013 mae 28 o aelod-wladwriaethau yn yr Undeb Ewropeaidd, ond dim ond 6 o wledydd sefydlodd y CEE ym 1952/1958:

Ymunodd saith gwladwriaeth â'r CEE ar ôl y cychwyn:

ym 1973: Denmarc, Gweriniaeth Iwerddon a'r Deyrnas Unedig
ym 1981: Gwlad Groeg
ym 1986: Portiwgal a Sbaen
ym 1990: ehangwyd tiriogaeth yr UE â Dwyrain yr Almaen

Ffurfiwyd yr UE yn wreiddiol yn 1993 gan wladwriaethau'r CEE. Mae 15 o wladwriaethau pellach wedi ymuno â'r UE erbyn hyn:

ym 1995: Awstria, Y Ffindir, a Sweden
yn 2004: Cyprus, Y Weriniaeth Tsiec, Estonia, Hwngari, Latfia, Lithwania, Malta, Gwlad Pwyl, Slofacia a Slofenia
yn 2007: Bwlgaria a Rwmania
yn 2013: Croatia

Cafodd Yr Ynys Las ymreolaeth gan Denmarc ym 1979 a gadawodd yr UE ym 1985 ar ôl refferendwm. Gweler hefyd y brif erthygl Ehangu'r Undeb Ewropeaidd.

Gadawodd y DU ym 2020 ar ôl refferendwm

Ymgeiswyr aelodaeth i'r UE

Mae pum gwlad yn ymgeiswyr swyddogol i fod yn rhan o'r UE: Gwlad yr Iâ, Cyn-weriniaeth Iwgoslafaidd Macedonia Montenegro, Serbia, a Thwrci. Mae Albania a Bosnia-Hertsegofina yn cael eu hystyried yn swyddogol fel ymgeiswyr potensial. Rhestrir Cosofo fel ymgesiydd potensial hefyd, ond ni ystyrir Cosofo fel gwlad annibynnol gan y Comisiwn Ewropeaidd gan nad yw pob gwlad yn cydnabod Cosofo fel gwlad gwbl ar wahân i Serbia.

Heb fod yn aelod-wladwriaethau o'r UE nac yn ymgeiswyr am aelodaeth, mae perthynas arbennig â'r UE gan sawl gwlad, e.e. Monaco ac Andorra.

Daearyddiaeth a phoblogaeth

Mae maint holl dirwedd 25 aelod-wladwriaeth yr UE (2004) yn 3,892,685 km². Petasai'r UE yn un wlad, byddai'n seithfed fwyaf yn y byd. Roedd poblogaeth yr UE (sef poblogaeth aelod-wladwriaethau'r UE o dan delerau Cytundeb Maastricht) yn 453 miliwn ym mis Mawrth 2004 ac felly, petasai'n un wlad, yn drydedd ar ôl India a Tsieina.

Llywodraethu

Statws

Yr Undeb Ewropeaidd yw'r gyfundrefn ryngwladol fwyaf pwerus yn y byd. Mae nifer o aelod-wladwriaethau wedi rhoi hawliau sofraniaeth genedlaethol i'r UE (er enghraifft arian, polisi ariannol, marchnad fewnol, masnach dramor) ac felly mae'r UE yn datblygu yn rhywbeth tebyg i wladwriaeth ffederal. Beth bynnag, nid ydyw'n wlad ffederal, ond mae'n pwysleisio "subsidiarity" (term arbennig sy'n disgrifo'r egwyddor o benderfynu pethau mor agos â phosib i'r bobl sy'n cael eu heffeithio gan y penderfyniadau). Mae'r aelod-wladwriaethau yn rheoli'r cytundebau ac ni all yr UE drosglwyddo hawliau ychwanegol o'r aelod-wladwriaethau i'r UE.

Fframwaith sefydliadol

Mae gan yr UE bum sefydliad swyddogol:

Senedd Ewrop
Cyngor yr Undeb Ewropeaidd (nid i'w gymysgu â'r Cyngor Ewropeaidd)
Comisiwn Ewropeaidd
Llys Cyfiawnder y Cymunedau Ewropeaidd
Llys Archwilwyr Ewrop

Sefydliadau gwleidyddol yw'r Senedd, y Cyngor a'r Comisiwn, sy'n dal grym gweithredol a deddfwriaethol yr Undeb. Mae'r Senedd yn cynrychioli'r dinasyddion, mae'r Cyngor yn cynrychioli eu llywodraethau, ac mae'r Comisiwn yn cynrychioli'r budd Ewropeaidd cyffredinol. Y Comisiwn yn unig sydd â'r hawl i ddrafftio deddfwriaeth. Cyflwynir deddfwriaeth ddrafft i'r Senedd a'r Cyngor, y mae rhaid iddynt ei chymeradwyo, er bod y weithdrefn benodol yn dibynnu ar bwnc y ddeddfwriaeth dan sylw. Unwaith wedi'i chymeradwyo ac wedi'i llofnodi, mae'r ddeddfwriaeth yn dod i rym. Dyletswydd y Comisiwn yw sicrhau y cydymffurfir â chyfraith yr Undeb.

Deg gwlad mwyaf eu heconomi - gan gyfrif yr Undeb Ewropeaidd fel un wlad; mwyaf o ran Cynnyrch mewnwladol crynswth yn 2011.^[8]

Mae hefyd nifer o gyrff ac asiantaethau pwysig eraill nad ydynt yn sefydliadau swyddogol. Mae'r rhain yn cynnwys dau bwyllgor ymgynghorol, sef Pwyllgor y Rhanbarthau a'r Pwyllgor Economaidd a Chymdeithasol, sy'n rhoi eu cyngor ynghylch materion rhanbarthol, economaidd a chymdeithasol.

Mae cyrff ac asiantaethau eraill yn cynnwys:

Bydd Cytundeb Lisbon yn gwneud nifer o newidiadau i fframwaith sefydliadol yr Undeb. Daw'r Cyngor Ewropeaidd a Banc Canolog Ewrop yn sefydliadau llawn, a chaiff Llys y Gwrandawiad Cyntaf ei ailenwi yn "Lys Cyffredinol".

Polisïau

Dechreuodd yr UE fel grŵp o wledydd yn cydweithredu'n economaidd ar ôl yr Ail Ryfel Byd. Datblygodd wedyn i gynnwys cydweithredu gwleidyddiol. Fel hynny, roedd pŵer gwleidyddiol yn symud o'r aelod-wladwriaethau i sefydliadau'r UE. Beth bynnag, mae hynny'n cael ei cydbwyso gan y ffaith bod gan nifer o aelod-wladwriaethau draddodiad o lywodraeth gryf yn eu rhanbarthau. Mae pwysigrwydd rhanbarthau Ewrop yn cynyddu a sefydlwyd Pwyllgor y Rhanbarthau trwy Gytundeb Maastricht.

Statws yr iaith Gymraeg

Ers blynyddoedd mae unigolion a grwpiau wedi bod yn pwyso ar yr Undeb a Llywodraeth y Deyrnas Unedig i godi statws swyddogol yr iaith Gymraeg o fewn yr Undeb.

Ar 20 Tachwedd 2008, gwnaeth Alun Ffred Jones hanes drwy ddefnyddio'r Gymraeg mewn cyfarfod o Gyngor Gweinidogion Undeb Ewrop am y tro cyntaf erioed. Siaradodd fel Gweinidog dros Dreftadaeth Cymru yn rhan o ddirprwyaeth y DU i'r cyfarfod. Cyfieithwyd araith y gweinidog mewn canlyniad i gytundeb rhwng llywodraethau Cymru a'r DU ac Undeb Ewrop a gytunwyd yng Ngorffennaf 2008.^[9]

Gweler hefyd

Partneriaeth Masnachu a Buddsoddi Trawsiwerydd
Mercosur Cymuned Fasnachu Traws-ffiniol ar gyfer dwyrain De America

Nodiadau

↑ Ddim yn cynnwys tiriogaethau tramor
↑ Mae .eu yn gynrychioliadol o'r UE cyfan; mae gan gwladwriaethau unigol ei PLU eu hunain hefyd.

Cyfeiriadau

↑ Cybriwsky, Roman Adrian (2013). Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture. ABC-CLIO. Brussels, the capital of Belgium, is considered to be the de facto capital of the EU
↑ The New Oxford American Dictionary, Second Edn., Erin McKean (editor), 2051 pages, May 2005, Oxford University Press, ISBN 0-19-517077-6.
↑ Dywed Erthygl 1 o Gytundeb Maastricht: "The Union shall be founded on the present Treaty and on the Treaty on the Functioning of the European Union. Those two Treaties shall have the same legal value. The Union shall replace and succeed the European Community".
↑ "Eurostat-Tables,Graphs and Maps Interface（TGM）table". European Commission. Cyrchwyd 9 Mawrth 2015.
↑ ^5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 "IMF World Economic Outlook Database, April 2015". International Monetary Fund. Cyrchwyd 26 April 2015.
↑ "Distribution of family income – Gini index". The World Factbook. CIA. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2007-06-13. Cyrchwyd 28 Ionawr 2012.
↑ Cyfrifwyd drwy ddefnyddio data UNDP ar gyfer yr aelodau-wladwriaethau gyda phwyslais ar boblogaeth.
↑ Ffigyrau Medi 2011 wedi'u darparu gan yr International Monetary Fund: World Economic Outlook Database. Figure for EU, accessed 22 September 2011. Ffigyrau gwledydd y byd, adalwyd 22 Medi 2011.
↑ BBC Cymru: 'Carreg Filltir i'r iaith' Adroddiad sy'n cynnwys clip fideo o'r digwyddiad.

Ffynonellau eraill

(Saesneg) Canllaw y BBC i sefydliadau'r UE
Cyflwyniad i'r UE Archifwyd 2007-07-15 yn y Peiriant Wayback

Dolenni allanol

Gwefan swyddogol yr Undeb Ewropeaidd

Sefydliadau

Senedd Ewrop
Cyngor yr Undeb Ewropeaidd
Comisiwn Ewropeaidd
Llys Cyfiawnder Ewrop
Llys Archwilwyr Ewrop Archifwyd 2008-10-30 yn y Peiriant Wayback

Cyrff eraill

Cytundebau, strwythur a hanes yr Undeb Ewropeaidd

1951/1952	1957/1958	1965/1967	1992/1993	1997/1999	2001/2003	2007/2009 (?)
			U N D E B E W R O P E A I D D ( U E )
Cymuned Ewropeaidd Glo a Dur (CEGD)
	Cymuned Economaidd Ewropeaidd (CEE)		Cymuned Ewropeaidd (CE)
	Cymuned Ewropeaidd Ynni Atomig (Euratom)
		Tair Cymuned Ewropeaidd: CEGD, CEE ac Euratom	Cyfiawnder a Materion Cartref
			Cyfiawnder a Materion Cartref	Heddlu a Chydweithrediad Cyfreithiol mewn Materion Trosedd
			Polisi Tramor a Diogelwch Cyffredin (PTDC)
Cytundeb Paris	Cytundebau Rhufain	Cytundeb Cyfuno	Cytundeb Maastricht	Cytundeb Amsterdam	Cytundeb Nice	Cytundeb Lisbon
			"Tri philer yr Undeb Ewropeaidd" (y Cymunedau Ewropeaidd, y PTDC, a Heddlu a Chydweithrediad Cyfreithiol)

[8] Ddim yn cynnwys tiriogaethau tramor

[9] Mae .eu yn gynrychioliadol o'r UE cyfan; mae gan gwladwriaethau unigol ei PLU eu hunain hefyd.

[capital-1] Cybriwsky, Roman Adrian (2013). Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture. ABC-CLIO. Brussels, the capital of Belgium, is considered to be the de facto capital of the EU

[OED-2] The New Oxford American Dictionary, Second Edn., Erin McKean (editor), 2051 pages, May 2005, Oxford University Press, ISBN 0-19-517077-6.

[3] Dywed Erthygl 1 o Gytundeb Maastricht: "The Union shall be founded on the present Treaty and on the Treaty on the Functioning of the European Union. Those two Treaties shall have the same legal value. The Union shall replace and succeed the European Community".

[4] "Eurostat-Tables,Graphs and Maps Interface（TGM）table". European Commission. Cyrchwyd 9 Mawrth 2015.

[imf-5] 5.0 ^5.1 ^5.2 ^5.3 "IMF World Economic Outlook Database, April 2015". International Monetary Fund. Cyrchwyd 26 April 2015.

[gini-6] "Distribution of family income – Gini index". The World Factbook. CIA. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2007-06-13. Cyrchwyd 28 Ionawr 2012.

[HDI-7] Cyfrifwyd drwy ddefnyddio data UNDP ar gyfer yr aelodau-wladwriaethau gyda phwyslais ar boblogaeth.

[10] Ffigyrau Medi 2011 wedi'u darparu gan yr International Monetary Fund: World Economic Outlook Database. Figure for EU, accessed 22 September 2011. Ffigyrau gwledydd y byd, adalwyd 22 Medi 2011.

[11] BBC Cymru: 'Carreg Filltir i'r iaith' Adroddiad sy'n cynnwys clip fideo o'r digwyddiad.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[a]

[b]

[8]

[9]