Yemen (eyalet)

	Eyalet-i Yemen
	Osmanlı İmparatorluğu Eyaleti
	Yemen Eyaleti harita üzerindeYemen Eyaleti (1609)
Merkez	Sana'a
Tarih
- Kuruluş	1517
- Kaldırılış	1864
Bugün parçası	Suudi Arabistan; Yemen

Yemen Eyaleti,^[2] (Arapça: إيالة اليمن; Osmanlıca: ایالت یمن, Eyālet-i Yemen), Osmanlı İmparatorluğu'nun, Arabistan Yarımadası'nın güneyindeki toprakları kapsayan eyaletiydi. Resmen imparatorluğun bir parçası olmasına rağmen, bu ücra eyaletin yönetimi oldukça zordu ve çoğu zaman devlet kanunlarına tabi olmadı. Eyalet, 17. yüzyılın başlarında Zeydi yönetimindeki Kasımi Devleti'nin eline geçti ve iki yüzyıl sonra Osmanlılar tarafından geri alındı. Yemen Eyaleti, 1849'da Osmanlı'nın Büyük Yemen topraklarının çoğunu ele geçirmesiyle yeniden düzenlendi. 1872'de imparatorlukta yapılan bir toprak reformundan sonra eyalet topraklarının çoğu Yemen Vilayeti olarak yapılandırıldı.

Yemen'de Osmanlı hâkimiyeti

Osmanlıların Yemen'de korumak istedikleri iki temel çıkar vardı: İslam'ın kutsal şehirleri Mekke ve Medineye yakınlığı ile büyük bir zenginlik kaynağı olan Hindistan'a uzanan baharat ve kumaş ticaretinin ana deniz yolu. 16. yüzyılın başlarında Portekizlilerin Hint Okyanusu ve Kızıldeniz'e gelmesiyle bu ticaret yolu risk altına girmişti.^[3]

1538 Seferi

Osmanlı'nın Yemen'i fethetmeye yönelik ilk girişimi, Büyük Mısır Seferi'yle (1516-17) bölgede Memlûk hakimiyetinin bitimiyle Yemen'deki Memlük yönetiminin sona ermesinden sonra 1538'de gerçekleşti. Mısır'ın Osmanlı valisi Hadım Süleyman Paşa, Yemen'i fethetmek için 90 gemilik bir filoya komuta ederek yola çıktı. İmam Mütevekkil Yahya Şerefeddin, Sana'a da dahil olmak üzere kuzey Yemen'i yönetirken, Aden son Tahiri Sultanı Amir ibn Davud'un elindeydi. Süleyman Paşa, 1538'de Aden'e saldırarak hükümdarı Amir'i öldürdü ve Osmanlı otoritesini 1539'da Zebid'i (Hudeyde) ve sonunda Tihame'nin tamamını kapsayacak şekilde genişletti.^[4] Zebid, yeni kurulan Yemen Eyaleti'nin idari merkezi oldu. Osmanlı valileri İç Yemen denilen yaylalar üzerinde fazla kontrol uygulamadılar. Kuzey Yemen'in kontrolü Zeydi imamlarda kaldı. Esas olarak güney kıyı bölgesinde, özellikle Zebid, Mocha ve Aden çevresinde egemenlik kurdular.^[5]Bölgenin yönetim zorluğu nedeniyle 1539 ile 1547 arasında Mısır'dan Yemen'e gönderilen 80.000 askerden sadece 7.000'i hayatta kaldı.^[6]

1568-70 Seferi

Koca Sinan Paşa yönetimindeki Osmanlı seferi kuvvetleri, İmam Mutahhar yönetimindeki Zeydiler'in Osmanlıları Yemen'de sadece Zebid çevresinde tutmasının ardından Zeydilere karşı bir harekât düzenledi. Taiz 7 hafta içinde düştü. Eş-Şamayateyn bölgesindeki Cebel El-Ağbar Osmanlı taaruzuna uğradı ve Zeydiler 29 Nisan 1569'da bozguna uğratıldı. Kısa bir süre sonra Osmanlılar 14 Mayıs 1569'da Aden'in kontrolünü ele geçirdi. Osmanlı kuvvetleri kuzeye, Cibla yakınlarındaki Vadi Maytam'a doğru sefer yaptı ve burada Zeydiler 12 Haziran 1569'da 10.000 adamla pusu kurdu ancak Sinan Paşa'nın kuvvetleri Cibla ve yakındaki bölgelerin sakinlerinin Osmanlı yönetimine boyun eğmesiyle Zeydi saldırısını engelledi. Osmanlılar İbb'e saldıracak ve Zeydi garnizonu 25 Haziran 1569'da Osmanlılar tarafından ele geçirilerek yenilecektir.^[7]

Osmanlı kuvvetleri 1569 yılının Temmuz ayının başlarında Dhamar ve Yarim'e girdi. Sinan Paşa ve ordusu kuzeye doğru Sana'a'ya doğru yola koyuldu. Osmanlı kuvvetleri 26 Temmuz 1569'da Zeydi Devleti'nin başkenti Sana'a'yı aldı. Osmanlılar Sana'a'nın güneydoğusundaki Havlan'a bir taarruz başlattı ve bu taaruz başarılı oldu. Zeydi devletinin lideri Mutahhar da dahil olmak üzere Zeydi kuvvetleri Thula'da savunmaya çekildi. Osmanlı kuvvetleri daha sonra 24 Ağustos 1569'da Kavkaban yakınlarındaki Şibam'a saldırarak şehri ele geçirdi.

1630'lardaki seferler

Yemen'i fethetmek için Osmanlıler 1630'larda bir askeri sefer daha düzenledi. Ancak bu sefer, Yemenli Zeydi imamlar lehine kesin bir zaferle sonuçlandı ve Yemenli imamlar topraklarını Asir'den Hadramut'a kadar genişlettiler.

Kavalalı seferi

18. yüzyılda Zeydi Devleti parçalandı ve bunun sonucunda Lahic Sultanlığı gibi birçok küçük Yemen devleti kuruldu. Ancak Osmanlılar başlangıçta Yemen'deki otoritelerini yeniden tesis etmeye isteksiz davrandılar. 1830'larda Osmanlılar Mısır'daki Kavalalı Mehmet Ali Paşa'dan Arap yarımadasının (Yemen dahil) kontrolünü sağlamasını istediler. Ancak bu plan Ocak 1839'da Aden'i işgal etmeyi planlayan İngiliz İmparatorluğu'nun muhalefetiyle karşılaştı. Nisan 1840'ta Rusya, Avusturya ve İngiliz İmparatorluğu'nun baskısı nedeniyle Kavalalı Arap yarımadasından çekildi.

19. yüzyıl seferleri

1849'da Osmanlılar bir kez daha Yemen'e geldiler. Nisan ayında El Hudeyde'yi ele geçirdiler ve Temmuz ayında, Yemen'in Osmanlı koruması altında bir vasal devlet olmasını isteyen İmam'ın daveti üzerine Sana'a'ya girdiler. Bu karar yerel halk tarafından hainlik olarak görüldü ve kısa süre sonra bir isyan çıktı. Kısa süre sonra Osmanlılar geri çekilmek zorunda kaldı.

1872'de, Zeydi imamın zayıflığından rahatsız olan yerel eşraf tarafından Osmanlılar Sana'yı fethe davet edildi ve bu da Osmanlıların sonunda Yemen'i fethetmesine ve Yemen Vilayeti'ni kurmasına olanak sağladı.^[8]

1891 yılında Osmanlı İmparatorluğu'nun din dışı uygulamaları nedeniyle Yemen'de şiddetli bir isyan çıktı.

1904'te Yemen'de başka bir isyan çıktı. Arap tarihçi Abdul Yaccob, isyanın Haziran 1904'te başladığını bildirirken, Caesar E. Farah, ilk ciddi olayın 8 Kasım'da, Hafaş'ta bir Osmanlı garnizonunun saldırıya uğrayıp yok edildiği zaman gerçekleştiğini bildirir. Hafaş'a yapılan saldırıdan sonra, Hacca ve Hacur'da isyan çıktı. İsyancılar daha sonra Dhamar ve Yarim'i işgal etti ve Taiz ve Katabah'a doğru yürümeye başladı.

Ayaklanmadan bir ay sonra, Yemenliler San'a ile Hudeyde limanı arasındaki yolu kapattılar, telgraf tellerini kestiler, kervanları durdurdular ve San'a'nın 12 Aralık'ta kuşatıldığı bildirildi. 26 Aralık'ta, isyancılar San'a - Hudeyde yolundaki Sinan Paşa karakolunu ele geçirdiler. Türk takviye kuvvetleri Yemenliler tarafından defalarca pusuya düşürüldü ve 1905'te Osmanlı kayıpları 25.000'i aştı. Ocak ayının başlarında, Hacce isyancılar tarafından kuşatma altındaydı. 22 Şubat'ta, isyancılar İbb ve Kataba'yı kuşattılar. Mart ayında, Osmanlılar 4 günlük çatışmanın ardından Mabar kuşatmasını kırdılar.

Mart 1905'te isyancılar Yarim'i ele geçirdiler ve Mayıs ayının üçüncü haftasında Kataba ile birlikte ele geçirdikleri İbb'i kuşattılar.

5 Mart'ta, 4.000 kişilik bir Osmanlı kuvveti San'a kuşatmasını hafifletmek için Hudeyde'den ayrıldı, ancak bunu başaramadı. İsyancılar Manaha'ya yöneldi ve orayı kuşattı. Mart ayının başlarında, binlerce Osmanlı askeri teslim olurken Hacca'yı ele geçirdiler. Ve Mart ayında Manakhah'ı ele geçirdiler.

Nisan 1905'te Yemenliler San'a'yı ele geçirdiler ve Osmanlı garnizonunun bağışlanması halinde ateşkes talep ettiler ve bu kabul edildi. Haziran 1905'te müzakereler başladı, ancak hiçbir sonuç vermedi.

Müzakerelerin başarısızlığa uğramasının ardından, Ahmed Feyzi Paşa liderliğindeki 6 taburdan oluşan Osmanlı kuvvetleri ateşkesi ihlal etti ve 16 Temmuz 1905'te Manakhah'tan üç yönlü bir saldırı başlattı ve 29 veya 30 Ağustos'ta Sana'yı ele geçirdi. Ağustos ortasına kadar Osmanlılar inisiyatifi ele geçirmişti. O ayın sonunda Asir'deki Abha'yı geri almışlardı. Güneyde, Taiz'den hareket eden bir birlik Yarim'i ele geçirirken, Feyzi Paşa komutasındaki bir diğer Osmanlı kuvveti Suk el-Hamis'e ilerlemeden önce Mafrak'ı ele geçirdi ve ardından San'a yolunda ilerlerken Havlan'a kadar tüm mevzileri işgal etti. Feyzi Paşa, Ciblah ve Badan dahil olmak üzere 24 köyü ele geçirdiğini bildirdi.

Kasım ortasına kadar Osmanlılar Amran, Thula, Kawkaban ve Hajjah'ı geri aldı.

Kasım ortasında, Osmanlılar Yemen ordularını ezmek amacıyla 10.000 adamla Şahara'ya doğru ilerlediler, ancak engebeli arazi ve Yemen güçlerinin sürekli saldırıları nedeniyle saldırı iptal edildi ve Aralık ayında Hacca'ya, ardından Sana'a'ya ve iki hafta sonra Yemenlilerin sıcak takibiyle Taiz'e çekildiler. Bu arada, Yemenli isyancılar Amran'ı kuşattı ve Jabal Dharwah ve Yabir'i işgal etti ve daha sonra Sana'a'yı bir kez daha kuşattı. Hudeyde'de Osmanlılar yeniden toplandı, kuzeye doğru yürüdü ve Manakhah yakınlarındaki kaybedilen alanların kontrolünü geri aldı. Osmanlı kuvvetleri, Kifl'i kurtarmak ve Hacca'yı yeniden ele geçirmek için Zeydiye'den ilerleyen başka bir Osmanlı kuvvetiyle birleşti. Güneyde, Osmanlılar Suq al-Khamis'i yeniden ele geçirdikten sonra Taiz'den kuzeye Yarim'e doğru ilerliyorlardı. Ardından İmam, Dhamar, Yarim, Amran, Kawkaban, al-Tawilah ve Hajjah'ı elinde tutabilme karşılığında barış teklif etti.

Ağustos 1906'da bir Osmanlı heyeti İmam'a gelerek müzakereleri yeniden başlatma isteğini dile getirdi ve İmam'ın da kan dökülmesini durdurma isteğini dile getirerek karşılık verdiği bildirildi. Beş yıllık müzakereler devam etti ve 9 Ekim 1911'de Daan Antlaşması'nın imzalanmasıyla sona erdi ve bu da Yemen'in Osmanlı İmparatorluğu'nun bir vasal devleti olmasına yol açtı. Yemen İmamı, I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı'nın çöküşünden yararlanarak 30 Ekim 1918'de Yemen Mütevekkil Krallığı'nı kurana kadar 7 yıl etkili oldu.^[9]

Valileri

Yemen Eyaleti'nin valileri:^[10]

Mahmud Paşa (1560 - 1564)
Mustafa Sabri Paşa (Mayıs 1850 - Mart 1851)
Mehmed Sırrı Paşa (Mart 1851 - Ekim 1851)
Bonaparta Mustafa Paşa (Ekim 1851 - Mayıs 1852)
Kürt Mehmed Paşa (Mayıs 1852 - Mayıs 1856)
Babanli Ahmed Paşa (Birinci) (Mayıs 1856 - Aralık 1862)
Musullu Ali Yaver Paşa (Aralık 1862 - Ağustos 1864)

Sancakları

Eyaletin sancakları:^[2]

Mohka Sancağı
Ehariş Sancağı (Ebu `Ariş?)
Massu Sancağı

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Google Kitaplar'da Encyclopedia of the Ottoman Empire, s. 603, By Gábor Ágoston, Bruce Alan Masters
^ ^a ^b Google Kitaplar'da The three eras of Ottoman history, a political essay on the late reforms of ..., s. 76, By James Henry Skene
^ Nahrawālī, Muḥammad ibn Aḥmad (6 Eylül 2002). البرق اليماني في الفتح العثماني [Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71]. Smith, Clive tarafından çevrildi. I. B. Tauris. s. 2. ISBN 978-1-86064-836-6.
^ Nahrawālī (2002), s. 88
^ Jane Hathaway (2012). A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen. SUNY Press. s. 83. ISBN 978-0-7914-8610-8.
^ Robert W. Stookey (1978). Yemen: the politics of the Yemen Arab Republic. Westview Press. s. 134. ISBN 0-89158-300-9.
^ Al Makki, Qutb al Din al Nahrawali (29 Eylül 2002). Lightning Over Yemen. Hamad al Jasir (20 Mart 2024 tarihinde yayınlandı). ss. 10-160.
^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2024.
^ Polat, Ü Gülsüm (2017). "Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yemen İle İlişkiler (1911-1938)". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 33 (96): 113-154. ISSN 1011-727X.
^ "World Statesmen — Yemen". 22 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2012.

Bu maddenini yazılmasında Encyclopædia Britannica Fifteenth Edition'ndaki Yemen Eyaleti maddesinden yararlanılmıştır.

[otm-enc-1] Google Kitaplar'da Encyclopedia of the Ottoman Empire, s. 603, By Gábor Ágoston, Bruce Alan Masters

[narratives-2] Google Kitaplar'da The three eras of Ottoman history, a political essay on the late reforms of ..., s. 76, By James Henry Skene

[3] Nahrawālī, Muḥammad ibn Aḥmad (6 Eylül 2002). البرق اليماني في الفتح العثماني [Lightning Over Yemen: A History of the Ottoman Campaign in Yemen, 1569–71]. Smith, Clive tarafından çevrildi. I. B. Tauris. s. 2. ISBN 978-1-86064-836-6.

[Nahrawālī88-4] Nahrawālī (2002), s. 88

[5] Jane Hathaway (2012). A Tale of Two Factions: Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen. SUNY Press. s. 83. ISBN 978-0-7914-8610-8.

[Robert_W._Stookey_1978_134-6] Robert W. Stookey (1978). Yemen: the politics of the Yemen Arab Republic. Westview Press. s. 134. ISBN 0-89158-300-9.

[:0-7] Al Makki, Qutb al Din al Nahrawali (29 Eylül 2002). Lightning Over Yemen. Hamad al Jasir (20 Mart 2024 tarihinde yayınlandı). ss. 10-160.

[8] "Arşivlenmiş kopya". 23 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2024.

[9] Polat, Ü Gülsüm (2017). "Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yemen İle İlişkiler (1911-1938)". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. 33 (96): 113-154. ISSN 1011-727X.

[10] "World Statesmen — Yemen". 22 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2012.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]