Anaximander

Anaximander
Anaximander soos afgebeeld op Rafaël se fresko, Die skool van Athene
Gebore	ca. 610 v.C.
Oorlede	ca. 546 v.C.
Vakgebied	Metafisika, sterrekunde, meetkunde, geografie
Bekend vir	Die Apeiron is die ark Evolusionêre siening van lewende dinge Die Aarde se dryf word nie ondersteun nie Meganiese model van die lug Reënwater van verdamping
Beïnvloed deur	Thales van Milete
Invloed op	Alle pre-Sokratiese filosofie, met name: Anaximenes, Pythagoras, Demokritos, Griekse sterrekunde

Anaximander (Oud-Grieks: Ἀναξίμανδρος / Anaxímandros; ἀναξ: heerser + ἀνηρ: man, sy naam beteken dus "heerser oor die manne") was 'n belangrike Griekse filosoof uit die Skool van Milete. Hy het in die sesde eeu voor Christus geleef.

Anaximander was die tweede groot natuurfilosoof uit die stad Milete in Ionië, die huidige westelike deel van Turkye. Daar was hy 'n leerling van Thales en ook die leermeester van Anaximenes.

Oor sy lewe en werk is weinig bekend. Daar bestaan wel fragmentariese informasie vanuit 'n verskeidenheid van klassieke bronne. Volgens Aelianus was hy die bestuurder van die Miletiese kolonie Amphipolis, waaruit sommiges aflei dat hy 'n vooraanstaande burger was. Aan die hand van die berekeninge van Apollodorus van Athene word sy geboorte geskat in die jaar 610 v.C. en sy dood kort na die jaar 546 v.C. Volgens Diogenes Laërtius word hy voorgestel as 'n besonderse talentvolle student in die Astronomie en die Geografie en sou hy 'n vroeë verteenwoordiger gewees het van die eksakte wetenskappe. Vermoedelik was hy die eerste persoon wat astronomiese werkinstrumente na Griekeland gebring het, soos die sonwyser. Bonop is hy sover bekend die eerste persoon wat 'n kaart van die wêreld geskep het. Hierop word die aarde as sirkel voorgesteld en die op daardie stadium bekende lande gegroepeerd rondom die Egeïese See as sentrum, met om die lande 'n groot oseaan.

Anaximander het sy bekendheid te danke veral aan sy kosmogonie en kosmologie. Net soos sy tydgenote was hy op soek na die archè (Oud-Grieks: ἀρχή) van die heelal, 'n eerste beginsel as begin van die wêreld. Volgens Anaximander was dit 'n elementêre substansie, waaruit alles ontstaan, en nie water soos Thales van Milete beweer het nie en ook nie 'n ander materiaal wat ons nie ken nie. Geen van hierdie elemente sou volgens hom in staat wees om alle teenstellings in die natuur te kon verklaar nie. Die beginsel dat hy as oersubstansie voorstel was 'n oneindige, ewige en onbepaalde massa, wat hy die apeiron (Oud-Grieks: τὸ ἄπειρον) noem. Hierdie oersubstantie, wat nie direk waarneembaar is nie, maar wel in staat is om 'n antwoord te bied op alle bestaande teenstellings, vorm die basis vir alle materie wat ons ken. Hy werk sy grondbeginsel nie gedetailleerd uit nie, maar die beginsel van die apeiron word deur Anaxagoras, 'n leerling van Anaximander, verder ondersoek en geformuleer. Hy stel die Apeiron as 'n oorspronklike oerchaos. Ook Plato en Augustinus neem later die teorie van Anaximander op.

Uit die oertoestand van die apeiron stam volgens Anaximander vervolgens warmte en koue, vogtigheid en droogte en alle ander teenstellings in die wêreld voort. Dit beteken volgens Anaximander dat die apeiron 'álle wêrelde omvat'. Anaximander was van mening dat ons wêreld slegs één was uit vele. Ons wêreld sou ontstaan uit die loop van 'n ewigdurende beweging van die oorspronklike oermassa.

Die oorspronklike oermassa word deur Anaximander beskou as 'n silindervormige geheel, wat oorspronklik in ewewig verkeer met omringende vurige voorwerpe, wat aanvanklik by mekaar hoord. Uiteindelik word die ewewig versteur en word die massas van mekaar geskei op 'n manier waarop dit vir ons nog steeds sigbaar is, as wielvormig en met vuur gevulde voorwerpe bestaande uit lug. So probeer hy die beweging van die hemelligame volgens fisieke reẽls te verklaar. Oorspronklik was die aarde omring deur 'n soort skil van vuur. Deur die versteuring van die aanvanklike ewewig spat dit uit mekaar en gaan oor in die hemelligame wat, vuur uitstraal en om die aarde wentel.

Die aarde, wat volgens Anaximander vry in die ruimte sweef, is aanvanklik in 'n vloeibare toestand. Vervolgens word die aarde droëer omdat die water deur die son verdamp word. Uit die verdampende water word visse gevorm, wat volgens Anaximander die eerste lewende wesens sou gewees het. Alle ander diere en ook die mens sou ontstaan as transformasie of evolusie uit die visse. Uit die feit dat die mens so 'n lang jeug het en so lank onbeholpe is, lei hy af dat die mens nie oorspronklik so so kon ontstaan het nie. Die mens moes dus uit diere van 'n ander soort voort gekom het. Hoewel Anaximander nie 'n evolusieteorie ontwikkel het nie, word hy tog deur baie beskou as die oudste verteenwoordiger wie basiese evolusiedenke ontwikkel het.

Anaximander dink dat die aarde staties is en 'n gelyke afstand tot andere astronomiese voorwerpe handhaaf. Voorts is Anaximander van mening dat die aarde vatvormig is. Op die bokant, wat plat is (maar wel rond) woon die mense. Een van die leerlinge van Anaximander, Anaximenes glo egter nie dat die aarde sweef nie, maar vind dit vanselfsprekend dat die aarde plat is en rus op lug. Uiteinlik verval alles weer terug in apeiron en kan die hele kosmologie opnuut begin.

Die belang van Anaximander se filosofie lê nie soseer in die mistieke verklaring van die heelal nie, maar in die feit dat hy dit probeer verklaar aan die hand van 'n rasionele model en met so min as moontlik faktore. Hy gaan hierdeur spekulatief te werk en laat hom dikwels inspireer deur alledaagse ervaringe. In sy teorievorming, sy poging om 'n geometriese model van die heelal te ontwikkel, lê hy die basis van die natuurwetenskap. Daarin gaan hy die Babiloniërs verby, soos blyk uit die astronomiese dagboeke wie se empiriese observasie en wiskundige metodiek toon wat nie elders geewenaar was nie.

Anaximander was volgens oorlewering die eerste filosoof wat in prosa styl skryf en nie in poësievorm soos ander filosowe nie. Geen volledige manuskrip van sy skryfwerk het egter bewaar gebly nie. Van die werk waarin hy sy kosmologiese teorie toegelig word het slegs één fragment bewaar gebly, wat aangehaal word deur Simplicius van Sisilië :

"Waaruit die bestaande dinge hul ontstaan het, daarin vind hulle ook hul ondergang,soos wat dit hoort;hule gee mekaar immers reg (δίκη / díkè) en boete vir die onreg (ἀδικία /adikía), ooreenkomstig die verordening van die tyd"

Anaximander skryf in hierdie uittreksel wellig oor die feit dat elke element steeds daarna streef om sy invloed/inpak uit te brei. Tog word, volgens 'n soort natuurwet, die ewewig telkens herstel. Die vuur verteer dit rondom hom, maar gaan dan oor tot as, wat ‘n vorm is van die element aarde. So bly die totale hoeveelhede van die verskillende elemente konstant. Hierdie kosmologie illustreer die belang wat die Grieke heg aan harmonie en ewewig. Mens sou hierin selfs 'n eerste poging kon sien tot verduideliking van die wette van behoud van massa en van energie. Opvallend van die uitreksel is die morele terme waarin Anaximander homself uitdruk ten opsigte van die beskrywing van prosesse in die heelal. Hieruit blyk nog steeds 'n mistieke wêreldbeeld, soos dat in sy tyd algemeen gehuldig is.

• Hierdie artikel is vertaal van die Nederlandse Wikipedia.

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Anaximander.