Taʼrixi Buxoro

Taʼrixi Buxoro

Asl nomi	arabcha: تاریخ بخارا
Muallif(lar)	Abu Nasr Qubaviy Narshaxiy va boshqalar
Muharrir(lar)	A. Urinboyev Husan Maqsudov Nigora Asqaraliyeva
Tarjimon(lar)	A. Rasulev
Mamlakat	Oʻzbek SSR Oʻzbekiston
Til	arab tili
Janr(lar)i	tarixiy
Nashr etilgan sanasi	1943-yil
Oʻzbek tilida nashr etilgan sanasi	1966 2022
Sahifalar soni	160
ISBN	978-9943-8790-3-4

„Taʼrixi Buxoro“ (fors تاریخ بخارا — Buxoro tarixi) — Abubakr Narshaxiyning tarixiy asarlari boʻlib, uni yana „Axbori Buxoro“ (اخبار بخارا‎ — Buxoro haqida maʼlumotnoma) deb ham nomlaydilar. Kitob X asr oʻrtalarida Narshaxiy tomonidan arab tilida yozilgan boʻlib, XII asrda kitob fors tiliga tarjima qilingan va Abu Nasr Qubaviy tomonidan toʻldirilgan. Keyinchalik kitob matniga bir qator oʻzgartirish va qoʻshimchalar kiritildi. Arab tilidagi asl nusxasi yoʻqolgan va faqat turli mualliflar toʻplami boʻlgan forscha nusxasi saqlanib qolgan.

Narshaxiyning hayoti haqida deyarli hech qanday maʼlumot yoʻq, faqat u „Buxoro tarixi“ni yozib, uni 943 yoki 944-yillarda (hijriy 332-yil) Somoniylar amiri Nuh ibn Nasrga sovgʻa sifatida taqdim etganidan boshqa maʼlumot yoʻq^[1]. Boshqa manbalarga koʻra, bu voqea 948 yoki 949-yillarda sodir boʻlgan^[2].

XII asr tarixchisi, Fargʻona vodiysidagi Quva shahridan boʻlgan^[3] Abu Nasr Qubaviy, 1128-yilda „Buxoro tarixi“ni fors tiliga tarjima qilgan^[4]. Qubaviy va Narshaxiy kitobning „hammualliflari“ hisoblanadi^[5]. Qubaviy asl nusxaning asl matnini qisqartirgan, shuningdek, 975-yilgacha Somoniylar davriga oid tafsilotlarni qoʻshgan^[6].

1178-yilda kitob yana qisqartirilgan va Muhammad ibn Zufar tomonidan toʻldirilib, voqealarni XII asrga olib kirgan^[6]. U oʻz asarini Buxoro hanafiylarining boshligʻi, zodagon burxoniylar oilasi vakili Burxoniddin Buxoriyga bagʻishlagan. Keyinchalik kitob nomaʼlum muallif tomonidan yana qayta ishlanib, keyingi voqealar, masalan, 1207-yilda Muhammad Xorazmshoh tomonidan Buxoroning bosib olinishi va 1219-yilda moʻgʻullar tomonidan bosib olinishi haqida maʼlumotlar qoʻshilgan^[3].

Asar matnining tarkibida kitobning nomi tilga olinmagan, u faqat qoʻlyozmalarning kolofonlarida uchraydi. Eng keng tarqalgan variant: „Tarix-i Narshaxiy“ (forscha: تاريخ نرشخى, Narshaxiy tarixi). Bunga qoʻshimcha tarzda quyidagi nomlardan ham foydalanilgan: "Tahqiq-i viloyat" (forscha: تحقيق ولايت, „Mintaqada tadqiqot“), "Tahqiq-i viloyat-i Buxoro" (forscha: تحقيق ولايت بخارا, „Buxoro viloyati boʻyicha tadqiqot“), "Tarixi Narshaxiy jadid" (forscha: تاريخ نرشخى جديد, „Narshaxiyning yangi tarixi“), "Nusxa-i Jadid-i Tarix-i Narshahi" (forscha: نسخه جديد تاريخ نرشخى, „Narshaxiy tarixining yangi roʻyxati“), "Tarix-i imom-i Narshaxiy" (forscha: تاريخ امام نرشخى, „Imom Narshaxiy qissasi“), "Tavarih-i Narshaxiy" (forscha: تواريخ نرشخى, „Narshaxiy Solnomalari“), "Axbari-i Buxoro" (forscha: اخبار بخارا, „Buxoro haqida xabarlar“). Bu nomlar XV asrning birinchi choragida yozilgan „Kitob-i Mullazoda“ asarida uchraydi^[5].

Kitobning muqaddimasiga koʻra, Narshaxiy oʻz asarini 943—944-yillarda yozganligi va uni oʻsha davr amiri Abu Muhammad Nuh bin Nasr bin Ahmad bin Ismoil sharafiga ataganligini bayon etadi. „Taʼrixi Buxoro“ 9-asrda paydo boʻlgan alohida shaharlar tarixi haqidagi kitoblar janriga tegishlidir. Narshaxiyning tarkibi keyingi mualliflarning qoʻshimchalari bilan birgalikda (Abu Nasr Kubaviy va boshqalar) Buxoro shahri tarixiga oid noyob ensiklopediya hisoblanadi. I.Yu. Krachkovskiy „Taʼrixi Buxoro“da boshqa manbalarda mavjud boʻlmagan Islomgacha boʻlgan Markaziy Osiyo va arab istilolari haqida maʼlumotlar, shuningdek, Buxoro atrofidagi aholi punktlari, binolar, mahsulotlar, islomgacha hayotning qoldiqlari tasvirlangan. Dastlab dunyoviy hukmdor uchun yozilgan Narshaxiyning asarida kichik islomiy afsonalar hamda mahalliy ziyoratgohlar haqidagi yangiliklar mavjud. Uning asosiy qismi Somoniylar sulolasi tarixiga bagʻishlanganligi bilan ajralib turadi. Narshaxiy al-Balazuriy, at-Tabariy va, ehtimol, al-Madaini asarlari asosida arablarning Movarounnahrni bosib olishidan oldin Buxoro tarixi haqida yozgan. Asl kitobda Buxoroning boshqa shaharlardan ustunligi, shuningdek, ushbu shaharni musulmonlar zabt etishi haqida Muhammad paygʻambarning bashorati haqida hadislar boʻlgan. Kitobda boshqa mualliflardan olingan yangiliklardan tashqari, Narshaxining oʻziga tegishli mahalliy aholidan oʻrgangan yoki yoʻqolgan hujjatlarning asl maʼlumotlari ham mavjud. Ushbu hikoyalarda asosan vaqflar haqida hikoya qilinadi. Ulardan baʼzilari keyinchalik mualliflar tomonidan qoʻshilgan. Narshaxiy asarini fors tiliga tarjima qilgan Abu Nasr Quboviy asl matnni qisqartirish bilan birga tarjima maʼlumotlariga, xususan at-Tabariyning „Paygʻambarlar va podshohlar tarixi“ va Abulhasan Nishopuriyning hozirgacha yetib kelmagan „Xazoyin al-ulum“ deb nomlangan asaridan, shuningdek, Ibrohim (ehtimol Ibrohim ibn Abbos al-Suli)ning „Axbori Muqanna“ asaridan iqtiboslar keltirgan.

„Taʼrixi Buxoro“ni 1897-yilda, N. S. Likoshin birinchi boʻlib fors tilidan rus tiliga tarjima qilib, qisqacha izohlarni ilova qilgan. 1954-yilda amerikalik eronshunos olim Richard Fray kitobning ingliz tiliga tarjimasini keng sharh va kirish maqolasi bilan birga nashr etdi. Shuningdek, „Taʼrixi Buxoro“ kitobi Dushanbeda 1979-yilda tojik kirill alifbosida nashr etilgan.

„Buxoro tarixi“ 9-asrda paydo boʻlgan alohida shaharlar tarixiga oid kitoblar janriga mansub. Narshaxiy kompozitsiyasi keyingi mualliflar (Abu Nasr Kubaviy va boshqalar) qoʻshimchalari bilan birgalikda Buxoro shahri tarixiga oid noyob qomus hisoblanadi. I.Yu Krachkovskiy „Buxoro tarixi“da musulmonlargacha boʻlgan Oʻrta Osiyo va arab istilolari haqidagi boshqa manbalarda uchramaydigan maʼlumotlar, shuningdek, Buxoro atrofidagi aholi punktlari, imoratlar, mahsulotlar, qadimgi davr qoldiqlari tavsifi berilganligini taʼkidladi. -Islomiy hayot. Narshaxiyning dastlab Dunyoviy hukmdori uchun yozilgan asarida musulmon urf-odatlari yoki mahalliy ziyoratgohlar haqidagi bilimlari kam. Ularning oʻrnini sof tarixiy xususiyatga ega boʻlgan Somoniylar sulolasi tarixiga ekskursiya bilan bir qism egalladi^[5].

Narshaxiy Buxoro tarixini arablarning Oʻrta Osiyoni bosib olishdan oldingi tarixini al-Balazuriy, at-Tabariy va, ehtimol, [[al-Madainiy] asarlari asosida yozgan. ]]. Kitobning bu qismi ziqna, quvilgan til bilan ajralib turadi. Asl kitobda Buxoroning boshqa shaharlardan afzalligi haqidagi Hadislar, shuningdek, bu shaharni musulmonlar tomonidan bosib olinishi haqidagi bashorat Muhammad kiritilgan. Narshaxiy ham oʻz kitobiga as-Samaniy zikr qilgan koʻplab tarjimai hollarni kiritgan, ammo ular kitob matnining keyingi nashrlarida, shuningdek, zikr etilgan hadislarda yoʻq^[5].

Kitobda boshqa mualliflardan olingan maʼlumotlardan tashqari, Narshaxiyning oʻzi mahalliy aholidan oʻrgangan yoki yoʻqolgan hujjatlarning asl maʼlumotlari ham mavjud. Bu hikoyatlar asosan vaqflar haqidadir. Ulardan baʼzilari keyingi mualliflar tomonidan qoʻshilgan^[5].

Narshaxiy asarini fors tiliga tarjima qilgan Abu Nasr Kubaviy asl matnning qisqartmasi bilan birga at-Tabariyning „Tarixi paygʻambarlar va podshohlar“ va Abu-l-ning yoʻqolgan kitobidan maʼlumotlarni ham oʻz tarjimasiga qoʻshgan. Hasan an-Nishopuriy „Xazoyn al-ulum“ deb atagan, shuningdek, Ibrohim (ehtimol, Ibrohim ibn Abbos as-Suliy[ar])ning „Axbor-i Muqanna“ asaridan. Kubaviy hadislar borasida, asosan, hanafiy mazhabining Markaziy Osiyodagi mashhur muhaddisi az-Zaranjariy maʼlumotlariga tayangan^[5].

Markaziy Osiyo tarixchilari Narshaxiyning „Tarixi Buxoro“ asarining ahamiyatini yuqori baholab, uni tizimli oʻrganishga eʼtiborini qaratdilar. Bizgacha saqlanib qolgan qoʻlyozmalarga qaraganda, kitob XVI asrda, XVIII—XIX asrlarda va hatto XX asrda ham mashhur boʻlgan. Kitobning toshbosma nashrlari 1894 va 1904-yillarda nashr etilgan. „Buxoro tarixi“ qoʻlyozmalarini 1832 va 1841-yillarda Alexander Burnes va N. V. Xanikovlar Yevropaga olib ketgan. 1858-yilda P. I. Lerx^[en] Xiva va Buxorodan katta qoʻlyozma toʻplami bilan qaytib ketdi, ular orasida Narshaxiyning asari ham bor edi. Ehtimol, keyinchalik bu roʻyxat fransuz sharqshunosi Sharl Sheferga kelgan va vafotidan keyin Parijdagi Milliy kutubxonaga topshirilgan^[5].

Yevropada „Tarixi Buxoro“ qoʻlyozmalari paydo boʻlgach, Gʻarb mualliflari darhol Narshaxiy ijodini oʻrganishga kirishdilar. 1843-yilda N. V. Xanikov Buxoroga oid asarini eʼlon qildi, uning tarixiy qismi oʻzi kashf etgan manbaga asoslanadi. 1873-yilda Arminius Vamberi mashhur „Buxoro tarixi“ni nashr ettirdi. 1879-yilda P. I. Lerx Buxoroda pul muomalasi mavzusini ilk bor Buxoroxudotsga bagʻishlangan asarida oʻrgandi va bu shaharda kumush zarb qilish haqida „Buxoro tarixi“ kitobidan foydalandi. 1883-yilda yuqorida aytib oʻtilgan Shefer oʻzining antologiyasida „Buxoro tarixi“ matnining bir qismini, 1892-yilda esa ikkita qoʻlyozma asosida kitobning butun matnini nashr etdi^[5].

„Buxoro tarixi“ning birinchi tarjimasi 1897-yilda Likoshin tomonidan fors tilidan rus tiliga tarjima qilingan va qisqacha qaydlar berilgan. 1954-yilda amerikalik eron olimi Richard Fray^(ingl.)oʻzb. kitobning ingliz tiliga tarjimasini keng sharh va kirish maqolasi bilan birga nashr etdi^[5].

Asarning arab tilida yozilgan asl varianti bizgacha yetib kelmagan. 1966-yil A. Rasulevning fors tilidan amalga oshirgan tarjimasi chop etilgan. Shundan soʻng asar Sovet davrida ham, Oʻzbekiston mustaqilligidan keyin ham uzoq vaqt mobaynida qayta nashr etilmagan. Faqat 2022-yil „Anorbooks“ nashriyoti tomonidan ikkinchi bor qayta nashrga tayyorlanib, chop etilgan^[7].

Qutayba ibn Muslim qamariy toʻqson toʻrtinchi yili Buxoro devorlari ichida keng qamrovli masjid qurdirdi. Va Adina jarchisi aytganidek, buxoroliklarga Adinada toʻplanishlarini buyurdi. Qutayba buxoroliklarga „Islomning boshida sizlar Qurʼonni forsiyda oʻqib, arab tilini oʻrganmagansizlar, ruku qilganingizda esa orqada bir odam bor edi“, deb murojaat qildi^[8].

• „Мухаммад Наршахи. История Бухары. Ташкент. 1897“. Восточная литература. 2012-yil 22-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13 февраля 2011.