Turk adabiyoti

Turk adabiyoti; Ular turk tilida ishlab chiqarilgan og'zaki va yozma matnlardir. Turkiyada taraqqiy etgan turk tilining dastlabki mahsulotlari XIII asr oxiri XIV asr boshlariga toʻgʻri keladi^[1]. XIX asrgacha Eron-Islom sivilizatsiyasi doirasida taraqqiy etgan turk adabiyoti mahsulotlari xalq adabiyoti va devon adabiyoti kabi turli jihatlari bilan ikki sohada rivojlandi^[2]. Fors adabiyoti taʼsirida yaratilgan mumtoz adabiyot deb atalgan devon adabiyoti Usmonlilar saroyida hukmronlik qilgan boʻlsa, xalq orasida ogʻzaki ijod uzoq vaqt davom etgan.

XIX asrda Tanzimat davri bilan turk adabiyotida Sharqning taʼsiri susayib, uning oʻrnini Gʻarb adabiy unsurlari egallay boshladi. Bu davrda turk yozuvchilari, ayniqsa, fransuz adabiyotidan ta'sirlangan. Turk adabiyoti roman janri bilan ilk bor XIX asrda Tanzimat davrida tanishgan va mualliflik huquqi va tarjimalar bilan bu yoʻnalishga moyil boʻla boshlagan^[2]. Turk adabiyotining Gʻarb taʼsirida rivojlangan ikkinchi va kollektiv harakati 1895-yili “Servet-i Fununun” jurnalida toʻplangan yosh yozuvchilar boshchiligidagi “Adabiyot-i Cedide” harakati edi. Tanzimat davri adiblari vatan muammolari bilan qiziqqan bo‘lsalar, vatan, millat muhabbati kabi mavzular ustida ish olib, xalq tushunadigan tilda yozishga harakat qilib, xalqni tarbiyalashni maqsad qilganlar. ziyolilarga chorlab san'at tamoyilini o'zlashtirgan Edebiyat-i Cedide og'ir tilni, nafis va badiiy ifodani o'zlashtirdi.Shu sababdan soddalashtirishga intilayotgan yozma tilni og'irlashtirganlikda ayblandi. Tanzimatning boshidan beri. 1908-yil inqilobidan keyin XIXasr oxiri va XX asr boshlarida milliy uygʻonish taʼsirida II. Konstitutsiyaviy monarxiya davrida turkiyni chet tillar ta’siridan, xalqning mazmuni va mahalliy hayotidagi muammolaridan chiqarishga asoslangan Milliy adabiyot harakati vujudga keldi.

Og'zaki va yozma an'analar Usmonli monarxiyasi parchalanishidan biroz oldin bir-biridan ajralib turgan bo'lsa, bu ikki an'ana 1923-yildan keyin birinchi marta Respublika bilan birlashdi. Turkiyada jumhuriyat davrining birinchi davrida ham milliy adabiyot hukmron edi. Oshiq va darvesh adabiyoti modernizatsiya taʼsirida oʻz kuchini yoʻqotgan boʻlsa, devon adabiyoti 1928-yildagi alifbo inqilobi bilan lotin alifbosiga oʻtilishi, soʻngra 1928-yildagi alifbo inqilobi bilan oʻzgargan adabiy harakatlar bilan Usmonlilar davriga oid janr sifatida tark etildi. 1930-yillardagi til inqilobi . Milliy adabiyotga nisbatan milliy qarash keyingi davrda adabiyotda Anadoluchilik va xalqchilik sifatida namoyon bo'ldi^[3][4]. Keyin II. Ikkinchi jahon urushi va urushning siyosiy oqibatlari bilan sotsializm va dehqonchilik harakati kuchaydi^[5]. Hozirgi turk adabiyotida qissa, roman, tanqid, ocherk, she’riyat, teatr asarlari kabi deyarli barcha janrlar namunalari mavjud. Garchi u odatda modernistik yo'nalishda bo'lsa-da, postmodernizmning ta'siri ham kuchli ko'rinadi^[6].

Islomdan oldingi davrga oid turkiy tilda yozilganligi maʼlum boʻlgan eng qadimgi matnlar VIII asrdan boshlab Oʻrxun daryosi vodiysida topilgan Kul Tigin, Bilge Kogon va Tonyukuk bitiklaridir^[7]. Toshga o'yilgan bu yozuvlar, Go'kturk alifbosi deb ham ataladigan runik yozuv yordamida Go'kturk xoqonligi davrida yozilgan asarlardir. Islomgacha boʻlgan turkiy adabiyotning koʻp qismini doston, bahs, doston, sheʼr kabi ogʻzaki ijod namunalari tashkil etadi^[8]. Aksariyati ancha kech yozilgan turk dostonlarining bir qismi turk va xorijlik tadqiqotchilar tomonidan xalq ogʻzidan toʻplangan. Ularning bir qismi Eron, Xitoy va Arab manbalaridan olingan^[9]. IX asrda Uygʻur xoqonligi davrida turkiy tildagi asarlar birinchi marta kitob holida paydo boʻlgan^[10][11][12] 104-sahifadan iborat kichik kitob boʻlib, goʻkturk alifbosi bilan yozilgan.Uygʻurlar tomonidan yozilgan “Irk Bitig” nomli asarning zamonga tegishli boʻlish ehtimoli yuqori. X asrning birinchi yarmida “Altun Yaruk” va “Sakkiz yukmek” nomli asarlar ham uygʻur harflari bilan yozilgan turkiy asarlardir^[13].

Turklar islom dinini qabul qilgandan keyin maʼlum boʻlgan birinchi turk yozma asari “ Kutadgʻu bilig” boʻlib, u XI asrda Sharqiy qoraxoniylar hukmdori Tabgach Ulugʻga ishora qilib, eski turkcha nomi bilan mashhur boʻlgan qoraxoniy turk tilida Yusuf Xos Hojib tomonidan yozilgan va taqdim etilgan. Bugʻra Qoraxon. Edip Ahmet Yuknekiyning Qoraxoniy hukmdorlaridan Muhammad Dod Sipehsalarga hadya qilgan “Atabetul-Hakayik” asari ham shu davrda yozilgan asarlardan biridir. Qashqarli Mahmud tomonidan 1072 -1074-yillarda Bag‘dodda yozilgan va 1077-yilda Abbosiy xalifasi Muktediy bi-’Emr i’l-Loh o‘g‘li - Qosim Abdullohga sovg‘a qilingan Divanu Lügati’t- Turk asari arab. Turkcha lug'at. Turk adabiyotining eng qadimgi yillariga manba boʻlgan muhim asardir. Eng qadimgi turkiy argumentlar (maqollar) Divanu -Turkda uchraydi. XII asrning ikkinchi yarmida Turkistonning Seyhundan narigi dashtlarda yashovchi koʻchmanchi turklar orasida kuchli taʼsirga ega boʻlgan Ahmet Yesevi atrofida toʻplangan xalqqa sodda tilda va boʻgʻin oʻlchovi bilan soʻzlagan. xalq adabiyotidan oʻzlashtirilgan shakllar va faqat Oʻrta Osiyo turklari Oʻrta Osiyo turklari bilan soʻzlashish imkoniga ega boʻlgan.U oʻzining diniy-tasavvufiy hayotida emas, keyingi davrlarda Anadolu va Bolqongacha yetib borgan sohada chuqur taʼsirlar qoldirgan.

XIII-asrdagi moʻgʻullar istilosidan soʻng turk dunyosidagi etnik, siyosiy va ijtimoiy oʻzgarishlar va oʻzgarishlarga parallel ravishda turli shaharlarda, ayniqsa Oltin Oʻrda poytaxti Saroy shahrida yangi madaniyat markazlari shakllana boshladi^[14][14]. Mo’g’ul istilosidan keyin Anadolu Saljuqiylar davlatining yemirilishi bilan G’arbiy Anadoluda tashkil etilgan Turkman bekliklari, Anadoluda yaratgan rivojlanish muhiti va turkchaga ko’rsatgan sezgirliklari bilan turkcha Anadoluda davlat tili, rasmiy tilga aylandi G‘arbiy turk tilining birinchi bosqichi bo‘lgan Qadimgi Onado‘li turklarining ilk mahsulotlari XIII asr oxiri XIV asr boshlarida hozirgi Turkiya hududida paydo bo‘lgan^[1]. XIV asrdan boshlab Anadoluda oldingi ogʻzaki anʼanalardan tashqari, asosan yozma adabiy anʼana paydo boʻlishi bilan qadimgi Onadoʻli turk tili yozma til sifatida maydonga chiqdi. Forscha masnaviyi bilan mashhur boʻlgan Mavlono Jaloleddin Rumiyning oʻgʻli Sulton Veled tomonidan yozilgan “Ibtidanoma” va “Rebapnoma” masnaviylariga kiritilgan turkiy qoʻshiqlar XIII asr oxiri va XIV asrda Anadoluda yozilgan eng qadimgi turkiy matnlardandir. XIV asr boshlari. Anadolu moʻgʻul-ilxoniylar hukmronligi ostida boʻlgan bir davrda Kirshehirda yashagan Gulshehriy Farididdin Attorning fors mumtoz " Mantiqu't-Tayr " asari turkiy tildagi barcha ilmiy va tasavvufiy atamalarni qoʻllagan holda misli koʻrilmagan mahorat koʻrsatgan va tugallagan. 1317-yilda. Bu Anadoluda yozilgani maʼlum boʻlgan eng qadimgi turk masnaviyidir^[15]. Kirshehirli Oshiq Poshoning Mavlononing Masnaviyidan ilhomlangan 1330-yildagi Garibnoma nomli masnaviyi Anadolu turkiy so'fiy adabiyotida ta'sir doirasi juda keng boʻlgan asarlardan biridir. XIII asr oxiri va XIV asr boshlarida Mavleviylar orasida oʻziga xos xushmuomala kitobxon sifatida tanilgan Shayyod Hamza Ahsenu’l deb atalgan Yusuf va Zeliha haqida hikoya qiladi. Qur'ondagi kasas, Yusuf surasi manbasidan.Uning masnaviyi Anadolu maydonida turkiy tilda yozilgan masnaviy formatdagi ilk asarlardan biridir. Turkistonda Ahmed Yeseviy bilan boshlangan lojali she’riyat an’anasini Anadoluda o’ziga xos bir ifoda bilan qayta tiklagan Yunus Emre edi. Usmonlilar davrida koʻplab tariqatlar Yunus Emreni yaqindan quchoqlab, uning sheʼrlarini oʻz marosimlariga qoʻshgan. Yunus Emro sheʼrlari darvesh lojasi sheʼriyatining manbasiga aylandi^[16].

Devon adabiyoti saroy va madrasa atrofidagi ziyolilar adabiyoti sifatida har jihatdan o‘rnak olgan Eron adabiyoti ta’sirida rivojlandi^[2]. Islom adabiyoti, oliy tabaqa adabiyoti, havos adabiyoti, saroy adabiyoti, enderun adabiyoti, mumtoz adabiyot va eski adabiyot sifatida ham mashhur boʻlgan bu adabiyot eng koʻp Divon adabiyoti deb ataladi. Buning sababi shundaki, shoirlar she’rlarini jamlagan asarlar “Devoniy” deb ataladi. Devon she’riyati aruz prosodiyasida yozilgan bo‘lib, u o‘z qoidalarini arab va fors adabiyotidan olgan^[1][2]. XIX asrda Ziyo Posho uchta shoir, yaʼni Ahmad Posho, Necati va Zotiyni “Usmonli sheʼriyatining poydevorini qoʻygan uch shoir” deb taʼriflagan va Ahmad Poshoni yetishib chiqqan shoirlarning eng ulugʻi sifatida qabul qilgan. Shayhiy va Necati o'rtasida^[17].

Ba'zi adabiy idoralar tomonidan nafaqat Ozarbayjon va alaviy-bektoshiy adabiyotining, balki butun turk adabiyotining eng buyuk mumtoz shoiri sifatida ko'rsatilgan Fuzuliy, 1534-yilgi Sulaymon podshohning Bag'dod yurishidan so'ng sultonga beshta g'azal hadya qilgan va kirishga harakat qilgan. uning himoyasi ostida. Fuzuliyning “Laylo va Maknun” qissasini yozishni Istanbuldagi baʼzi shoirlar soʻrashi ortidan yozishni boshlaganini aytgan “Laylo va Maknun” masnaviyi mumtoz turk adabiyotida eng muhim lirik asarlardan biri sifatida qabul qilinadi^[18][19][20]. Ko‘pgina tadqiqotchilarning fikricha, XVI asrdan boshlab Usmonli she’riyati o‘zining yuksak cho‘qqisiga chiqqan^{[17][21][22][23]}. XVI asrda Usmonli sheʼriyatining eng muhim nomi boʻlgan, shon-shuhrat va taʼsiri asrlar davomida davom etgan, klassik Usmonli sheʼriyatiga ifoda kuchini bergan Bakiy eng buyuk shoir hisoblangan. Sulaymon podshoh davridagi yoshiga yetib kelgan va uni “Sultonu’ş-shuara” unvoni munosib ko‘rgan. Bokiyning shon-shuhrati va asarlari Anadolu va Rumelidan tashqariga, Ozarbayjon, Eron va Iroqdan Hindiston saroylariga tarqaldi.

Noiliy XVII asrda Usmonli she’riyatida yangi zamin yaratdi va yangi uslubda she’rlar yozdi. Uning tili og‘ir bo‘lsa-da, she’riyatida nafosat, mehr bor^[24]. IV . Murod tomonidan qatl etilgan Nefiy o'z she'rlari bilan izdoshlarida katta ta'sir qoldirdi. Istambul nutqining hatto arabchadan ham ustun ekanligini o‘z satrlarida ta’kidlagan Nabiy g‘azallaridan birida, ayniqsa, she’riyat va madaniyat doiralari tomonidan o‘sha davrning shayx-suarosi sifatida qabul qilingan, hayrat va hayratga tushgan.

Sulton III. Lolalar davridagi Istanbulni quvnoq va joʻshqin^[6] bilan hikoya qiluvchi Ahmad davrining mashhur shoirlaridan Nedim XVIII asrda Divon sheʼriyatida ham til, ham mazmun jihatidan koʻplab yangiliklar olib keldi. Istanbul va Istanbul xalq maqollarida qoʻllangan soʻzlashuv tiliga oid koʻplab misollarni sheʼrlarida qoʻllash orqali samimiy muhitda yetkazdi^[25]. XVIII asrda yashab, “Hüsn ü Aşk”^[26] nomli asarida tasavvuf va timsolni birlashtirgan Shayx Galip she’rlarida mutlaqo o’ziga xos va o’ziga xos ifodani qo’llagan. Asarlarida Istanbul turkchasining yuksak darajasi ko‘rinib turgan Shayx Galipning tili og‘ir bo‘lsa-da, vaqti-vaqti bilan she’riyatiga xalqning gaplarini ham kiritgan.

Dada Qo‘rqut qissalari turk adabiyotida bu janrning eng qadimgi namunasi sifatida qabul qilingan^[2][27][28]. Turk xalq ertaklari, Dada Qo‘rqut ertaklari, Koro‘g‘li ertaklari, Kerem ile Asli, Oshiq Garip kabi Ozarbayjon va Onado‘li xalq ertaklari, Anadoluda paydo bo‘lgan Danishmendname, Saltukname va Battal G‘ozi kabi diniy-epik xalq ertaklari, Ferhat ile Shirin hikoyalari manbalari. Kelile va Dimna kabi eron-hind xalq ertaklari hamda Shohnomadan olingan turli masallar, Layli va Majnun, Abu Muslim urushlari, Yusuf va Zulayho, Hz. Ular Ali Cenks kabi arab-islom kelib chiqishi xalq ertaklaridir. Asli devon adabiyotiga mansub masnaviylar bo‘lgan “Layli va Majnun”, “Farhat bilan Shirin” va “Jamasbnoma”da tilga olingan Shohmeran qissasi jamiyat tomonidan og‘zaki madaniyatga ko‘chirilib, “xalq ertak”iga aylangan.

Bugungi kunda deyarli barchasi jamlangan xalq ertaklari soni 150 dan oshdi va ayrimlari bo‘yicha tadqiqotlar yakunlandi. Otaturk universiteti, Ege universiteti Adabiyot fakulteti folklor arxivi, Selchuk universiteti folklor tadqiqot markazi va Firat universitetida to‘plangan muhim xalq ertaklari jamlanmasi mavjud. Bugungi kunda, ayniqsa, Qars, Erzurum, Artvin, Sivas, Marosh, Adana va Antep viloyatlarida ilgarigidek keng tarqalmagan bo‘lsa-da, xalq og‘zaki ijodi an’anasini davom ettirayotgan ashulachilar bor. Shuningdek, Ozarbayjonda xalq hikoyachiligi o‘z hayotiyligini hamon saqlab kelayotgani ko‘rinib turibdi^[29].

Og'zaki adabiyotda ertaklar, latifalar, afsonalar kabi mahsulotlarning muallifi noma'lum (Anonim). Bu turk turk tilida kuylangan va XIX asrdan boshlab yozilgan^[2]. Shu bilan birga, ular tarixiy va mahalliy xususiyatlarni ham keng miqyosda ko'rsatadi ( Nasreddin Xo'ja latifalari , Bektoshi latifalari, Bursa, Konya, Istanbul kabi shaharlar haqidagi rivoyatlar, ba'zi realistik meddah hikoyalar va boshqalar) .

Og'zaki ijodda aytiladigan xalq qo'shig'i, mani, marsiya kabi turlari xalqning umumiy ijodiga asoslanadi^[30]. Vaqt o'tishi bilan ularga egalari unutilgan mahsulotlar qo'shildi. Ikki o‘lchamli tasvirlar bilan ekranda o‘ynaladigan, taqlid va suhbatga asoslangan soya o‘yinining markazidagi ikki qahramon – “Karag‘oz va Hajivat” nomli soyali pyesa anonim xalq adabiyotining eng muhim mahsuli hisoblanadi. Karag'oz va Hajivat O'rxon G'ozi davrida Bursada yashagan masjid qurilishida ishlaydigan ikki ishchi. Ular o'zlari ishlamagani uchun boshqa ishchilarning ham ishlashiga to'sqinlik qiladilar. O‘rhan G‘ozi “Masjid vaqtida bitmasa, boshingizni olaman” degan masjid me’mori, Karag‘oz va Hacivat masjidning vaqtida bitmasligiga sabab bo‘lganini aytadi. Shundan so'ng, bu ikkisining boshi kesiladi. Karag'oz va Hacivatni juda yaxshi ko'rgan va ularning o'limidan juda afsusda boʻlgan Shayx Kuster, ularning o'limidan keyin qo'g'irchoqlar yasab, ularni sahna ortida o'ynashni boshlaydi. Karag'oz va Hajivat soya teatri XVII asrda o'zining so'nggi shaklini oldi. Qoragʻozning yozma matnga asoslanmagan, yaʼni qoʻgʻirchoq ( tuluat ) sahnalashtirilgan, baʼzilari esa xalq afsonalaridan ilhomlangan oʻttiztasi bizgacha yetib kelgan. Ular odatda “Kar-ı Kadim” (eski pyesalar) va “Nev icad” (yangi pyesalar) deb ikki asosiy guruhga bo'lingan bo'lsa-da, barchasining matnlari Tanzimatdan keyingi davrga tegishli^[31].

Anonim xalq adabiyotining eng keng tarqalgan turlaridan biri ertakdir. Tinglovchini ishontirishni maqsad qilmagan ertaklar hikoya janrlarining eng qadimgilaridandir. Tuzilishida qoliplashgan iborali ertaklarda professional hikoyachilar mavjud emas. Ular ertak onalari yoki ertak buvilari deb ataladigan ayollar tomonidan aytilgan xayoliy rivoyatlardir. Turk ertaklarining qahramonlari odatda insonlar, hayvonlar va g'ayritabiiy mavjudotlardir. Jodugar xotinlar, devlar, vazirlar va boshqalar. Ular yomon qahramonlar bo'lsalar ham, ular sulton, podshoh, hukmdor, serjant, darvesh va hokazo. ular yaxshi qahramonlar. Tulki, sher, Feniks, to‘tiqush kabi hayvon qahramonlari haqidagi ertaklardan tashqari, darvesh, bo‘g‘im, peri, jin kabi g‘ayritabiiy mavjudotlar haqidagi ertaklar ham bor. Turk ertaklarining eng muhim qahramonlaridan biri Keloğlandir . Turk ertaklari og'zaki ijodda yashab kelgan. Bu IXX-asrda yozilgan. Billur Koshk Turkiyada omma tomonidan tuzilgan eng qadimgi ' . Feniks - Turkiyadagi eng keng tarqalgan yoki boshqacha aytganda, eng mashhur ertak.

Anadolu, Rumeli va Ozarbayjonda rivojlanib, kamolotga yetgan ashula adabiyoti asosan boʻgʻin oʻlchovidan foydalangan holda sodda tilda sheʼrlar yozgan va saz chalib oʻlka boʻylab sayohat qilgan ashulalarning ijodidan tashkil topgan.^[32] Bu adabiyotda musiqa ham muhim o‘rin tutadi. Tinglovchiga ta’sirchan bo‘lish taniqli ohang qoliplari va so‘zlar bilan musiqadan muvaffaqiyatli foydalanishga bog‘liq^[33]. Oshiqning pirlar qo‘lida bade ichishi, cholg‘u chalishi, she’r aytishi, tushida ko‘rgan oshiqni topishga intilishi keng tarqalgan mif motividir. Koʻpgina ashulalarning sheʼrlari egasi nomaʼlum xalq sheʼriyati namunalari, xalq qoʻshiqlari, marsiyalari bilan aralashib ketgan^[33]. Sayohatchi shoirlar tomonidan qoʻyilgan sheʼrlarning bizgacha yetib kelgan eng qadimiy namunalari XVI asrga tegishli. asr. Yugurishning so'nggi misrasida tilga olingan taxalluslardan tashqari, ko'plab ozanlar haqida hech qanday ma'lumot yo'q. Ba'zi oshiqlarning hayoti afsonalar bilan aralashib ketgan. Oshiqlar adabiyoti an’analarida ashula qahvalari, qahvaxonalarda o‘tkaziladigan janjallar, topishmoq, osish, yechish kabi mahorat muhim o‘rin tutadi. Ushbu faoliyatlari tufayli ashulalar maydon shoirlari deb ataladi^[34]. Baʼzilari madrasalarda oʻqib, madaniyat markazlarida yashovchi ashulalar qalam shoirlari deb ataladi^[34]. Devon she’riyatining qalam shoirlarida til, ifoda va mavzu jihatidan turli ta’sirlari kuzatiladi. Ularning sheʼrlari orasida joʻsh, sagʻgi, doston kabi oʻziga xos xalq adabiyoti janrlari bilan bir qatorda prosodiya, devon, mustezat, gʻazal kabi mahsulotlar ham bor.

XVII asrda Toros tog'larida ko'chmanchi turkmanlar orasida o'sib-ulg'aygan Karacao'g'lanning samimiy she'riyati o'zining eng mashhur namunasi edi^[34]. Qayiqchi Qul Mustafo kabi yangichalar korpusida o'sgan ko'plab shoirlar imperiyaning Bag'dod, Krit va Qrim kabi olis hududlaridagi hayotdan dalolat beradi. Qayiqchi Kul Mustafo tomonidan XVII asrda yozilgan “Yosh Usmon dostoni” nomli hissiy murabbiylik ashula adabiyotining eng muhim epik asarlaridan biri hisoblanadi^[35]. Hokimiyat tomonidan murabbiylikning eng chiroyli namunalari Korog'lu va Dadalo'luning murabbiyliklari hisoblanadi^[36]. XIX asrda Deli Boran, Beyog'lu va Gundashliog'lu hech qanday begona ta'sir ta'sirida bo'lmagan o'zgarmas xalq ta'mini davom ettirar ekan, Dadalo'g'lining zulm va adolatsizlikka qarshi isyon ko'targan she'riyati, zo'ravonlik bilan bog'liq tarixiy voqealarga guvoh bo'ldi. ko‘chmanchi turkmanlarning o‘troq yashashi. Adabiy adabiyot XVI. XIX asrdan yaqin kunlargacha Usmonlilar yerlarida yashagan armanlarga ham taʼsir qildi. Natijada katta shon-shuhratga erishgan ko‘plab arman ashuglari adabiy adabiyot an’analarini o‘zlashtirib, muvaffaqiyatli tadbiq etishdi. Ayniqsa, XVIII. XIX asrda turkiy she'rlar kuylagan bu arman oshiqlari orasida Mecnuniy, Oshiq Vartan va Jivan muhim ismlardir.

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2} Hamit Kemal, Liseler İçin Türk Edebiyatı Tarihi, A Yayınları, Ankara 2007
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5} Nihat Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, M.E.B. Yayınları, 1997
3. ↑ Şükran Kurdakul, Çağdaş Türk Edebiyatı, Broy Yayınları, İstanbul, 1986
4. ↑ Temel Britannica – 40. sayfa. Temel Britannica, 1993. 
5. ↑ Gündüz Akıncı, Türk Romanında Köye Doğru, Ankara Üni. Dil Ve Tarih-Coğrafya Fak. Yayınları, Ankara, 1961
6. ↑ ^{6,0 6,1} Don Kişot'tan Bugüne Roman. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2000. ISBN 978-975-470-796-0. 
7. ↑ V. Thomsen, Les inscriptions de l’Orkhon dechiffrees, Helsingfors, 1896
8. ↑ Koşuk, 13 Nisan 2016 tarihinde erişildi
9. ↑ Sagu, 13 Nisan 2016 tarihinde erişildi
10. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 6-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-mart.
11. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 15 şubat 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-mart.
12. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 15 şubat 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-mart.
13. ↑ Türk edebiyatı, 13 Nisan 2016 tarihinde erişildi
14. ↑ ^{14,0 14,1} Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 369. ISBN 978-975-338-589-3
15. ↑ Türk Şiiri Antolojisi. 
16. ↑ Türk Dili Sözlüğü, Orhan Hançerlioğlu, Remzi Kitabevi, Sayfa-275
17. ↑ ^{17,0 17,1} „Osmanlılar (Divan Şiiri)“. TDV İslam Ansiklopedisi. 3 şubat 2017da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3 şubat 2017.
18. ↑ Şentürk 281
19. ↑ „Muhammed Fuzuli“. 1 mayıs 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 nisan 2017.
20. ↑ Britannica online
21. ↑ Thema Larousse Sanat ve Kültür: Türk-İslam. Milliyet, 1993 — 46,49-bet. 
22. ↑ Andrews 234
23. ↑ Kurnaz 22
24. ↑ Nef'i ve Sihâm-ı Kazâ. Akçağ, 1998 — 95-bet. ISBN 975-338-227-8. 
25. ↑ Thema Larousse Sanat ve Kültür: Türk-İslam. Milliyet, 1993 — 54-bet. 
26. ↑ Thema Larousse Sanat ve Kültür: Türk-İslam. Milliyet, 1993 — 57-bet. 
27. ↑ „Kitab-i Dedem Korkut - Mscr.dresd.ea.86“. Saksonya Devlet Kütüphanesi. 20 kasım 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 aralık 2015.
28. ↑ „Müstensihin Edebi Eserin Yaratımındaki Rolü–Dede Korkut Kitabı Örneğinde“. 1 ocak 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 aralık 2015.
29. ↑ „Vat.turc.102“. Vaitkan Kütüphanesi. 23 eylül 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 aralık 2015.
30. ↑ Bu kitap hakkında Türk kültürü — c. 20, no. 223-231 - 1981-bet. 
31. ↑ „Klasik Karagöz Oyunları - Kâr-ı Kadim (Eski Oyunlar) ve Nev İcad (Yeni Oyunlar)“. karagoz.net. 18 haziran 2015da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 şubat 2013.
32. ↑ „Halk Edebiyatı“. Edebiyat Ekibi. 4 mayıs 2012da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24 ağustos 2011.
33. ↑ ^{33,0 33,1} Doğan Kaya, Âşık Edebiyatı Araştırmaları, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2000. ISBN 978-975-7321-03-3
34. ↑ ^{34,0 34,1 34,2} Erman Artun, Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005
35. ↑ T.C. Kültür Bakanlığı. (1981). Millî Kültür, s.16, Kültür Bakanlığı Yayınları: Ankara.
36. ↑ ÖSS Edebiyat. Güvender, 2008 — 51-bet. ISBN 975-589-268-0.