Zekâ

Zekâ ya da ruh biliminde anlak,^[1] zihnin öğrenme, öğrenilenden yararlanabilme, yeni durumlara uyabilme ve yeni çözüm yolları bulabilme yeteneğidir.^[2] Başka bir deyişle zeka, zihnin birçok yeteneğinin uyumlu çalışması sonucu ortaya çıkan bir yetenekler birleşimidir.^[3] En geniş anlamıyla, genel zihin gücü olarak da tanımlanabilir.^[4] Zihnin algılama, bellek, düşünme, uslamlama, öğrenme gibi birçok işlevini içerir.^[2] Sözcük çok geniş anlamda kullanılsa da psikologlar tarafından yaratıcılık, kişilik, bilgi ve akıl gibi değişik kategorilere ayrılmıştır.
Zekâ araştırmacılarının asıl alanı insanlardır, fakat hayvanların da öğrenme, anlama vs. yetenekleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır.

Zekâ sözcüğü Türkçeye Arapçadan geçmiştir.^[5] Arapçada ذكاء, "parıltı", "zihin parıltısı" gibi anlamlara gelmekte; "ateşin harlanması" gibi bir anlamda da kullanılmaktadır.^[6]
Anlak ise öz Türkçe bir sözcük olup, anlamak (anla-) eylem kökünden türemiştir ve basit anlamıyla, anlama, algılama yeteneği demektir.^[7]

Zekânın ne olduğu ile ilgili tartışmalar yıllardan beri sürmektedir. Buna göre zekânın birkaç tanımı şu şekildedir:^[3][4]

• Binet'e göre zeka, iyi us (akıl) yürütme, iyi hüküm verme ve kendi kendini aşma kapasitesidir.
• Davis'e göre zeka, edinilen bilgilerden faydalanarak sorunları halletme yeteneğidir.
• Terman’a göre zeka, soyut düşünme yeteneğidir.
• Thorndike'a göre zeka, birçok düşüncesel yeteneklerin karışımıdır ve mekanik, sosyal ve soyut zeka olmak üzere üç başlıkta incelenmelidir.
• Weshler'e göre zeka, bireyin amaçlı davranma, mantıklı düşünme ve çevresiyle ilişkilerde etkili olma kapasitesinin tümüdür.

Bir kişinin zekâsını belirleyen üç temel etken vardır.^[8]

Temelde zekâ doğuştan gelir ve büyük ölçüde kalıtımın etkisiyle belirlenir.^[8] Yapılan çalışmalarda çocuğun zekâsı ile ana-babanın zekâsı arasında yüksek düzeyde ilişki olduğu saptanmıştır.^[9] Çocuğun zekâ gücü anasıyla babasının zekâ gücü ortalamasına yakındır. Biraz altında ya da üstünde olabilir. Ana ve babanın döl gözelerinde, gen adı verilen ve kalıtımı belirleyen özellikler rastlantısal bir yolla çocuğa geçerler.^[8]

Çocuğun döl yatağında uygun beslenmesi, beyin kanlanma ve oksijen alımının yolunda gitmesi gerekir. Örneğin; zor bir doğum sırasında çocuğun soluğu uzun süre kesilirse, beyin gözeleri ölür ve sonuçta zekâsı etkilenir. Bunun gibi, beyin dokusunu doğum sonrasında örseleyen yaralamalar ve beyin yangıları da zekâ gizilini (potansiyelini) düşürebilir.^[8] Ananın gebelik süresince nasıl beslendiği de zekâ gelişimini etkileyen bir etkendir.^[9]

Çocuk doğuştan getirdiği zihinsel potansiyelini kullanabilmek ve geliştirebilmek için varsıl uyarıcılarla donatılmış çevreye ihtiyaç duyar.^[9] Çevrenin zekâyı tam olarak ne ölçüde etkilediği saptanamamıştır.^[8] İlk yaşlarda ana babanın uyarması, ilgisi, zekâyı geliştirebileceği gibi, bunun tersi de olabilir. Bu konuda genellikle gözlenen, eğitim düzeyi düşük bir ana-babanın çocuğuna anlaksal yoldan ilgisinin az olduğu ve çocuğun (okul çağına gelene kadar) zekâ gelişiminin yavaş olduğudur.^[8] Genel olarak zekânın %75'i ilk dört yılda oluşur ve 20 yaşına kadar gelişimini sürdürür.^[9]

Zekâ ölçerleri (testleri) çocukların yapabilecekleri işlere, becerilerine, yanıtlayabilecekleri sorulara, yaşlarına uygun sayı, söz bilgisine ve biçim ilişkisine dayandırılarak hazırlanır.^[10] Zekâ standardize edilmiş bu zekâ testleri ile ölçülür.^[11] Bu testlerdeki sorular her yaşa göre özel olarak hazırlanır.

Batıda kullanılan ilk zekâ ölçerini Fransız psikolog Alfred Binet ve Dr. Theodor Simon üretmiştir.^[12] 1905'te yayımlanan bu testin adı "Binet-Simon Testi"dir. Bu ölçer, Paris ilkokullarında başarısız öğrencilere uygulanmış ve zekâsı geri olduğu için başarısız olanlarla; zekâsı geri olmayıp, olumsuz çevre etkenleri yüzünden başarısız olanları ayırt etmek amacıyla kullanılmıştır.^[12]

Ölçerlerde çocuğun doğru yanıtladığı sorular dikkate alınarak zekâ yaşı hesaplanır.^[10] Zekâ yaşının gerçek yaşa bölümünün 100 ile çarpılmasıyla zekâ katsayısı (ZK ya da IQ) ortaya çıkar:

ZK = (Zekâ yaşı / Gerçek yaş) x 100.^[10][11][12]

Örneğin; 10 yaşındaki bir çocuk ölçerde yalnızca 6 yaş düzeyine kadar olan soruları/görevleri yapabilmişse, ZK'si (6/10) x 100 = 60 olarak belirlenir.

Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) önerdiği zekâ sınıflandırması şu şekildedir.

Akıl doğru düşünce üretmekle ilgilidir. Zekâ ise genelde uygulayıcı olarak düşünülebilir.^[4] Akıl kuramlar ve kurallar ortaya çıkarırken, zekâ bunların pratikte uygulanmasını sağlar. Başka bir açıdan bakıldığında zekâ düşünebilme gücü ya da yeteneğidir. Doğru düşünceye ulaşmak ya da sahip olmak ise akılla olur.^[4]

Wikimedia Commons'ta Zekâ ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• IQ
• EQ
• Yapay zekâ
• Anlamsal zekâ

• Yörükoğlu, Atalay (Prof. Dr.). Çocuk Ruh Sağlığı, İstanbul: Özgür Yayınları (2004).
• Aral, Neriman (Doç. Dr.); Gülen Baran (Doç. Dr.), Şenay Bulut, Serap Çimen. Çocuk Gelişimi - I, İstanbul: YA-PA (2001).

• Binet, Alfred; Simon, Th. (1916). The development of intelligence in children: The Binet-Simon Scale. Publications of the Training School at Vineland New Jersey Department of Research No. 11. E.S. Kite (Trans.). Baltimore: Williams & Wilkins. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2010. 
• Terman, Lewis M. (1916). The Measurement of Intelligence. Boston: Houghton Mifflin. ISBN 0405064802. 24 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Haziran 2010. 
• Das, J.P.; Naglieri, J.A.; Kirby, J.R. (1994). Assessment of Cognitive Processes. Needham Heights, MA, USA: Allyn & Bacon. ISBN 0205141641. 30 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2012. 
• Wake, Warren K.; Gardner, Howard; Kornhaber, Mindy L. (1996). Intelligence: Multiple perspectives. Fort Worth, TX: Harcourt Brace College yayımcıs. ISBN 0030726298. OCLC 34414874. KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi (link)
• Khalfa, Jean, (Ed.) (1996). What Is Intelligence?. Darwin College Lectures. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521566858. Diğer özet (4 Temmuz 2010). 
• Sternberg, Robert J., (Ed.) (2000). Handbook of Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521596480. Diğer özet (29 Haziran 2010). 
• Richardson, Ken (2000). The Making of Intelligence. New York (NY): Columbia University Press. ISBN 978-0-231-12005-0. Diğer özet (28 Haziran 2010). 
• Bock, Gregory; Goode, Jamie; Webb, Kate, (Ed.) (2000). The Nature of Intelligence. Novartis Foundation Symposium 233. Chichester: Wiley. doi:10.1002/0470870850. ISBN 978-0471494348. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2010. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Blakeslee, Sandra; Hawkins, Jeff (2004). On intelligence. New York: Times Books. ISBN 0-8050-7456-2. OCLC 55510125. KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi (link)
• Sternberg, Robert J., (Ed.) (2004). International Handbook of Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521004022. Diğer özet (29 Haziran 2010). 
• Flynn, James R. (2009). What Is Intelligence: Beyond the Flynn Effect (expanded paperback bas.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-74147-7. Diğer özet (18 Temmuz 2010). 
• Stanovich, Keith (2009). What Intelligence Tests Miss: The Psychology of Rational Thought. New Haven (CT): Yale University Press. ISBN 9780300123852. Diğer özet (9 Ağustos 2010). 
• Garlick, Dennis (2010). Intelligence and the Brain: Solving the Mystery of Why People Differ in IQ and How a Child Can Be a Genius. Burbank (CA): Aesop Press. ISBN 9780615319216. Diğer özet (23 Ağustos 2010). 

Wikimedia Commons'ta Intelligence ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Vikisözlük'te zekâ ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

Vikisöz'de Zekâ ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

• APA Task Force Examines the Knowns and Unknowns of Intelligence - American Psychologist, February 1996
• The cognitive-psychology approach vs. psychometric approach to intelligence7 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - American Scientist magazine
• History of Influences in the Development of Intelligence Theory and Testing - Developed by Jonathan Plucker at Indiana University
• The Limits of Intelligence: The laws of physics may well prevent the human brain from evolving into an ever more powerful thinking machine18 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Douglas Fox in Scientific American, June 14, 2011.
• Intelligence (journal homepage17 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
• International Society for Intelligence Research (homepage27 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)