Rhodri Morgan

Rhodri Morgan
Ganwyd	29 Medi 1939  Caerdydd
Bu farw	17 Mai 2017  Gwenfô
Man preswyl	Llanfihangel-y-pwll
Dinasyddiaeth	y Deyrnas Unedig
Alma mater	Coleg Sant Ioan Prifysgol Harvard Ysgol Gynradd Radyr Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd
Galwedigaeth	gwleidydd
Swydd	Prif Weinidog Cymru, Arweinydd y Blaid Lafur, aelod o Gyfrin Gyngor y Deyrnas Unedig, Yr Ysgrifennydd dros Ddatblygiad Economaidd a Materion Ewropeaidd, Aelod o 52ain Senedd y Deyrnas Unedig, Aelod o 51ain Senedd y Deyrnas Unedig, Aelod o 50fed Llywodraeth y DU, Aelod o'r Cynulliad Cenedlaethol Cymru 1af, Aelod o Ail Gynulliad Cenedlaethol Cymru, Aelod o 3ydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru
Plaid Wleidyddol	y Blaid Lafur
Tad	T. J. Morgan
Priod	Julie Morgan

Rhodri Morgan
2il Brif Weinidog Cymru
Cyfnod yn y swydd 16 Hydref 2000 (Prif Ysgrifennydd ers 9 Chwefror 2000)  – 10 Rhagfyr 2009
Dirprwy	Mike German (2000-2001) Jenny Randerson (2001-2002) Mike German (2002-2003) Ieuan Wyn Jones (2007-2009)
Rhagflaenydd	Alun Michael (Prif Ysgrifennydd)
Olynydd	Carwyn Jones
Geni

Gwleidydd o Gymru a Phrif Weinidog y Cynulliad Cenedlaethol o 2000 i 2009 oedd Hywel Rhodri Morgan (29 Medi 1939 – 17 Mai 2017). Daeth i swydd y Prif Weinidog ar ôl ymddiswyddiad Alun Michael, ac felly ef oedd yr ail berson i arwain Cynulliad Cenedlaethol Cymru ond y cyntaf i ddefnyddio'r teitl Prif Weinidog. Fe'i etholwyd yn swyddogol yn Brif Weinidog ar 16 Chwefror 2000. Cyhoeddodd yn Chwefror 2008 y byddai'n ymddeol yn 2009 pan fyddai'n 70 mlwydd oed.^[1] Ar 1 Hydref 2009 cadarnhaodd ei fwriad i sefyll lawr, ac ymddiswyddodd yn swyddogol ar 8 Rhagfyr 2009.^[2] Y diwrnod canlynol ar 9 Rhagfyr 2009 enwebwyd Carwyn Jones, ei olynydd fel arweinydd Llafur Cymru, yn Brif Weinidog.^[3]

Ganwyd Morgan ar 29 Medi 1939 yng Nghaerdydd, yn fab i'r Athro T. J. Morgan ac roedd yn frawd i'r hanesydd Prys Morgan. Cafodd ei addysg yn Ysgol Ramadeg yr Eglwys Newydd yng Nghaerdydd, a mynychodd brifysgolion Rhydychen (Coleg Sant Ioan) a Harvard. Priododd Julie Morgan yn 1967; roedd hithau hefyd yn weithgar yn y Blaid Lafur. Trigodd y ddau yn Llanfihangel-y-pwll gan gefnogi Cymdeithas Dyneiddiaeth Prydain. Ganwyd dwy ferch i'r cwpl a fe mabwysiadwyd mab ganddynt.

Ymunodd â'r Gwasanaeth Sifil a gweithiodd yn Adran Masnach a Diwydiant, fel Swyddog Datblygiad Diwydiannol i Gyngor Sir De Morgannwg o 1974 i 1980. Ef oedd y gwas sifil â'r cyflog uchaf yng Nghymru.^[4] Daeth yn bennaeth swyddfa'r Comisiwn Ewropeaidd yng Nghymru o 1980 i 1987.

Ar 9 Gorffennaf 2007 cafodd llawdriniaeth yn Ysbyty'r Brifysgol yng Nghaerdydd i wella llif y gwaed i'w galon ar ôl iddo dioddef o boenau yn ei stumog.^[5]

Bu farw ar 17 Mai 2017 yn 77 oed. Y diwrnod canlynol agorwyd llyfr coffa yn y Senedd ym Mae Caerdydd ac yn swyddfa'r Cynulliad ym Mae Colwyn.^[6] Talwyd teyrnged iddo gan wleidyddion o sawl plaid^[7]:

"Mae Cymru nid yn unig wedi colli gwleidydd arbennig, ond hefyd wedi colli ffigwr tadol"

—Prif Weinidog Cymru, Carwyn Jones

"Roedd Rhodri Morgan yn gawr y Gymru ddatganoledig"

—Andrew R. T. Davies, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig

"Mi fydd Rhodri Morgan yn cael ei gofio am ei waith yn arwain Cymru yn y blynyddoedd cynnar, ac am roi gwleidyddiaeth Cymru ar droedle cadarn"

—Mark Williams AS, arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru

.

Cynhaliwyd ei angladd yn y Senedd ym Mae Caerdydd ar 31 Mai 2017 a llywiwyd y seremoni gan yr offeiriad dyneiddiol Lorraine Barret.^[8][9]

Etholwyd Morgan yn Aelod Seneddol Llafur dros Orllewin Caerdydd yn etholiad cyffredinol 1987, sedd a ddaliodd nes iddo ei gadael yn 2001. Yn yr Wrthblaid daeth yn llefarydd y Blaid Lafur ar Ynni (1988-1992) a materion Cymreig (1992-1997). Yn dilyn Etholiad Cyffredinol 1997 bu'n Gadeirydd Pwyllgor Dethol y Tŷ Cyffredin ar Weinyddiaeth Gyhoeddus (1997-1999).

Daeth Morgan yn Aelod Cynulliad dros Orllewin Caerdydd yn etholiad Cynulliad 1999 ac fe'i penodwyd yn Ysgrifennydd y Cynulliad dros Ddatblygu Economaidd a Materion Ewropeaidd.

Ymgeisiodd am enwebiad Llafur am swydd y Prif Ysgrifennydd, gan golli i Ysgrifennydd Gwladol Cymru ar y pryd, Ron Davies. Ymddiswyddodd Davies yn dilyn sgandal ynghylch "eiliad o wallgofrwydd" ar Gomin Clapham yn 1998, ac ymgeisiodd Morgan am y swydd unwaith eto. Y tro hwn, etholwyd ei wrthwynebydd Alun Michael fel y Prif Ysgrifennydd ond ymddiswyddodd hwnnw lai na blwyddyn yn ddiweddarach yn dilyn ansicrwydd am gefnogaeth digonol o fewn ei blaid ei hun, a bygythiad o bleidlais o ddiffyg hyder gan y gwrthbleidiau. Daeth Rhodri yn arweinydd y Blaid Lafur yng Nghymru ac yn Brif Ysgrifennydd Cymru ar 9 Chwefror 2000 a Phrif Weinidog Cymru ar 16 Hydref 2000 pan newidiwyd enw'r swydd.

Cafodd ei benodi'r i'r Cyfrin Gyngor yng Ngorffennaf 2000.^[10] Bu'n arweinydd rhwng Chwefror 2000 a Mai 2003 mewn clymblaid gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol. Ar ôl etholiad y Cynulliad ym Mai 2003, enillodd Llafur digon o seddau i allu llywodraethu heb glymblaid.

Yn Ebrill 2007 yn ystod yr ymgyrch etholiadol, dywedodd y byddai yn ymddeol fel Prif Weinidog pe bai Llafur yn colli'n drwm yn etholiad Cynulliad 2007 ond gwrthododd ddweud faint o seddau fyddai rhaid colli cyn i hynny ddigwydd.^[11]

Yn dilyn yr etholiad yr oedd gan Lafur 26 sedd o gymharu â 30 yn 2003, ac wrth i drafodaethau ddechrau ar ffurfio llywodraeth newydd dywedodd Morgan y byddai hi'n "annhebyg" i Lafur gytuno i glymbleidio ag unrhyw blaid arall.^[12] Ond dechreuwyd trafodaethau rhwng Ceidwadwyr, Plaid Cymru, a'r Democratiaid Rhyddfrydol, a dywedodd Rhodri ei fod yn dal yn obeithiol y gallai Llafur ddal i arwain y llywodraeth fel y blaid fwyaf.^[13] Methwyd ffurfio clymblaid ar ôl i'r Democratiaid Rhyddfrydol rhoi'r gorau i'r trafodaethau, a chynhaliwyd sesiwn arbennig yn y Cynulliad ar 25 Mai, tair wythnos ar ôl yr etholiad, i enwebu Morgan i gadw swydd y Prif Weinidog gyda llywodraeth leiafrifol o 26 sedd allan o 60.^[14] Dywedodd yn ystod y sesiwn:

“

Mae'n anrhydedd i mi gael 'yn enwebu, ond dwi'n derbyn na fydd y dasg yn hawdd. Fel llywodraeth a phlaid fe fyddwn ni'n gwrando ac yn dysgu oherwydd yr hyn ddewisodd pobl Cymru yn yr etholiad ar Fai 3 ... fe fyddwn yn trafod gyda'r pleidiau. Mae her arwain llywodraeth yn anodd ac mae'n fraint na chafodd arweinwyr o Gymru, lawer gwell na fi ... ond fyddwn i ddim yn anwybyddu her ffurfio'r drydedd weinyddiaeth.[14]

”

Ym Mehefin 2007 dechreuodd trafodaethau rhwng Llafur a Phlaid Cymru am ffurfio llywodraeth glymblaid^[15] a lluniwyd y rhaglen llywodraethu ddadleuol Cymru'n Un. Ffurfiwyd y glymblaid ar ôl i 78.43% o aelodau Llafur pleidleisio o blaid clymblaid â Phlaid Cymru ("mwyafrif llethol" yn ôl Morgan) ar 6 Gorffennaf,^[16] a 92% o aelodau Plaid Cymru o blaid y diwrnod wedyn.^[17]

Ar rifyn 2 Chwefror 2006 y rhaglen BBC Question Time, recordiwyd yn Aberystwyth, gwrthododd Morgan dweud a oedd yn cefnogi Rhyfel Irac ar ôl i'r cwestiwn cael ei ofyn sawl tro gan aelodau'r gynulleidfa a'r panel a'r cyflwynydd, David Dimbleby. Dywedodd nid oedd ganddo farn oherwydd: "Ro'n i wedi gadael Tŷ'r Cyffredin - pe bawn i wedi aros yn y Senedd, byddwn i wedi cael pleidlais."^[18] Ar 16 Ebrill, 2007 cyfaddefodd i BBC Cymru y byddai mwy na thebyg wedi pleidleisio yn erbyn y rhyfel pe bai'n AS ar y pryd.^[19]

Roedd Morgan yn siaradwr y Gymraeg ac yn credu nad yw'n "iaith y gorffennol",^[20] ond ni chefnogodd Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 gan ddweud taw deddf wan i sefydlu cwangos oedd hi. Derbyniodd Morgan feirniadaeth gan Gymdeithas yr Iaith am newid ei feddwl am y ddeddf ar ôl dod yn Brif Weinidog. Cefnogodd ddileu Bwrdd yr Iaith Gymraeg, ond nid pasio Deddf Iaith Newydd.^[21]

Gwnaeth Morgan nifer o addewidion ar ran y Blaid Lafur yng Nghymru ym maes iechyd. Yn ystod ei arweinyddiaeth cyflwynwyd gwaharddiad ysmygu a presgripsiynau am ddim yng Nghymru. Cyn etholiad Cynulliad 2007 amlinellodd cynlluniau ar gyfer sefydlu system gwyno er mwyn i gleifion a theuluoedd yng Nghymru fynegi eu pryderon am bolisi iechyd y llywodraeth.^[22] Dywedodd yn Ebrill 2007, "mae gweddill Prydain yn cenfigennu aton ni am fod y Cymry'n cael moddion am ddim, ac am fod y gwaharddiad smygu wedi dod i rym ymhell cyn Lloegr".^[23]

Ar ôl i Brif Weinidog y Deyrnas Unedig, Tony Blair, ddatgan ar 10 Mai 2007 ei fwriad i ymddiswyddo ar 27 Mehefin y flwyddyn honno, dywedodd Morgan:

“

Fe fydd Tony yn cael ei gofio fel ffrind da i Gymru oherwydd roedd ei fuddugoliaeth yn etholiad cyffredinol 1997 yn ein harwain at ddatganoli . . . Fe wnaeth lwyddo lle'r oedd eraill wedi methu am iddo gyfuno egwyddorion gwleidyddol gyda greddf anhygoel i asesu teimladau'r wlad.[24]

”

Ar yr un ddiwrnod dywedodd yn ystod cyfweliad ag ITV ei fod yn teimlo iddo gael ei drin yn wael gan Blair ar ôl i Blair sicrhau swydd Prif Weinidog Cymru i Alun Michael yn 1999:

“

Mae'n rhyfedd sefyll yma heddiw yn siarad am berson a'm bradychodd i unwaith, ond ar y llaw arall, o'i gymharu â'r hyn sydd wedi digwydd yn Irac, dyw e ddim yn llawer a bod yn onest. Mae bywyd yn rhy fyr i ddal dig. Dwi'n sicr erioed wedi dal dig am hynny, a dwi ddim yn dal dig heddiw, oherwydd dwi'n meddwl am beth mae wedi ei wneud i'r Deyrnas Unedig ac i Gymru ac mae hynny'n gadarnhaol.[25]

”

Amddiffynnodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Peter Hain, sylwadau Morgan gan ddweud: "Dwi wedi cysylltu â swyddfa Rhodri ac mae'r sylw wedi ei gymryd allan o'i gyd-destun."^[25]

Roedd Morgan yn cael ei adnabod am ambell i sylw dadleuol, a arweinidod yn anochel at feirniadaeth gan ei wrthwynebwyr.

Yn Chwefror 2007, derbyniodd Morgan feirniadaeth gan arweinwyr pleidiau eraill ar ôl dweud mewn araith ar newid hinsawdd:

“

Os bydd hinsawdd Cymru'n debycach i Sbaen neu dde California yn y dyfodol, yna bydd hinsawdd Sbaen yn debycach i'r Sahara. Os na allwn ni osgoi'r fath newid erbyn 2050, go brin na fydd hyn o fudd i Gymru.

”

Dywedodd Ieuan Wyn Jones, arweinydd Plaid Cymru, bod y sylwadau yn "hollol anghyfrifol" a Mike German, arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol yn y Cynulliad, bod gan Morgan "agwedd hunanfodlon iawn" tuag at gynhesu byd-eang.^[26]

Yn hwyrach yn yr un mis, bu ragor o feirniadaeth ar ôl i Morgan ddweud jôc am Ian Paisley, arweinydd yr Unoliaethwyr Democrataidd, mewn cinio cyn cynhadledd y Blaid Lafur. Dywedodd fod Dr Paisley wedi troi'n Babydd cyn marw oherwydd y byddai'n well colli Pabydd na Phrotestant. Dywedodd llefarydd ar ran yr Unoliaethwyr Democrataidd "nid oedd yn sylw y byddai disgwyl i Brif Weinidog unrhyw ran o'r Deyrnas Gyfunol ei wneud", ac ymateb mab Dr Paisley, Ian, oedd dylai gwleidyddion "gael eu geni â chromosôm ychwanegol" fel bod eu croen yn fwy trwchus.^[27]

Bu Morgan yn enwog yn llygad y cyhoedd am ei ddyfyniadau dryslyd yn y Saesneg, a rhoddwyd gwobr "baglu dros eiriau" (Foot in Mouth) yr Ymgyrch Saesneg Clir (The Plain English Campaign) iddo dwywaith.^[28][29] Enillodd y tro cyntaf yn 1998 pan atebodd Jeremy Paxman mewn cyfweliad ar y rhaglen BBC Two Newsnight, pan gafodd ei ofyn os oedd e'n dymuno bod yn arweinydd Llafur yn y Cynulliad newydd, gan ddweud "Does a one-legged duck swim in circles?". Yr ail dro, yn 2005, dywedodd mewn dadl yn y Cynulliad ar ddyfodol heddluoedd Cymru: "The only thing which isn't up for grabs is no change and I think it's fair to say, it's all to play for, except for no change." Ymatebodd Morgan i ennill y wobr yr ail waith gan ddweud:

“

Enillais y wobr o'r blaen am y dyfyniad am yr hwyaden ungoes. Mewn gwirionedd, mae wedi gwneud enw i mi. Mae Jeremy Paxman yn dal i geisio darganfod a oes ystyr ddyfnach i'r hyn ddywedais i. Dyw'r wobr ddiweddaraf ddim yn yr un cae â honno felly mae'n rhaid ei bod yn flwyddyn wan. Ond dwi wrth fy modd fod yr Ymgyrch Saesneg Clir yn edrych ar y cynulliad bob dydd Mawrth yn ystod y cyfnod holi gan aros am ddyfyniad tebyg i'r un am yr hwyaden ungoes.[28]

”

Bu Morgan hefyd yn adnabyddus am y ddelwedd ganfyddadwy o'i wallt a'i ddillad anniben. Cafodd ei ddychanu ar y rhaglen S4C Cnex, gyda chyfeiriadau aml i'w wallt. Ar ail rifyn y pumed cyfres o raglen comedi BBC Cymru High Hopes, atebodd y cymeriad Kurt Stable (a chwaraewyd gan yr actor gwadd Dewi 'Pws' Morris)^[30] cwestiwn amlwg gan ddweud "Does Rhodri Morgan need a new jacket?".

Ym Mawrth 2005 cyrhaeddodd Morgan stiwdios BBC Cymru i ymddangos ar y rhaglen Dragon's Eye pan gafodd ei anfon i'r ystafell gwisgo anghywir gan aelod newydd o staff ar ôl cael ei gamgymryd am rodiwr ar gyfer y gyfres ffuglen wyddonol Doctor Who.^[31]

Ymddangosodd Morgan ar y rhaglen The Big Welsh Joke, a gyflwynwyd gan Rhod Gilbert ar BBC 2W, ym Mawrth 2007 yn dweud jôc am dân yn y Rhondda a dyn-tân Jamaicaidd o Gaerdydd.

Yn 2017 sefydlwyd Academi Morgan ym Mhrifysgol Abertawe, melin drafod newydd, wedi ei enwi ar ôl Rhodri. Nod yr Academi yw gwneud ymchwil a gomisiynwyd ac ymchwil 'awyr las' yn y gwyddorau cymdeithasol a'r celfyddydau a'r dyniaethau. Maent hefyd yn trefnu darlith flynyddol er cof am Rhodri Morgan. Traddodwyd y cyntaf ar 25 Medi 2018 gan Bruce Adamson, Comisiynydd Plant a Phobl Ifanc yr Alban, yn cymharu’r cynnydd a wnaed o ran sicrhau hawliau dynol plant a phobl ifanc yng Nghymru a’r Alban ers datganoli.^[32]

Enwyd cwch patrolio newydd yn FPV Rhodri Morgan, cwch sy'n rhan o fflyd fydd yn gofalu am ddyfroedd Cymru gan chwilio am weithgarwch pysgota anghyfreithlon.^[33]

• Rhodri Morgan ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru Archifwyd 2008-09-14 yn y Peiriant Wayback
• (Saesneg) Gwefan ymgyrch etholiad Cynulliad 2007 Archifwyd 2007-07-12 yn y Peiriant Wayback
• BBC Arlein | Newyddion | Morgan: Gosod stondin sosialaeth – adroddiad BBC ar gyfer etholiad 2007
• BBC Arlein | Newyddion | 'Y dyn a fentrodd yn hwyr' – adroddiad BBC ar yrfa wleidyddol Morgan
• BBC - De Ddwyrain - Rhodri Morgan – proffil BBC o Morgan

Senedd y Deyrnas Unedig
Rhagflaenydd: Stefan Terlezki	Aelod Seneddol dros Orllewin Caerdydd 1987 – 2001	Olynydd: Kevin Brennan
Cynulliad Cenedlaethol Cymru
Rhagflaenydd: swydd newydd	Aelod Cynulliad dros Orllewin Caerdydd 1999 – 2011	Olynydd: Mark Drakeford
Swyddi gwleidyddol
Rhagflaenydd: swydd newydd	Gweinidog dros Ddatblygiad Economaidd a Materion Ewropeaidd 1999 – 2000	Olynydd: Michael German
Rhagflaenydd: Alun Michael	Arweinydd Plaid Lafur y Cynulliad Cenedlaethol 2000 – 2009	Olynydd: Carwyn Jones
Rhagflaenydd: Alun Michael Prif Ysgrifennydd Cymru	Prif Weinidog Cymru 2000 – 2009	Olynydd: Carwyn Jones

gw • sg • go Prif Weinidogion Cymru Alun Michael Rhodri Morgan Carwyn Jones Mark Drakeford Vaughan Gething Eluned Morgan