بررسی روح، حقیقت و عشق از دیدگاه عین القضات همدانی (سلطان العشاق) و احمد غزالی (سلطان طریقت)

احمد غزالی (سلطان طریقت)، بزرگترین عارف جان آگاه ایرانی، در قرن پنجم است که با ابتکار و نوآوری های خود در عرفان اسلامی «یک سنت فکری عاشقانه» پدید آورد که سیر تحول عرفان و تصوف را به قبل و بعد از غزالی میتوان مورد مطالعه قرار داد. غزالی، نخستین اثر مستقل عاشقانه را تحت عنوان «سوانح العشاق» پدید آورد که با اقبال فراوان مواجه گردید و شاعران و عارفان، سنت عشق را در کتاب سوانح سرمشق قرار دادند و آثار ارزنده بر آن سبک و سیاق آفریدند از جمله لوایح منسوب به عین القضات، لوایح و لوامع عبدالرحمن جامی، لمعات فخرالدین عراقی، لوایح ناگوری و... سوانح العشاق نه تنها از جهت عرفانی، بربلندای عشق و معرفت، خوش نشسته که از جهت بلاغت و فصاحت نیز یک اثر گرانسنگ ادبی است. ابوالمعالی، عین القضات همدانی، سلطان العشاق، بنابر نقل بیشترین تذکره ها و کتاب های تاریخ ادبیات در شهر همدان دیده به جهان گشود و از دوران جوانی به کسب علوم و فنون و فضایل پرداخت و در ریاضیات، علوم ادبی، حدیث، فقه، کلام و فلسفه. مهارت و آگاهی وی بر فقه و حدیث موجب گردید که عنوان قاضی و مدرس برازنده ی او گردد و این لقب پیش از بیست و هشت سالگی بوده، ملاقات رازگونه عین القضات و استاد و مرشدش احمد غزالی که یادآور دیدار سرنوشت ساز مولانا با شمس تبریزی بود شخصیت وی را دگرگون کرد و قاضی جوان به بحران فکری دچار گشت و همانند استادش از تقلید و پیروی از عقاید موروثی، کناره گرفت تا از طریقت به حقیقت و عشق واقعی عروج نماید. بیزاری از تقلید و تعصب عوام و فقهای قشری، میان قاضی القضات جوان و متشرعان سنت گرا فاصله انداخت. سرانجام حسادت، تنگ نظری و عوام فریبی باعث شد تا ابوالقاسم در گزینی با عارف شهیر به دشمنی برخیزد و با اسناد و مدارک جعلی و تهمت های ناروا، عین القضات را در سال ۵۲۵ بر دار کشیدند و قاضی همدانی به جرم (همه دانی) و صراحت و صداقت در سی و سه سالگی به شهادت رسید. این پژوهش مانند دیگر پژوهش های علوم انسانی، اندیشه های عین القضات و استادش احمد غزالی را به روش (توصیفی تحلیلی) و با مراجعه به اسناد و منابع معتبر کتابخانه ای مورد بررسی قرار داده و به این نتایج دست یافته است که: چون روح از مجردات است و ماهیت آن جز برای خداوند عالم بر هیچ کس آشکار نیست، عین القضاه و غزالی بر آن توافق دارند. در خصوص عشق، غزالی بر این باور است که عشق همان حقیقت مطلق است و این نکته را از طریق اشارت بیان می کند که باطن عبارت است یعنی (کلامنا اشاره). از دیدگاه عین القضات، عشق، شعله ای از آتش عشق خداوند است که وجود عاشق را می سوزاند.