Llingua construyida

Una llingua construyida, tamién llamada idioma artificial, ideolengua o conlang, ye un idioma que foi total o parcialmente construyíu, entamáu o diseñáu por seres humanos a partir del estudiu de les llingües naturales —los llinguaxes de programación son llinguaxes formales y nun son consideraos ideolenguas porque nun son idiomes;.^[2] tampoco se considera ideolengua a la evolución histórica y, poro, non entamada conscientemente, de cualquier llingua natural—.

Les motivaciones qu'impulsen el surdimientu d'estes llingües non naturales son básicamente dos:

• Racionalizar la comunicación humana por aciu llingües perfeccionaes n'aspeutos onde les llingües naturales son ambigues, llaraes d'esceiciones, desacordes cola lóxica, irregulares, etc. Tres esti oxetivu tán ideolenguas como'l lojban, estructurado sobre la lóxica de predicaos. Dientro d'esta racionalización tamién s'inscribe la busca de llingües auxiliares aptes pa la comunicación internacional, como ye'l casu del esperantu, y d'interlingua. Delles vegaes tamién s'escuerre la neutralidá cultural de les llingües auxiliares, como ye'l casu del lojban.^[3]
• Motivos estéticos, artísticos o lúdicos. Nesti apartáu inscríbense llingües como'l Simlish de los Sims, les desenvueltes por J. R. R. Tolkien pa les sos sagues épiques de ficción lliteraria, como'l quenya, el sindarin o'l idioma klingon creáu pol llingüista norteamericanu Marc Okrand como idioma vernáculu de la raza klingon nel universu de Star Trek.^[4]

El términu español ideolengua foi propuestu por Alex Condori^{[ensin referencies]} en 2000 para traducir el términu conlang (Constructed Language) y tuvo cierta estensión na rede dende entós.

La mayor parte de les llingües artificiales pueden estremase en tres grupos:

1. Llingües artístiques o ficcionales, creaes con propósitos estéticos o d'entretenimientu. Ye precisamente a esta categoría a la que usualmente aplicóse-y n'español la categoría de ideolengua.
2. Llingües auxiliares, que pretenden la comunicación ente persones.
3. Llingües esperimentales, que pueden ser filosófiques o lóxiques.^[5]

Una clasificación más detallada inclúi dellos factores, tales como la so intención d'usu, el so propósitu de creación y l'orixe del vocabulariu y la gramática.

Les llingües construyíes pueden estremase en dos grandes grupos según la so intención d'usu: llingües auxiliares y llingües ficticies. Les primeres busquen ser un mediu de comunicación real ente seres humanos, ente que les segundes son falaes por personaxes ficticios surdíos de la imaxinación o obra del autor de la llingua, ensin pretender que sían falaes por persones reales.^[6]

Estos propósitos pueden subdividise:

• Pa ser falaes por seres humanos reales (auxiliares)
  • llingües puramente auxiliares o auxilenguas
    • Llingües auxiliares rexonales (p.ej. folkspraak)
    • Llingües auxiliares universales (p.ej. esperantu, interlingua, ido)
  • Llingües esperimentales
    • Llingües lóxiques (p.ej. lojban y loglan)
    • Llingües filosófiques (p.ej. Toki Pona)
  • Llingües privaes
    • Criptolenguas (p.ej. lingua ignota ó enoquiano)
  • Llingües artístiques
  • Llingües ficcionales
    • Llingües ficcionales humanes (p.ej. sindarin, klingon, na'vi)^{[n 1]}

Inventar una llingua puede tener propósitos utilitarios o creativos. Ente los propósitos utilitarios atópense'l propósitu de la comunicación universal, la esploración de formes de comunicación, llinguaxes secretos, l'ambientación d'un escenariu de ficción, etc. Ente los propósitos creativos, aquellos somorguiaos dientro d'una creación mayor (p.ej. les llingües de la Tierra Media como'l quenya, de J. R. R. Tolkien) o aquellos qu'esisten per se.

Otru bon númberu de llingües ficcionales fueron creaes por llingüistes aficionaos, lo cual sirvió tantu d'entretenimientu como una manera d'entender ciertos aspeutos de la teoría llingüística.

Magar les llingües auxiliares suelen tener un propósitu utilitariu y los idiomes ficticios acostumen tener un propósitu creativu, esta rellación falta de ser unívoca, pos una llingua auxiliar puede provenir de la intención creativa del autor.

Una diferencia ente l'idioma klingon, creáu por Marc Okrand pal universu de Star Trek, y el sindarin, creáu por J. R. R. Tolkien pal universu de la Tierra Media, ye que'l primeru tien un propósitu utilitariu, una y bones los productores queríen una llingua orixinal y distinto pa los klingons, ente que Tolkien inventó les sos llingües, carauterístiques de la Tierra Media, pa ambientar los sos llinguaxes, tal como lo describe na so carta El viciu secretu. Esto non demerita la posible calidá artística de la obra de Okrand nin embrive la creatividá que desenvolvió na so creación.

N'Eurovisión, llegóse a usar tres veces un idioma artificial. Dos veces, usar Bélxica (en 2003 y 2008) anque de distintu «idioma», nunca teniendo un vocabulariu desenvueltu y namái usáu nel cantar, poniendo en dulda dalgún significáu concretu o traducción a dalgún idioma. Lo mesmo asocedió colos Países Baxos en 2006.

Les llingües auxiliares parten d'un problema, que puede resolvese por aciu un idioma diseñáu pa esi propósitu, ente que los idiomes ficticios surden de la molición del so creador.

Les llingües artificiales suelen estremase en dos tipos de según l'orixe del so vocabulariu o la so gramática: a priori y a posteriori. Una llingua a priori ye aquella que la so gramática y/o vocabulariu son creaos o inventaos ensin referencia a dalguna llingua natural. Una llingua a posteriori ye aquella na cual la so gramática y el so vocabulariu derivar d'una o delles llingües esistentes.

El lojban ye una llingua con gramática y vocabulariu a priori, pos magar los sos morfemes básicos vienen de elementos comunes o combinaos de los cinco idiomes más falaos (chinu, inglés, español, hindi y árabe), estos son reconstruyíos según les normes fonéticu y gramatical que se prescriben. Esto, xunto col fechu de que la so gramática busca paecese a la lóxica simbólica, ye dafechu apriorístico.

La Llingua universal de Sotos Ochando tamién son idiomes a priori, y diversos intentos de llingües filosófiques como los de John Wilkins (Essay towards a Real Character, and a Philosophical Language, 1668) y George Dalgarno (Ars Signorum, 1661).

Les llingües a posteriori pueden clasificase n'esquemátiques y naturalistes. Esquemátiques son les que tomen los elementos básicos de la llingua dende les llingües naturales y son regularizaos según un esquema predeterminado. Son naturalistes cuando traten de nun ser bien distintos a les llingües naturales, sobremanera nel so vocabulariu, sinón daqué similar pa facilitar el so entendimientu rápidu, entá sacrificando en parte la regularidá.

El procesu de seleición de vocabulariu puede ser más o menos sistemáticu. La interlingua de IALA utiliza un procesu sistemáticu de seleición basáu en cuatro llingües básiques y dos llingües de control. Ye adoptada toa pallabra común a a lo menos trés de los idiomes básicos: español, francés, inglés ya italianu y si namái ye común a dos d'estos idiomes, toma'l alemán y el rusu como control pa decidir qué pallabra adoptar.

El esperantu ye tamién una llingua a posteriori a pesar de nun tener un sistema mecánicu pa escoyer el vocabulariu y de que contién dellos elementos inventaos o a priori.

Ente les llingües ficcionales y ficticies, esisten tamién dos tipos de llingües a posteriori.

Del primer grupu ye exemplu Tolkien, quien definió una familia de llingües partiendo d'una llingua madre (a priori) y derivando llingües fíes utilizando procesos de derivación similares a los naturales. Estes llingües derivaes son por ello a posteriori. Esti procesu de derivación aplicóse a llingües esistentes pa crear «idiomes del futuru» o llingües ficcionales, como'l brithenig, que sería la llingua que falaríen nel oeste d'Inglaterra si'l llatín sobreviviera hasta los nuesos díes.

Exemplu del otru tipu de llingües ficcionales a posteriori ye'l recursu utilizáu en La Guerra de les Galaxes, que consiste n'usar elementos de gramática y vocabulariu de llingües indíxenes pocu conocíes, pa dempués combinalos en formes pocu reconocibles.

Un tipu especial de llingües a posteriori son les llingües controlaes, que son adautaciones d'idiomes naturales buscando una gramática simple y un vocabulariu amenorgáu pa dexar que más persones, que nun sían falantes nativos del idioma base, puedan con poco estudiu lleer o escuchar testos na llingua controlada, como por casu el inglés básicu. Otru exemplu ye l'Anglu Rom una llingua apocayá inventada que'l so vocabulariu construyir partiendo de los raigaños del llatín y que se rixe por solu 19 regles.

Les llingües naturales suelen clasificase según criterios filoxenéticos y tipolóxicos. El primeru d'estos, el filoxenéticu, nun s'aplica xeneralmente a les llingües artificiales, por tratase de creaciones humanes apostaes y nun derivar estes llingües de nengún ancestru o protollingua común, pero n'ocasiones les llingües artificiales créanse bien deliberadamente como evoluciones d'un ancestru construyíu, y nesi casu sí que podría aplicase'l criteriu filoxenéticu o métodu comparativu.

El segundu, el criteriu tipolóxicu, otra manera, siempres ye perfectamente aplicable a toles llingües artificiales. Nesi sentíu les llingües construyíes son práuticamente tan variaes como les llingües naturales, anque en munches d'elles predominaron les traces tipolóxiques de les llingües europees ya indoeuropees, como asocede nel esperantu, el volapük, el latino sine flexione, etc. Otres ideolenguas d'ésitu como'l klingon unu de que los sos creadores, Marc Okrand, trabayó sobre l'idioma mutsun llingua indíxena de California de la familia uti, paez tener carauterístiques reminiscentes d'esa llingua indíxena.

• Llingua auxiliar
• Llistáu de llingües artificiales

• Wikillibros tien un llibru o manual sobre Glosopoesia.
• Llingües artificiales (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión)., por Rodolfo Valeiras
• Grupu Ideolengua en Yahoo! Groups
• Langmaker.com [n'inglés]
• Glosarios de llingües construyíes Archiváu 2007-03-21 en Wayback Machine
• Artificial Language Lab (con estensu apartáu de bibliografía) [n'inglés]
• The Language Construction Kit, by Mark Rosenfelder [n'inglés]
• Essays on Language Design, by Rick Morneau (ensayos sobre diversos aspeutos de la creación de llingües) [n'inglés]
• Constructed Human Languages Archiváu 2006-05-08 en Wayback Machine [n'inglés]
• The Conlang Yellow Pages. A quick-reference list of all constructed languages on the Internet [n'inglés]
• Dictionary for conlangs Archiváu 2016-12-20 en Wayback Machine All dictionaries are published under GNU Public License.