Dan (antik şehir)
תל דן | |
 | |
 | |
| Diğer adı | Arapça: تل القاضي |
|---|---|
| Konum | Tel Dan, İsrail |
| Bölge |  İsrail |
| Koordinatlar | 33°14′53″N 35°39′05″E / 33.24816233330346°K 35.651299542327834°D |
| Tarihçe | |
| Kuruluş | M.Ö. 4500 |
| Terk ediliş | M.Ö. 733 |
| Sit ayrıntıları | |
| Resmî site | https://www.teldanexcavations.com/ |
Dan, (İbranice: דן) Tanah'da adı geçen ve İsrail Krallığı'nın en kuzeydeki şehri olarak tanımlanan şehirdir ve Dan ailesine aittir. Şehir, Kuzey İsrail'de, İbranicede Tel Dan (תל דן "Dan'ın Höyüğü") veya Arapçada Tell el-Qadi (تل القاضي "Yargıç Höyüğü") olarak bilinen Tell ile tanımlanır.
 |
Antik İsrail
İsrailoğulları
Kabileler
Devletler
Krallar
Savaşlar
Diğer
|
Kimlik ve isimler
[değiştir | kaynağı değiştir]İsviçreli gezgin Johann Ludwig Burckhardt, 1822'de ölümünden sonra yayınlanan seyahatnamesinde Ürdün Nehri'nin kaynağını "Dhan" (Arapça: ضان) olarak tanımlamıştır.[1] Amerikalı bir deniz subayı olan William F. Lynch, Tell el Kadi antik şehrini 1849'da eski Dan bölgesi olarak tanımladı.[2] Üç yıl sonra Edward Robinson da aynı tanımlamayı yaptı[3] ve bu tanımlama bugün de kabul görmektedir.
Tanah'ta Dan kabilesi burayı fethetmeden önce, buranın Laish olarak bilindiğini ve Yeşu, Yargıçlar ve Yeşaya kitaplarında farklı yazılışlara sahip olduğunu söyler. Yeşu 19:47'de 6 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. bu bölgeye "mücevher" anlamına gelen Leshem denir. İşaya 10:30 23 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'un çeşitli çevirilerinde Laishah olarak geçen bir adı da bulunmaktadır.
Günümüz İsrail Devleti'nde şehir Tel Dan olarak telaffuz edilmektedir.
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]Dan, Celile Bölgesi olarak bilinen yerde bulunmaktadır. Batıda Lübnan Dağı'nın güney kısmı, doğu ve kuzeyde Hermon Dağı yer alır. Hermon Dağı'ndan eriyen kar, Şeria Nehri'nin suyunun büyük kısmını üretir ve Dan bölgesinden geçerek çevreyi oldukça verimli hale getirir. Ortaya çıkan yemyeşil bitki örtüsü, Dan bölgesini çevresinde bulunan diğer kurak yerlere göre oldukça farklı kılmaktadır. Dan, Suriye-Lübnan sınırına yakın, Birleşik Krallık Filistin Mandası'nın hemen kuzeyinde yer aldığından, bölgenin uzun ve genellikle acı bir tarihi bulunmaktadır. Bölgede modern çağlarda yaşanan en son gerilim, 1967 yılında yaşanan Altı Gün Savaşı'dır (1967 Arap-İsrail Savaşı, Üçüncü Arap-İsrail Savaşı, Altı Günün Savaşı veya Haziran Savaşı).
Tarih ve Arkeoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Bölgede yürütülen arkeolojik kazılara göre, kasabada ilk olarak Cilalı taş devrinde (M.Ö. 4500) yerleşim olduğu; fakat sonrasında M.Ö. 4.binyıllık dönemde terkedildiği ve 1.000 yıla yakın bir süre yaşam olmadığı anlaşılmıştır.[4]
Tunç Çağı
[değiştir | kaynağı değiştir]Tel Dan'da yapılan kazılarda, M.Ö. 1750 civarında[5] Orta Tunç Çağı'nda inşa edildiği tahmin edilen megalitik bazalt bloklar üzerinde kil tuğladan bir şehir kapısı ve ortostatlar ortaya çıkartıldı.[6] Bulunan bu şehir kapısına günümüzde de kullanılan haliyle "İbrahim'in Kapısı" ismi verildi. çünkü İbrahim, yeğeni Lut'u kurtarmak için Dan'a gitti (Yaratılış Kitabı 14:14 7 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.).
Söz konusu kapı 2000'li yıllarda restore edilmiş ve bugün turistik bir cazibe merkezi haline gelmiştir.
Demir Çağı
[değiştir | kaynağı değiştir]Sur kalıntılarının içinde, dış kapının girişine yakın bir yerde Tel Dan stel'inin parçaları bulunmuştur. Stel'in üzerinde Aramice dilinde Şam kralına atıfta bulunan bir yazıt yer almaktadır. Arkeologlar'ın büyük kısmı stel'in, atıfta bulunduğu kralın Hazael (M.Ö. 840)[7] olduğunu düşünse de, azınlık bir grup bahse konu olan kralın Ben-Hadad (M.Ö. 802)[8] olduğunu düşünmekedir. Yazının küçük bir kısmı günümüze ulaşmış ve bazı arkeologların "Davud'un Evi" anlamına geldiğine inandıkları BYTDWD (ביתדוד) harflerini içeren bir metin bulunmaktadır. Stel M.Ö. 500 yılından daha eski bir arkeolojik eserde David isminin ilk ortaya çıktığı yazıttır. (Bu satırın hemen üstünde 'MLK YSR'L' harfleri bulunur, dönemin İbranice harfleri göz önünde bulundurulduğunda -dönemin alfabesinde hiç sesli harf bulunmuyordu- yazının anlamının "İsrail Kralı'na aittir" olduğu anlaşılmaktadır).
Dan şehri, Aramiler'in yayılma döneminde, İsrail Krallığı ile aralarında yaşanan savaşlarda oldukça sıkıntılı dönemler geçirmiştir. Krallar Kitabında, İsrail kralı Ahav ile Aramilerin kralı 1.Ben Hadad ve onların halefleri tarafından yönetildiği dönemde, Dan şehrinin İsrail Krallığı ile Aramiler arasında en az dört kez el değiştirdiğini yazmaktadır. Tel Dan stelinin Dan şehrinin, Aramiler tarafaından yöneltdiği dönemde yapıldığı düşünülmektedir. Asur İmparatorluğu güneye doğru genişledikçe, İsrail Krallığı başlangıçta bir vasal devlet haline geldi, ancak isyandan sonra, III.Tiglat-Pileser döneminde (M.Ö. 733/732) Yeni Asurlular şehri işgal etti.
1992 yılında kentin ziyaretçilere açılabilmesi amacıyla, M.Ö. 733/732'de Asurlu III.Tiglat-Pileser tarafından yağmalandığı dönemden kalma bir enkaz yığını temizlenerek kaldırılmıştır. Bu temizlik işleminde, şehrin o güne kadar bulunamayan ikinci bir giriş kapısı daha keşfedilmiştir. Giriş kompleksi, alçak taş platformlu taş döşeli bir avluya doğru açılıyordu. Kapının M.Ö. 9.Yüzyılda inşa edilen surlar ve şehir duvarları ile genişletilen podyum alanı ile birlikte yapıldığı anlaşılmıştır. Şehir III.Tiglat-Pileser tarafından yıkılmadan önce iç kısımda bulunan podyum alanı, M.Ö. 8.Yüzyıl civarında II.Yarovam döneminde genişletilmiştir.[9]
İsrail kapısının olduğu bölümde, iki basamakla erişilebilen yükseltilmiş bir kare podyum bulunmaktadır. Podyum köşelerinde bulunan dekoratif taş soketlerin, gölgelik kollarını tutturmak için kullanılmış olabileceği gibi, kral koltuğunun taban kısmına da ait olabileceği düşünülmektedir.[10]
Sonraki dönemler
[değiştir | kaynağı değiştir]Kalıntılar'dan anlaşıldığı üzere, Pers, Helenistik ve Roma dönemlerinde de, podyum çevresinde ("yüksek yer" olarak da bilinir) kült faaliyetinin devam ettiği anlaşılmaktadır.[9]
Tel Dan Doğa Koruma Alanı
[değiştir | kaynağı değiştir]Tel Dan Tabiatı Koruma Alanı ilk olarak 1974'te toplamda 39 hektar olarak belirlenmiş, 1989'da ise 9 hektar alan daha eklenmiştir.[11] Dan Nehri, Hula Vadisi'nin[12] kuzey kesiminde üç kaynakla daha birleşerek Şeria Nehri'nin oluşturur.Doğa Koruma alanında göze çarpan ilgi çekici yerler arasında Cennet kaynakları, İbrahim veya Kenan kapıları ile İsrail kapısı yer almaktadır.[13]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Burckhardt; Burckhardt, John Lewis; Africa, Association for Promoting the Discovery of the Interior Parts of (1822). Travels in Syria and the Holy Land (İngilizce). J. Murray. ISBN 978-1-4142-8338-8. 24 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ Lynch, William Francis (1849). Narrative of the United States' expedition to the River Jordan and the Dead Sea: by W.F. Lynch ... With maps and numerous illustrations. (İngilizce). Londra: Richard Bentley, New Burlington Street. s. 472. OCLC 156155532. 24 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ Edward Robinson, Eli Smith (1856). Later Biblical Researches in Palestine and the Adjacent Regions: A Journal of Travels in the ... (İngilizce). unknown library. J. Murray. s. 392.
- ^ Nadel, Dani; Bar-Yosef, Ofer; Gopher, Avi (1991). "Early Neolithic arrowhead types in the Southern Levant : a typological suggestion". Paléorient. 17 (1): 109-119. doi:10.3406/paleo.1991.4544. ISSN 0153-9345.
- ^ "The three-arched middle Bronze Age gate at Tel Dan - A structural investigation of an extraordinary archaeological site". Construction and Building Materials (İngilizce). 41: 950-956. 1 Nisan 2013. doi:10.1016/j.conbuildmat.2012.07.015. ISSN 0950-0618. 24 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ Finkelstein, Israel (2007). The quest for the historical Israel : debating archaeology and the history of early Israel : invited lectures delivered at the Sixth Biennial Colloquium of the International Institute for Secular Humanistic Judaism, Detroit, October 2005. Amihay Mazar, Brian B. Schmidt, International Institute for Secular Humanistic Judaism. Colloquium. Atlanta, GA: Society of Biblical Literature. s. 177. ISBN 978-1-58983-277-0. OCLC 122701396.
- ^ Suriano, Matthew J. (2007). "The Apology of Hazael: A Literary and Historical Analysis of the Tel Dan Inscription". Journal of Near Eastern Studies. 66 (3): 163-176. doi:10.1086/521754. ISSN 0022-2968. 24 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ Athas, George (2005). The Tel Dan inscription : a reappraisal and a new interpretation. Londra: T & T Clark. ISBN 0-567-04043-7. OCLC 64276061.
- ^ a b Archaeological encyclopedia of the Holy Land. Rev. and updated ed. Avraham Negev, Shimon Gibson. New York: Continuum. 2001. ss. 131-132. ISBN 0-8264-1316-1. OCLC 45610126. 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ "When King David sat 'in the gate,' what did that mean?". Haaretz.com (İngilizce). 8 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ "Israel Nature and Parks Authoritya – רשות הטבע והגנים הוקמה כשני תאגידים (שאוחדו בשנת 1998), על פי חוק שאושר בכנסת בשנת 1963, לשם מימוש המטרות של החוקים שמכוננים אותה: חוק גנים לאומיים, שמורות טבע ואתרי הנצחה וחוק הגנת חיית הבר". www.parks.org.il (İngilizce). 11 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ "ERETZ Magazine". www.eretz.com. 17 Ağustos 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
- ^ "Tel Dan Nature Reserve – Israel Nature and Parks Authoritya". www.parks.org.il (İngilizce). 12 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.
